حیدرآباد (هند)
حیدرآباد یا حیدرآباد دکن، مرکز ایالت آندرا پرادش هند و پایتخت سلسله نظام‌های دکن.
گروه‌های مذهبی هندو، سیک، مسلمان (شیعه و سنّی) در حیدرآباد زندگی می‌کنند. بیشتر مردم آنجا به زبان‌های اردو و تلوگو گفتگو می‌کنند و مراتی، کناره‌ای، فارسی، عربی و حبشه‌ای از دیگر زبان‌های رایج آنجاست. دانشگاه عثمانیه با ساختمان زیبا و ترکیبی از معماری اسلامی و هندو، مراکز علوم دینی جعفریه و حیدریه، کتابخانه‌های مهم سالارجنگ و حکومتی در این شهر قرار دارند.
موقعیت جغرافیایی
شهر حیدرآباد در َ۳۶ ْ ۱۷ عرض شمالی و َ۴۷ َْ۷۸ طول شرقی، تقریباً در قسمت میانی دکن و نیمه شمالی ایالت آندرا پرادش، در جنوب هند، و در ارتفاع حدود ششصد متری از سطح دریا قرار دارد.[۱]
آب و هوا
به سبب نزدیکی حیدرآباد به خلیج بنگال و نیز قرار گرفتن در منطقه نسبتاً استوایی، آب و هوای این ناحیه، گرم و مرطوب حارّه‌ای است. دمای آن در سردترین ماه سال بیش از ْ۱۸ و زمستان‌های آن خشک (بدون بارندگی) است، اما در ماه‌های خرداد، تیر و مرداد باران‌های تند موسمی می‌بارد که خسارت‌های بسیاری به بار می‌آورد.[۲]
رودهای متعدد کوچکی در پیرامون شهر جاری است. این رودها در قسمت شمالی سرشاخه‌های رود گوداواری و در جنوب سرشاخه‌های رود کریشنا را تشکیل می‌دهند.[۳]
زمان احداث
احداث و توسعه شهر و اقدامات زیربنایی ناحیه حیدرآباد از زمان حکومت قطب شاهیان صورت گرفته است. پیش از آنکه شهر حیدرآباد ساخته شود، تمرکز جمعیت در شهر و قلعه گلکنده بود، اما چون گلکنده جمعیت بسیار داشت و وضع بهداشت در آنجا نامطلوب بود، و مجموعاً درخور عظمت پادشاهان نبود، سلطان محمدقلی قطب شاه در سال ۱۰۰۰ق شهر جدیدی بنا کرد.[۴]
شهر مشتمل بود بر چهار بازار وسیع و چهارطاق‌هایی بلند و چهارده هزار مغازه، محله‌های مسکون متساوی الاضلاع، عمارت و دولت خانه شاهی، دروازه عالی، دادمحل (دادگاه)، مدرسه، بستان‌های نیکو، نقاره خانه شاهی، اسلحه خانه، مسجد و خانقاه.[۵] او جانب شمالی شهر را مقر و مرکز سلطنت قرار داد و ایوان‌های عالی و قصرهای بلند بنا کرد.[۶]
نام‌گذاری
وی شهر را بهاگ‌نگر نامید (به مناسبت نام بهاگ متی، زن مورد علاقه اش) و آنجا را پایتخت خود قرار داد.[۷] پس از مرگ بهاگ‌متی، نام شهر را به حیدرآباد (منسوب به حیدر، از القاب امام علی) تغییر داد، اما تا مدت‌ها شهر را به نام نخستین آن می‌خواندند.[۸]
تقدس بخشی به شهر
چون سلطان محمد قلی قطب شاه میخواست به حیدرآباد، مانند شهر مشهد در ایران، تقدس ببخشد، چارمنار را بنا کرد که دارای مسجد و مدرسه علوم دینی بود.[۹] در ۱۰۰۳ق عاشورخانه‌ای معروف به عاشورخانه پادشاهی، برای عزاداری محرم، احداث نمود و عَلَم‌های جواهر، طلا و نقره برپا می‌کرد.[۱۰] شهر در زمان فرزندش، سلطان محمد قطب شاه، گسترش یافت.[۱۱]
