مذاق شارع
مَذاق شارع یا مذاق شرع، روش فکری شارع است که مجتهد از مجموع مبانی و موضعگیریهای او در احکام مختلف به دست میآورد و به وسیله آن، دیدگاه شارع را در مواردی که اظهارنظر نکرده کشف میکند. این اصطلاح در میان فقهای متأخر شیعه رواج دارد. گفته میشود که نخستینبار، سید محمدجواد حسینی عاملی (۱۱۶۰- ۱۲۲۸ق) آن را با عنوان «مَذاق اصحاب» به کار برد و پس از او، صاحبْجواهر از آن استفاده کرد و بهتدریج در ادبیات فقهی رواج یافت.
مذاقِ شارع و کشف آن یکی از مسائل مهم و ضروری در استنباط حکم شرعی، بهخصوص، در مسائل و احکام مستحدثه است. اثبات حکم در مواردی که دلیلی از کتاب و سنت یا سایر ادله برای آنها در دست نیست و همچنین تبیین موضوع حکم، از موارد پرکاربرد مذاق شارع در فقه به شمار میرود.
برای فهم مذاق شارع، آشنایی با احکام شرعی و مبانی و موضعگیریهای شارع در مسائل مختلف، حائز اهمیت است. درباره حجیت آن نیز گفتهاند اگر موجب قطع و اطمینان به حکم شرعی شود، حجت و معتبر است و چنانچه موجب حصول ظن شود، دلیلی بر حجیت و اعتبار آن وجود ندارد.
اصطلاحاتی مانند «ذوق شریعت»، «مذاق مشهور»، «مذاق فقه» و «روح شریعت» نیز گاهی به جای «مذاق شارع» استفاده میشوند.
مفهومشناسی
«مذاق شارع» سبک و روش فکری شارع است که مجتهد از مجموع مبانی و موضعگیریهای او در احکام مختلف به دست میآورد و به وسیله آن، دیدگاه شارع در مواردی که اظهارنظر نکرده را کشف میکند.[۱] بنابه تعریفی دیگر، بهمعنای برداشت فقیه متبحر از مبانی احکام فقهی است که در موارد فقدان ادله خاص و همچنین فقدان عمومات و قواعد کلی به آن تمسک میکنند.[۲]
کاشفالغطاء به نوعی معرفت اشاره کرده است که در ذهن مجتهد، با بهرهگیری از ذوق سلیم و پس از جستوجو در مجموع ادله حاصل میشود.[۳] برخی محققان این معرفت را همان مذاق شارع دانستهاند که البته کاشفالغطاء به آن تصریح نکرده است.[۴]
اصطلاحاتی همچون «مذاق شرع»،[۵] «ذوق شریعت»،[۶] «مذاق مشهور»[۷] و «مذاق فقه»[۸] از دیگر اصطلاحاتی به شمار میروند که گاهی فقها بهجای اصطلاح «مذاق شارع» به کار میبرند. برخی فقیهان همچنین برای آن، اصطلاح «روح شریعت» را نیز به کار بردهاند.[۹]
جایگاه
اصطلاح «مذاق شارع» در میان فقهای متأخر شیعه رایج است[۱۰] و از آنجا که در مسیر استنباط حکم شرعی، مورداستفاده فقیه قرار میگیرد، در برخی کتابهای جدید اصولی، موردتوجه اصولیان هم قرار گرفته و درباره شرایط حجیت و راههایی کشف و دستیابی به آن بحث میکنند.[۱۱]
حیدر حبالله، فقهپژوه و مدرس حوزه علمیه قم گفته است که این اصطلاح را در فقه اهلسنت ندیده و سید محمدجواد حسینی عاملی (۱۱۶۰- ۱۲۲۸ق) را نخستین فقیهی یافته که در کتابش، با عنوان مفتاحالکرامة، به مذاق شارع با اصطلاح «مذاق اصحاب» اشاره کرده است.[۱۲] پس از حسینی عاملی، صاحبْجواهر این اصطلاح را در جواهرالکلام،[۱۳] در حد وسیعی به کار برد[۱۴] و سپس در میان فقیهان پس از وی، بهویژه در آثار فقیهانی همچون آقارضا همدانی،[۱۵] سید ابوالقاسم خویی،[۱۶] سیدمحسن حکیم[۱۷] و امام خمینی،[۱۸] رواج یافته و موردتوجه قرار گرفته است.[۱۹]
