ولایت باطنی یا ولایت معنوی نوعی از ولایت، مخصوص خداوند، ائمه(ع) و اولیای خاص خداوند است که در مقابل ولایت ظاهری و سیاسی قرار دارد. به عقیده برخی ولایت باطنی همان هدایت باطنی است. شخصی که ولایت باطنی دارد، معصوم از گناه، گمراهی و نمونه‌ای از یک انسان کامل بوده و به مرحله یقین رسیده است.
طبق اعتقاد شیعه کسی که ولایت باطنی دارد شایسته ولایت ظاهری نیز است. برخی معتقدند که اهل سنت ولایت باطنی معصومین را قبول کرده و با ولایت ظاهری و سیاسی ایشان مخالفت دارند. همچنین به باور برخی منظور حضرت رسول(ص) در روز عید غدیر از «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» ولایت ظاهری بوده نه باطنی. برخی متکلمین و فقها با این عقیده مخالفت کرده‌اند.
مفهوم‌شناسی
به عقیده برخی ولایت باطنی به معنای همان هدایت باطنی، شعبه‌ای از ولایت تکوینی[۱] است که خداوند به برگزیدگان خود از جمله پیامبران و ائمه(ع) و اولیای خاص، عطاء می‌کند.[۲] برخی نیز ولایت باطنی را به معنای رسیدن به قله کمالات انسانی، قرب و فناء عبد در حق دانسته‌اند.[۳] ولایت باطنی در مقابل و ریشه ولایت ظاهری (حکومت) است.[۴]
شخصی که ولایت باطنی دارد، معصوم از گناه، گمراهی و نمونه‌ای از انسان کامل بوده و باید به مرحله یقین رسیده باشد.[۵] وی سعی می‌کند بر قلوب انسان‌ها، با توجه به درجات مختلفی که دارند، تاثر گذارد و آنان را در رسیدن به مقام معنوی یاری کند.[۶] برای ولایت باطنی درجاتی وجود دارد و شدت، ضعف، کمال و نقص آن بستگی به قرب و نزدیکی انسان به خداوند دارد.[۷] به باور برخی با توجه به عدم حضور امام زمان(عج)، مردم از هدایت و ولایت باطنی او استفاده می‌کنند.[۸]
به ولایت باطنی، ولایت کلیه ظلیه، ولایت عرفانی و ولایت معنوی نیز گفته می‌شود.[۹] به گفته آیت الله گرامی، عبارت «بکم یفک الذل من رقابنا: ذلت از گردن ما بوسیله شما برداشته می‌شود» در زیارت مطلقه امام حسین(ع)،[۱۰] اشاره به ولایت باطنی و ظاهری دارد.[۱۱]
علامه طباطبایی، ولایت و امامت را بر دو گونه دانسته است:
- رهبری بر ظاهر اعمال افراد و هدایت آنان.
- رهبری بر دل‌ها و باطن اعمال که اشاره به ولایت باطنی دارد.[۱۲]
ویژگی‌ها
برخی معتقدند ولایت باطنی در مقابل ولایت ظاهری، ویژگی‌هایی دارد که برخی از آنان بدین شرح است:
- ولایت باطن یک نوع کمال درونی است ولی ولایت ظاهری، حکایت از موقیعیت بیرونی دارد.
- ولایت باطن نیازمند «جعل تکوینی» و ولایت ظاهری نیازمند «جعل تشریعی» است.
- در ولایت باطنی نیاز به اعلام و معرفی صاحب آن نیست؛ برخلاف ولایت ظاهری که باید به اطلاع مردم و اگر «ولی»، منصوب الهی است باید از طرف خداوند معرفی شود.[۱۳]
- ولایت باطنی انقطاع ناپذیر و پایانی ندارد و حتی بعد مرگ نیز ادامه دارد؛ بخلاف ولایت ظاهری که با مرگ ولی، پایان می‌یابد.
نظر دیگران
به باور برخی با توجه به اینکه ولایت باطنی یک مقام الهی است و شخصی نمی‌تواند آن را به انسان بدهد؛ منظورِ حضرت رسول(ص) در روز عید غدیر از «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» ولایت ظاهری بوده نه باطنی.[۱۵] اما به عقیده شیخ مفید، وظیفه پیامبر معرفی و ابلاغ بوده و منظور از این جمله را، هم ولایت باطنی و هم ولایت ظاهری دانسته است.[۱۶] به برخی از اهل سنت نسبت داده شده است که معتقدند، اهل بیت رسول الله دارای ولایت باطنی بودند؛ ولی برای خلافت سیاسی مسلمانان، رأی مردم تعیین کننده است.[۱۷] اما شیعیان معتقدند کسی که ولایت باطنی دارد شایسته ولایت ظاهری و خلافت سیاسی نیز است.[۱۸]
برخی نیز بر این باورند، توضیح دادن معصومین درباره موضوعات مختلف دین، به معنای پاسخگویی آنان است و معتقدند؛ شخصی که ولایت باطنی و عرفانی دارد خودش حجت، مراد، پیر و مرشد است و نیاز به پاسخگو بودن ندارد.
