سخنرانی امام خمینی در عاشورای سال ۱۳۴۲ هجری شمسی

سخنرانی امام خمینی در عاشورای سال ۱۳۴۲ هجری شمسی

سخنرانی امام خمینی در مدرسه فیضیه در خرداد ۱۳۴۲ش
شرح ماجرا	اعتراض امام خمینی به محمدرضا پهلوی
زمان	۱۳ خرداد ۱۳۴۲ش مصادف با روز عاشورای سال ۱۳۸۳ق
دوره	پهلوی
مکان	قم
علت	وابستگی شاه به کشورهای بیگانه و ارتباطش با اسرائیل و بهائیان
پیامدها	آغاز مبارزات انقلاب اسلامی ایران و زمینه‌ساز قیام ۱۵ خرداد
واکنش‌ها	دستگیری تعدادی از یاران امام خمینی

سخنرانی امام خمینی در عاشورای سال ۱۳۴۲ هجری شمسی در مدرسه فیضیه قم علیه حکومت پهلوی بود. این سخنرانی نقطه آغاز مبارزات انقلاب اسلامی ایران و زمینه‌ساز قیام ۱۵ خرداد به شمار می‌آید. امام خمینی در این سخنرانی از وابستگی شاه به کشورهای بیگانه و ارتباطش با اسرائیل و بهائیان انتقاد کرد.

امام خمینی با مقایسه حکومت پهلوی با حکومت بنی‌امیه، هر دو را ضد اسلام معرفی نمود و به خطرات این رژیم برای اسلام و ایران اشاره کرد. او در ادامه سخنرانی، به نقش اسرائیل در توطئه برای نابودی اسلام اشاره و از رابطه شاه با آنان انتقاد نمود. امام خمینی شاه را بدبخت و بیچاره خطاب کرد و به نصیحت وی پرداخت و از او خواست تا علاوه بر عبرت گرفتن از پدرش رضاخان، در کارهایش تدبر و تأمل کند. وی علمای اسلام را خیرخواه ملت دانسته و شاه را به اعتماد نکردن به بیگانگان و اطرافیانش سفارش کرد.

پس از این سخنرانی مردم مناطق مختلف کشور به راهپیمایی پرداخته و علیه حکومت شعار سردادند. حکومت پهلوی برای جلوگیری از گسترش اعتراضات، در ۱۵ خرداد امام خمینی را دستگیر و زندانی کرد. با انتشار خبر دستگیری امام خمینی، مردم شهرهای مختلف ایران قیام کردند که مجموع این اعتراضات به قیام ۱۵ خرداد شهرت یافت. حکومت با استفاده از نیروی نظامی به معترضان حمله کرد و با کشتار گسترده مردم، قیام را سرکوب نمود. حکومت پهلوی پس از فشارهای مردم و علمای سراسر کشور امام خمینی را آزاد کرد.

جایگاه و اهمیت

امام خمینی در عصر عاشورای سال ۱۳۸۳ق مصادف با ۱۳ خرداد سال ۱۳۴۲ش در مدرسه فیضیه در جمع طلاب، مردم قم و زائران حرم حضرت معصومه(س) علیه حکومت پهلوی سخنرانی کرد. او با استفاده از ظرفیت ماه محرم و اثرگذاری مجلس عزای امام حسین(ع) این ماه را برای سخنرانی خود انتخاب کرد.

این سخنرانی از مهم‌ترین اقدامات امام خمینی در انتقاد به سیاست‌ها و وابستگی شاه به کشورهای بیگانه و ارتباط پنهانی‌اش با اسرائیل و بهائیان دانسته شده است. برخی معتقدند که مبارزات امام خمینی تا قبل از این سخنرانی تنها انتقاد به سیاست‌های حکومت خلاصه می‌شد؛ اما در این سخنرانی ماهیت رژیم را نشانه گرفته بود.

این سخنرانی و قیام ۱۵ خرداد در کنار فعالیت‌های دیگر امام خمینی از جمله اعتراض به لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی که سبب حفظ و گسترش نفوذ آمریکا می‌شد و همچنین اعتراض به انقلاب سفید و فاجعه مدرسه فیضیه، زمینه‌ساز و نقطه آغاز مبارزات اسلامی و شمارش معکوس برای سقوط خاندان پهلوی دانسته شده است. این سخنرانی تبعات سنگینی برای حکومت شاه به وجود آورد و تأثیر مهمی در تغییر مسیر مبارزات مردم و آغاز مرحله‌ای جدید در جهت شکل‌گیری مبارزات سیاسی داشت.