اهمیت
صاحبْجواهر فهم و کشف مذاق شارع را نعمتی شمرده که خداوند به کسی که بدان دست یافته، روزی داده است.[۲۰] مذاق شارع و کشف آن را یکی از مسائل مهم و ضروری در اجتهاد و استنباط حکم شرعی، بهویژه در مسائل و احکام مستحدثه به شمار آوردهاند.[۲۱]
در کتاب الفائق فی الاصول که توسط گروهی از مدرسان درس خارج حوزه علمیه قم، زیر نظر محمدمهدی شبزندهدار، به عنوان کتاب درسی حوزههای علمیه تدوین شده، فصلی به بحث درباره مذاق شرع، مفهومشناسی، راههای کشف و حجیت آن اختصاص یافته است.[۲۲] در این کتاب، مذاق شارع بهعنوان یکی از راههایی یاد شده که حکم یک مسئلهٔ شرعی را که دلیل خاصی درباره آن وارد شده سرایت بدهیم به مسئلهٔ شرعی دیگری که دلیل خاصی درباره آن نرسیده است.[۲۳] گفته میشود اسباب و راههای سرایت حکم، بسیار موردنیاز فقها در مقام استنباط حکم شرعی، بهویژه در مسائل جدید شرعی است.[۲۴]
مهدی مهریزی، فقهپژوه اهل ایران نیز در مقدمهای بر کتاب «کتابشناسی اصول فقه شیعه» که در سال ۱۳۷۳ش انتشار یافته، مسئله مذاق شارع و مسائلی از قبیل آن را از مسائلی دانسته که نقش کلیدی در استنباط حکم شرعی دارند و بحث درباره آنها بهجای مسائل کمفایده در علم اصول فقه را بایستهٔ توجه دانسته است.[۲۵]
راههای فهم مذاق شارع
برخی از راههایی که میتوان بهوسیله آنها، به فهم و کشف مذاق شارع دست یافت، عبارتاند از:
- فراگیری و احاطه بر احکام شرعی، مبانی و موضعگیریهای شارع:[۲۶] برای کشف مذاق شارع، مجتهد یا باید به همه احکام شرعی و موضعگیریهای شارع در امور مختلف احاطه پیدا کند یا اگر میخواهد در مسئله خاصی، به مذاق شارع علم پیدا کند، باید در همان باب یا ابوابی در فقه که مسئله به آن تعلق دارد، به موضعگیری شارع تسلط داشته باشد.[۲۷]
- اگر شارع درباره چیزی که یک حدِّ بالا و یک حد پایین دارد، نسبت به حد پایین آن، حکمی صادر کرده باشد، مذاق او را میتوان از این حکم به دست آورد و به حد بالای آن چیز سرایت داد؛[۲۸] مثلاً یکی از شرایط تقلید از یک مرجع تقلید این است که عادل باشد. اما دلیل لفظی خاصی در دست نیست که عدالت فقط در همان آغاز تقلید شرط است یا اینکه باید استمرار نیز داشته باشد. برای همین، برخی با توجه به اینکه شارع عدالت را برای امام جماعت، هم در آغاز و هم در ادامه، شرط دانسته است، گفتهاند از مذاق وی فهمیده میشود که برای مرجع تقلید نیز که امری مهمتر و حساستر است، عدالت، هم در آغاز تقلید و هم در ادامه، باید شرط باشد.[۲۹]
- فهم روش شارع در بیان شریعت؛[۳۰] برای مثال، درباره حکم فاصله بین زن و مردی که به موازات هم به نماز ایستادهاند، روایات مختلفی وارد شده و هرکدام رعایت فاصله خاصی مانند یک وجب، یک ذراع و یک قدم را بیان کردهاند.[۳۱] سید محمد محقق داماد بر این نظر است که رعایت این فاصلهها نمیتواند واجب باشد. دلیل او این است که از سویی، فاصلههای بیانشده غیرمنضبط و پراکندهاند؛ از سوی دیگر، از مذاق شارع در موارد وجوبی (همچون مقدار مسافت شرعی برای نماز و حد نصاب در زکات)، چنین به دست میآید که در احکام الزامی، چنین اختلاف و پراکندگیای میان اسناد شرعی وجود ندارد.[۳۲]