ولی برخی پژوهشگران شیعی با انتقاد از این عقیده، ولایت باطنی را نوعی ولایت دینی، باطنی، سیاسی و همراه با بینه، دلیل و قرآن دانسته‌اند که نیاز به توضیح و روشنگری برای مردم دارد. روشنگری و هدایت از وظایف معصومین بوده است. به عقیده آنان ولایت باطنی که از عقاید ناب شیعه است را با ولایت عرفانی و تصوف مولوی اشتباه گرفته شده و این نوع نگاه به ولایت باطنی، برگرفته از اعتقادات اهل سنت از جمله محی الدین عربی است.[۱۹]
جستار‌های وابسته
پانویس
- ↑ رضوانی، امامت و غیبت، ۱۳۷۶ش، ص۲۷.
- ↑ رضوانی، امامت و غیبت، ۱۳۷۶ش، ص۲۶.
- ↑ قیصری، شرح فصوص الحکم، ۱۳۷۰ش، ص۱۴۶؛ آملی، نص النصوص فی شرح الفصوص الحکم، ۱۳۶۷ش، ص۱۶۷.
- ↑ گرامی، مذهب تشیع آینده تاریخ بشریت، ۱۳۸۸ش، ص۹۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۲ق، ص۲۷۱-۲۷۴.
- ↑ رضوانی، امامت و غیبت، ۱۳۷۶ش، ص۲۶.
- ↑ منصوری لاریجانی، عقیق ولایت، ۱۳۹۰ش، ص۳۹.
- ↑ رضوانی، امامت و غیبت، ۱۳۷۶ش، ص۲۷.
- ↑ گرامی، مذهب تشیع آینده تاریخ بشریت، ۱۳۸۸ش، ص۹۰؛ صفایی حائری، از وحدت تا جدایی، ۱۳۸۳ش، ص۴۳-۴۷؛ منصوری لاریجانی، عقیق ولایت، ۱۳۹۰ش، ص۴۵.
- ↑ زیارت مطلقه امام حسین، پایگاه اطلاع‌رسانی استاد حسین انصاریان.
- ↑ گرامی، مذهب تشیع آینده تاریخ بشریت، ۱۳۸۸ش، ص۱۰۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۲ق، ص۲۷۱-۲۷۴.
- ↑ ولایت باطنی و ولایت ظاهری محمد سروش محلاتی، در سایت موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ره.
- ↑ قیصری، شرح فصوص الحکم، ۱۳۷۰ش، ص۸۳۲.
- ↑ منصوری لاریجانی، عقیق ولایت، ۱۳۹۰ش، ص۳۲.
- ↑ شیخ مفید، الافصاخ فی الامامة، ۱۳۱۴ق، ص۳۳.
- ↑ منصوری لاریجانی، عقیق ولایت، ۱۳۹۰ش، ص۴۵.
- ↑ گرامی، مذهب تشیع آینده تاریخ بشریت، ۱۳۸۸ش، ص۹۵؛ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۸ش، ص۱۶۶.
- ↑ صفایی حائری، از وحدت تا جدایی، ۱۳۸۳ش، ص۴۳-۴۷.
منابع
- آملی، حیدر بن علی، نص النصوص فی شرح الفصوص الحکم، تصحیح هانری کربن، تهران، نشر توس، ۱۳۷۶ش.
- رضوانی، علی اصغر، امامت و غیبت، قم، جمکران، ۱۳۷۶ش.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الإفصاح فی الامامة، قم، الموتمر العالمی الالفیه الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
- صفایی حایری، علی، از وحدت تا جدایی، قم، لیلة القدر، ۱۳۸۳ش.
- طباطبایی، محمد حسین، المیزان، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۳۹۲ق.
- طباطبایی، محمد حسین، شیعه در اسلام، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۸ش.
- قیصری، داود بن محمود، شرح فصوص الحکم، تحقیق جلال الدین آشتیانی، تهران، امیر کبیر، ۱۳۷۰ش.
- گرامی، محمد علی، مذهب تشیع آینده تاریخ بشریت، قم، دفتر نشر آیة الله گرامی، ۱۳۸۸ش.
- منصوری لاریجانی، اسماعیل، عقیق ولایت، تهران، مشعر، ۱۳۹۰ش.
پیوند به بیرون
- ولایت باطنی و ولایت ظاهری محمد سروش محلاتی، در سایت موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ره.