زمینه‌های شکل‌گیری سخنرانی امام خمینی

پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ش، تحولاتی نظیر آغاز دوران سرکوب و اختناق، روابط مجدد با انگلیس، واگذاری صنعت نفت ملی به شرکت‌های غربی، سلطه همه‌جانبه آمریکا در ایران و انجام اصلاحات اجتماعی، سبب موضع‌گیری امام خمینی در مواقع مختلف شد؛ اما اجرای برنامه اصلاحات ارضی و انقلاب سفید، لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، رفرم آمریکایی لوایح شش گانه و واقعه فیضیه دلیل اعتراض و سخنرانی امام در روز عاشورای سال ۱۳۴۲ش دانسته شده است.

اقدامات اولیه

رژیم پهلوی در آستانه محرم، برای کنترل فعالیت روحانیون اعلامیه‌ای در ممنوعیت راهپیمایی در روزهای عزاداری صادر کرد و از خطیبان و وعاظ خواسته شد تا در مورد شاه و اسرائیل سخن نگفته و در خطر بودن اسلام را به مردم گوشزد نکنند.

امام خمینی بدون توجه به تهدیدات حکومت، با ارسال پیامی از خطیبان و نوحه‌خوانان خواست تا ستمکاری‌های شاه و مصیبت‌های وارده به اسلام و مراکز فقه و دیانت را برای مردم بازگو کنند. با صدور این بیانیه روحانیون و وعاظ در شهرهای مختلف، فعالیت خود را علیه رژیم آغاز کردند. مردم در روز تاسوعا و عاشورا با پیروی از دستورات امام خمینی در عزاداری‌های خود به انتقاد از عملکرد حکومت پرداختند و حتی راهپیمایی بزرگی در تهران توسط هیئت‌های مختلف شکل گرفت. و برای اولین‌بار در مقابل کاخ شاه شعارهای سیاسی از جمله «مرگ بر دیکتاتور» گفته شد.

روحانیون قم و تهران با تبلیغات گسترده، مردم را در جریان سخنرانی مهم امام خمینی در روز عاشورا قرار داده و مردم نیز خود را مهیای حضور در مراسم سخنرانی کردند؛ به‌گونه‌ای که سراسر خیابان از منزل امام خمینی تا مدرسه فیضیه مملو از جمعیت شد.

حکومت از راه‌های مختلف تلاش کرد از سخنرانی امام جلوگیری کند؛ اما نتوانست مانع از آن شود؛ چنان‌که با فرستادن یکی از مقامات ساواک امام را تهدید به خاک‌وخون کشیدن مدرسه فیضیه کرد؛ اما امام مصمم به سخنرانی بود.

امام خمینی، عصر عاشورا در مدرسه فیضیه حضور یافت و در حضور گسترده مردم، سخنرانی خود را علیه رژیم شاه انجام داد.

حضور گسترده مردم در سخنرانی عاشورای ۱۳۴۲ش. مدرسه فیضیه

محتوای سخنرانی

سخنرانی امام خمینی در عاشورای ۱۳۴۲ش، از چند محور تشکیل شده است که برخی از آنها عبارتند از:

مقایسه حکومت پهلوی با بنی‌امیه

امام خمینی در ابتدای سخنرانی ضمن بیان نتایج زیانبار سلطنت پهلوی، آن را با توجه به واقعه فیضیه با حکومت بنی‌امیه مقایسه کرد و چنین نتیجه گرفت که هردو حکومت ضد اسلام بوده و با اساس اسلام مشکل دارند.

امام خمینی:

ای آقای شاه!‌ ای جناب شاه! من به تو نصیحت می‌کنم؛ دست بردار از این کارها. آقا! اغفال دارند می‌کنند تو را. من میل ندارم که یک روز اگر بخواهند تو بروی؛ همه شکر کنند.... این قدر با ملت بازی نکن! این قدر با روحانیت مخالفت نکن... ربط ما بین شاه و اسرائیل چیست که سازمان امنیت می‌گوید: از اسرائیل حرف نزنید... مگر شاه اسرائیلی است؟... آقا، یک حقایقی در کار است... شما آقایان در تقویم دو سال پیش از این یا سه سال پیش از این بهائی‌ها مراجعه کنید؛ در آنجا می‌نویسد: تساوی حقوق زن و مرد، رأی عبدالبهاء است؛ آقایان از او تبعیت می‌کنند. آقای شاه هم نفهمیده می‌رود بالای آنجا، می‌گوید: تساوی حقوق زن و مرد. آقا! این را به تو تزریق کردند که بگویند بهایی هستی، که من بگویم کافر است؛ بیرونت کنند. نکن این طور؛ بدبخت! نکن این طور.»

تاریخ بایگانی، امام خمینی، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، ج۱، ص۲۴۵-۲۴۷.

خطرات اسرائیل

امام خمینی در سخنرانی‌های قبلی خود به نفوذ اسرائیل در ایران اشاره کرده بود؛ اما در این سخنرانی به خطرات این رژیم برای ایران و اسلام اشاره می‌کند.