کاربردهای مذاق شارع در فقه
برخی از موارد کاربرد مذاق شارع در استنباط حکم شرعی به شرح زیر است:
- برای اثبات حکم در مواردی که دلیلی از کتاب و سنت و یا سایر ادله در دست نیست؛[۳۳] بدین صورت که گاهی با کشف مذاق شارع، حکم موردی که دلیل شرعی برای آن اقامه شده، به موردی که فاقد دلیل شرعی است، سرایت داده میشود؛[۳۴] برای نمونه، سید ابوالقاسم خویی درباره حرمتِ افکندن دیگران در حرام گفته است فروختن روغن نجس به مسلمان، موجب افکندن او به حرام واقعی میشود؛ لذا در شریعت اسلام، به حرمت آن حکم شده است؛ ازهمینرو، از مذاق شارع استفاده میشود که بهطور کلی افکندن دیگری در حرامِ واقعی حرام است.[۳۵]
- تبیین و تنقیح موضوع حکم:[۳۶] گاهی در موضوع حکم، ابهام و تردید وجود دارد و حدود آن مشخص نیست که با رجوع به مذاق شارع، آن موضوع روشن میشود؛[۳۷] برای مثال، در مسئله حرمت ازدواج با دو خواهر، این بحث مطرح شده که اگر یکی از آن دو خواهر یا هردو از راه نامشروع یا زنا به دنیا آمده باشند، در اینکه آیا حرمت ازدواج با دو خواهر بهطور همزمان این مورد را نیز شامل میشود یا خیر،[۳۸] ابهام وجود دارد.[۳۹] سیدمحسن حکیم بر این باور است که اگرچه شارع در موارد زنا، نَسَب شرعی را نفی کرده، اما از مذاق وی کشف میشود که در نکاح، نسب واقعی ملاک نیست؛ بلکه نسب عرفی ملاک است و لذا دو خواهری که یکی یا هردوی آنها از راه نامشروع متولد شدهاند، در عرف، خواهر محسوب میشوند و ازدواج همزمان با آنها حرام است.[۴۰]
- مقیدکردن دلالت یک دلیل به یک معنا از میان احتمالات مختلف؛[۴۱] برای نمونه برپایه حدیثی، از امام صادق(ع) درباره حکم احتکار مواد غذایی سؤال شده و او در پاسخ گفته است: «اگر مواد غذایی فراوان باشد، اشکالی ندارد و اگر مواد غذایی کم باشد، بهطوری که مردم در سختی باشند، این کار کراهت دارد.»[۴۲] امام خمینی در کتاب البیع گفته است که منظور از کراهت در این روایت، کراهت مصطلح فقهی نیست؛ چراکه با توجه به مذاق شارع، بسیار بعید به نظر میرسد احتکاری که موجب میشود مردم در مواد غذایی موردنیازشان در تنگنا باشند، عملی مکروه باشد و حرام نباشد.[۴۳]
نمونههای کاربرد مذاق شارع در استنباط حکم شرعی
برخی از نظرات فقهی که فقها با استناد به مذاق شارع به آن دست یافتهاند بدین بیان است:
- سید ابوالقاسم خویی، با اتکا به مذاق شارع، مردبودن را برای مرجع تقلید شرط دانسته است.[۴۴] او معتقد است از یک سو، مقام مرجعیت اقتضا میکند که مقلدان، به مرجع تقلید خودشان، در امور مختلف، بسیار رجوع کنند و از سویی دیگر، از مذاق شارع چنین بر میآید که از زنان، پردهنشینی و اشتغال به امور خانه را انتظار دارد و راضی نیست که خودشان را در معرض رجوع مقلدان یا نامحرمان قرار دهند.[۴۵]
- از نظر فقها، اگر کسی مالی را نزد شخصی امانتدار، به ودیعه و امانت بگذارد و او آن مال را بهصورت رایگان، برای صاحب مال محافظت کند، در صورتی که آن مال تلف شود و او در تلفشدن آن نقشی نداشته باشد ضامن مال نیست.[۴۶] حال در خصوص اینکه آیا صاحب مال میتواند شرط کند در صورت اتلاف مال، نگهدارندهْ ضامن آن است یا خیر، صاحبجواهر گفته این شرط صحیح نیست و مخالف مذاق شارع است.[۴۷]
- از نظر برخی فقها، تلقیح زنان با نطفهٔ مرد بیگانه یا به عبارتی، گذاشتن اسپرم مرد بیگانه، بدون تماس و بهصورت مستقیم در داخل رحم زن حرام است.[۴۸] ناصر مکارم شیرازی در بخش مکاسب کتاب انوار الفقاهة، حرمت این عمل را از مذاق شارع در منع از اختلاط نسلها برداشت کرده است.[۴۹]
حجیت مذاق شارع
گفته میشود مذاق شارع یا مذاق شرع، از جهت حجیت یا اعتبار به دو صورت است:[۵۰] یا به سبب آن، قطع و اطمینان به حکم شرعی پیدا میشود که در این صورت حجت و معتبر است یا اینکه موجب حصول ظن میگردد که در این صورت، دلیلی بر حجیت و اعتبار آن وجود ندارد.[۵۱]
پیشفرضهای معتبربودن دلیل مذاق شارع
گفته میشود دستیافتن به حکم شرعی از طریق مذاق شارع مشروط به پذیرش سه پیشفرض است:
- شارع در همهجا و برای همه وقایع حکمی دارد؛
- طبیعتِ هر جاعل و قانونگذاری این است که خلاف مشرب و مذاق خودش حکم وضع نمیکند؛
- حکمی که از راه مذاق شارع به دست میآید، مانع یا مزاحم قویتری برای آن وجود نداشته باشد.[۵۲]
پانویس
- ↑ جمعی از نویسندگان، الفائق فی الاصول، ۱۴۴۴ق، ص۲۳۰.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگنامه اصول فقه، ۱۳۸۹ش، ص۷۱۵.
- ↑ کاشف الغطاء، كشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۱۸۸.
- ↑ قادری، «مذاق شرع در کیفیت و اعتبار»، ص۸۰-۸۱.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۳۰، ص۱۹۵؛ امام خمینی، کتاب البیع، ۱۴۱۰ق، تراث الشیخ الاعظم، ج۴، ص۲۹۸.
- ↑ مهریزی، کتابشناسی اصول فقه شیعه، ۱۳۷۳ش، ص۳۴.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب المکاسب، تراث الشیخ الاعظم، ج۲، ص۲۸.
- ↑ امام خمینی، کتاب البیع، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۲۹۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به علوی، القول الرشید فی الاجتهاد و التقلید (تقریرات درس آیتالله سید شهابالدین مرعشی نجفی)، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۴۲۷.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگنامه اصول فقه، ۱۳۸۹ش، ص۷۱۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به جمعی از نویسندگان، الفائق فی الاصول، ۱۴۴۴ق، ص۲۳۰.
- ↑ حبالله، «الاجتهاد المذاقی أو مذاق الشارع ومزاج الشریعة»، الموقع الرسمی لحیدر حبالله.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱، ص۳۰۳ و ج۲، ص۳۲۹ و ج۱۵، ص۱۹۶ و ج۲۷، ص۲۱۷ و ج۳۰، ص۳۱۰.