امام در ابتدا به تصمیم اسرائیل برای گسترش نفوذ خود در ایران برای نابودی اسلام، قرآن، روحانیت، مدرسه فیضیه و... اشاره کرده و در ادامه رابطه شاه با اسرائیل را مورد انتقاد قرار می‌دهد.

دلیل انتقاد امام از ارتباط با اسرائیل، سفر مخفیانه نماینده نخست‌وزیر اسرائیل و دیدار با شاه برای گسترش همکاری دانسته شده است.

نصیحت به شاه

امام خمینی در سخنرانی و اعتراضات قبلی اعتراضات خود را متوجه نخست وزیر و مقامات دیگر حکومت می‌کرد؛ اما در این سخنرانی برای اولین به شخص شاه حمله کرد و او را علاوه بر انتقاد، مورد نصیحت قرار داد.

امام با خطاب کردن شاه با عنوان بدبخت و بیچاره، او را به تأمل و تدبر فرا خواند و از او خواست تا از پدرش عبرت بگیرد.

وفادار نبودن بیگانگان و اطرافیان شاه

امام خمینی با اشاره به عدم وفاداری اطرافیان شاه و بیگانگان، به ماهیت آنها اشاره می‌کند. او علمای اسلام را خیرخواه کشور و ملت خوانده و بیگانگان را وفادار نمی‌داند. او اطرافیان شاه را علاوه بر اشاره به بی‌وفایی آنها، بی‌دین و رفیق دلار می‌خواند. وی در این سخنرانی شاه را تهدید به اخراج از ایران در صورت ادامۀ مخالفت‌هایش با اسلام و ملت کرد.

واکنش حکومت به سخنرانی

پس از این سخنرانی رژیم در ۱۴ خرداد تعداد زیادی از یاران امام و وعاظ و روحانیون را دستگیر کرد. پس از دستگیری این افراد، دامنه اعتراضات بیشتر شد و راهپیمایی‌های گسترده‌ای شکل گرفت. حکومت برای جلوگیری از گسترش تظاهرات در نیمه شب ۱۵ خرداد با محاصره منزل امام خمینی، وی را به اتهام ایجاد بی‌نظمی دستگیر و به تهران منتقل کرد و در باشگاه افسران و سپس در زندان قصر زندانی نمود.

واکنش‌ها به بازداشت امام خمینی

تصویری از اعتراض مردم ایران به دستگیری امام خمینی

مقالهٔ اصلی: قیام ۱۵ خرداد

با انتشار خبر دستگیری امام خمینی، اقشار مختلف مردم در مناطق مختلف کشور، دست به تظاهرات گسترده زدند که مجموعه این تظاهرات واقعه ۱۵ خرداد را تشکیل داد. مردم قم در اعتراض به بازداشت امام، با شعار «یا مرگ یا خمینی» به تظاهرات گسترده‌ پرداختند. با شدت گرفتن اعتراضات، در قم حکومت نظامی برقرار شد. این قیام به شدت توسط نیروهای دولتی و ارتش سرکوب و تعداد زیادی از مردم به شهادت رسیدند.

شهرهای دیگری چون تهران، مشهد، شیراز وضعیت مشابه قم پیدا کردند. مردم ورامین و شهرک‌های اطراف آن نیز که به سوی تهران در حال حرکت بودند توسط نیروهای نظامی قتل‌عام شدند. در تهران نیز پس از بسته‌شدن مغازه‌ها و کلاس‌های درس دانشگاه، جمعیت فراوانی در بازار تهران و مرکز شهر جمع شده و به سوی کاخ شاه حرکت کردند. شاه با اعلام حکومت نظامی، مستقیما فرماندهی سرکوب تظاهرات را به عهده گرفت و با پیشنهاد اسدالله عَلَم نخست‌وزیر وقت، نیروهای مسلح را به کار گرفت و با دستور تیراندازی و به شهادت رساندن تعداد زیادی از مردم، اعتراضات را سرکوب کرد.

برخی از محققان دستگیری امام را عامل اصلی قیام ۱۵ خرداد قلمداد کرده‌ و این روز را مبدأ انقلاب اسلامی دانسته‌اند.

آزادی امام خمینی

پس از قیام ۱۵ خرداد، اعتراضات ادامه پیدا کرد و جامعه روحانیت و اقشار مختلف مردم در سراسر کشور، خواستار آزادی امام خمینی شدند. تعدادی از علمای سرشناس کشور به درخواست آیت الله شریعتمداری، به نشانه اعتراض و جلوگیری از اعدام امام خمینی، به تهران آمدند و با استناد به اینکه امام خمینی از علمای طراز اول است، خواستار آزادی او شدند. هرچند تعدادی از آنها دستگیر و زندانی شدند؛ اما سرانجام حکومت در ۱۵ فروردین ۱۳۴۳ش مجبور شد، امام را از زندان آزاد کند.

پیوند به بیرون

صوت سخنرانی امام خمینی در عاشورای ۴۲