- ↑ حبالله، «الاجتهاد المذاقی أو مذاق الشارع ومزاج الشریعة»، الموقع الرسمی لحیدر حبالله.
- ↑ همدانی، مصباح الفقیه، ۱۳۷۶ش، ج۵، ص۲۵۳ و ص۱۳۰.
- ↑ خویی، موسوعة الامام الخوئی، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۸۵ و ۱۸۷ و ۲۰۰ و ۲۹۲ و ج۲۱، ص۳۴۵ و ج۳۰، ص۳۷۹.
- ↑ حکیم، مستمسک العروة الوثقی، ۱۳۹۱ق، ج۲، ص۴۲۴ و ج۴، ص۱۵۴ و ج۹، ص۱۲۹ و ج۱۴، ص۲۵۹
- ↑ امام خمینی، کتاب البیع، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۴۳ و ج۲، ص۵۴۴ و ج۳، ص۴۱۴ و ج۴، ص۲۹۸.
- ↑ حبالله، «الاجتهاد المذاقی أو مذاق الشارع ومزاج الشریعة»، الموقع الرسمی لحیدر حبالله.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۳۰، ص۱۹۵.
- ↑ اثنا عشری، «مقدمه»، در کتاب الفائق فی الاصول، تآلیف جمعی از نویسندگان، ۱۴۴۴ق، ص۴.
- ↑ جمعی از نویسندگان، الفائق فی الاصول، ۱۴۴۴ق، ص۲۳۰.
- ↑ جمعی از نویسندگان، الفائق فی الاصول، ۱۴۴۴ق، ص۱۷۷-۱۷۸.
- ↑ جمعی از نویسندگان، الفائق فی الاصول، ۱۴۴۴ق، ص۱۷۷.
- ↑ مهریزی، کتابشناسی اصول فقه شیعه، ۱۳۷۳ش، ص۳۳-۳۴.
- ↑ جمعی از نویسندگان، الفائق فی الاصول، ۱۴۴۴ق، ص۲۳۱.
- ↑ جمعی از نویسندگان، الفائق فی الاصول، ۱۴۴۴ق، ص۲۳۱.
- ↑ جمعی از نویسندگان، الفائق فی الاصول، ۱۴۴۴ق، ص۲۳۲.
- ↑ خویی، موسوعة الامام الخوئی، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۸۵.
- ↑ علیدوست، عشایری منفرد، «استناد فقهی به مذاق شریعت در بوته نقد»، ص۲۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۱۲۳-۱۲۷.
- ↑ جوادی آملی، مؤمن، کتاب الصلاة (تقریرات درس سیدمحمد محقق داماد)، مؤسسة النشر الاسلامی، ج۳، ص۲۶.
- ↑ جمعی از نویسندگان، الفائق فی الاصول، ۱۴۴۴ق، ص۲۳۳.
- ↑ جمعی از نویسندگان، الفائق فی الاصول، ۱۴۴۴ق، ص۲۳۳.
- ↑ خویی، موسوعة الامام الخوئی، ۱۴۱۷ق، ج۳۵، ص۱۸۱.
- ↑ جمعی از نویسندگان، الفائق فی الاصول، ۱۴۴۴ق، ص۲۳۴.
- ↑ جمعی از نویسندگان، الفائق فی الاصول، ۱۴۴۴ق، ص۲۳۴.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۵۵۱.
- ↑ جمعی از نویسندگان، الفائق فی الاصول، ۱۴۴۴ق، ص۲۳۴.
- ↑ حکیم، مستمسک العروة، ۱۳۹۱ق، ج۱۴، ص۲۵۹.
- ↑ حبالله، «الاجتهاد المذاقی أو مذاق الشارع ومزاج الشریعة»، الموقع الرسمی لحیدر حبالله.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۱۶۵.
- ↑ امام خمینی، کتاب البیع، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۶۰۷-۶۰۸.
- ↑ غروی تبریزی، کتاب الاجتهاد و التقلید (تقریرات درس آیتالله سید ابوالقاسم خویی)، ۱۴۱۰ق، ص۲۲۶.
- ↑ غروی تبریزی، کتاب الاجتهاد و التقلید (تقریرات درس آیتالله سید ابوالقاسم خویی)، ۱۴۱۰ق، ص۲۲۶.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۷، ص۲۱۶.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۷، ص۲۱۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به فاضل لنکرانی، احکام پزشکان و بیماران، ۱۴۲۷ق، ص۹۸.
- ↑ مکارم شیرازی، انوار الفقاهة (المکاسب)، ۱۴۲۶ق، ص۵۹.
- ↑ جمعی از نویسندگان، الفائق فی الاصول، ۱۴۴۴ق، ص۲۳۷.
- ↑ جمعی از نویسندگان، الفائق فی الاصول، ۱۴۴۴ق، ص۲۳۷.
- ↑ جمعی از نویسندگان، الفائق فی الاصول، ۱۴۴۴ق، ص۲۳۰.
منابع
- اثنا عشری، حسین، «مقدمه»، در کتاب الفائق فی الاصول، تآلیف جمعی از نویسندگان، قم، مؤسسة النشر للحوزات العلمیة، ۱۴۴۴ق.
- امام خمینی، سید روحالله، کتاب البیع، قم، مؤسسه اسماعیلیان، ۱۴۱۰ق.
- جمعی از نویسندگان، الفائق فی الاصول، قم، مؤسسة النشر للحوزات العلمیة، چاپ هشتم، ۱۴۴۴ق.
- جمعی از نویسندگان، فرهنگنامه اصول فقه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى، ۱۳۸۹ش.
- جوادی آملی، عبدالله و محمد مؤمن، کتاب الصلاة (تقریرات درس سیدمحمد محقق داماد)، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، بیتا.
- حبالله، حیدر، «الاجتهاد المذاقی أو مذاق الشارع ومزاج الشریعة»، الموقع الرسمی لحیدر حبالله، تاریخ بازدید: ۳۰ شهریور ۱۴۰۳ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، ۱۴۱۶ق.
- حکیم، سید محسن، مستمسک العروة، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۹۱ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، موسوعة الامام الخوئی، قم، إحیاء آثار الإمام الخوئی، ۱۴۱۷ق.
- شیخ انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، قم، تراث الشیخ الأعظم، بیتا.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۷ق.
- علوی، سیدهادل، القول الرشید فی الاجتهاد و التقلید (تقریرات درس آیتالله سید شهابالدین مرعشی نجفی)، قم، کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی، ۱۴۲۲ق.
- علیدوست، ابوالقاسم و محمد عشایری منفرد، «استناد فقهی به مذاق شریعت در بوته نقد»، نشریه حقوق اسلامی، شماره ۲۲، پاییز ۱۳۸۸ش.
- غروی تبریزی، میرزاعلی، کتاب الاجتهاد و التقلید (تقریرات درس آیتالله سید ابوالقاسم خویی)، قم، دار الهادی، ۱۴۱۰ق.
- فاضل لنکرانی، محمد، احکام پزشکان و بیماران، قم، مركز فقهى ائمه اطهار(ع)، ۱۴۲۷ق.
- قادری، سید رضی، «مذاق شرع در کیفیت و اعتبار»، نشریه فقه (کاوشی نو در فقه اسلامی)، شماره ۴، زمستان ۱۳۹۲ش.
- کاشف الغطاء، شیخ جعفر، كشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم، دفتر تبليغات اسلامی حوزه علميه قم، ۱۴۲۲ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علیاکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الكتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهة (المکاسب)، قم، مدرسة الامام علی بن ابی طالب(ع)، ۱۴۲۶ق.
- مهریزی، مهدی، کتابشناسی اصول فقه شیعه، قم، کنگره جهانی بزرگداشت دویستمین سال میلاد شیخ اعظم انصاری، ۱۳۷۳ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲ش.
- همدانی، رضا، مصباح الفقیه، قم، المؤسسة الجعفریة لإحیاء التراث، ۱۳۷۶ش.