حکام قطب شاهی
ارتباط صفویه
قطب شاهیان با شاهان صفوی مناسبات صمیمانه‌ای داشتند.[۱۲] و در این زمان، حیدرآباد به «اصفهان نو» مشهور بود.[۱۳]
خراج به بابریان
در زمان سلطان عبدالله، بابریان به دکن و حیدرآباد حمله کردند و سلطان عبداللّه تابع آنان گردید.[۱۴] در ۱۰۶۶ق. میر محمدسعید اردستانی، میرجمله (امیرالامرا) سلطان عبدالله، از شاه رنجیده شد و به شاهزاده اورنگ زیب پناه برد و مقدمات حمله به حیدرآباد را فراهم نمود. اورنگ زیب شهر حیدرآباد و قلعه گلکنده را تاراج کرد و سلطان عبداللّه همچنان خراج گزار بابریان ماند[۱۵]
اشغال حیدرآباد
ابوالحسن تاناشاه/ تانی شاه، داماد سلطان عبداللّه و آخرین پادشاه قطب شاهیان، در ۱۰۸۳ق به حکومت حیدرآباد رسید و همچنان تابع بابریان بود تا اینکه در ۱۰۹۲ به قصد جنگ با اورنگ زیب به بیجاپور لشکر کشید، اما شکست خورد و با تقدیم هدایایی به اورنگ زیب، از او عذرخواهی کرد. اورنگ زیب پذیرفت، اما در ۱۰۹۸ق حیدرآباد و گلکنده را به تصرف خود درآورد.[۱۶] به این ترتیب، حیدرآباد جزو قلمرو بابریان گردید و مرکز صوبه حیدرآباد شد.[۱۷] اورنگ زیب فرزندش، محمد کامبخش، را صوبه‌دار حیدرآباد کرد.[۱۸]
در ۱۱۰۴ق به سبب قحطی شدید در حیدرآباد، مردم شهر را غارت کردند و حتی قسمتی از شهر به آتش کشیده شد. این قحطی به مرگ بسیاری از اهالی منجر شد.[۱۹]
نظام شاهیان
در نیمه اول سده دوازدهم، مبارزخان (صوبه‌دار حیدرآباد) برای بالابردن توان دفاعی شهر، دور آن دیوار کشید، اما در نبرد با آصفجاه (بنیانگذار سلسله نظام حیدرآباد) کشته شد.[۲۰] آصفجاه در ۱۱۳۷ق مملکت مستقل یا نظام حیدرآباد را تأسیس کرد.[۲۱]
در اواسط سده دوازدهم، صوبه حیدرآباد چهل و سه سرکار و چهارصد و یازده محال داشت و پارچه و فرش نفیس از صنایع آنجا به شمار می‌رفت و اطراف شهر باغ‌های بسیار، به ویژه باغ انبه، داشت.[۲۲]
با به حکومت رسیدن صلابت جنگ، فرزند نظام الملک، پایتخت از حیدرآباد به اورنگ آباد منتقل شد.[۲۳] با پیمانی که در ۱۱۷۳ق میان صلابت جنگ و انگلیسی‌ها بسته شد، نفوذ انگلیسی‌ها در حیدرآباد آغاز گردید و بخش وسیعی از زمین‌های حیدرآباد به آنان واگذار شد.[۲۴]
رونق دوباره
در ۱۱۷۶ میرنظام علیخان (نظام دوم)، پایتخت را دوباره به حیدرآباد منتقل کرد و با انگلیسی‌ها و نیز حاکم میسور، از شهرهای جنوب هند، مناسبات صمیمانه‌ای برقرار نمود و بخشی از زمین‌های قلمرو حیدرآباد را پس گرفت.[۲۵]
در ۱۲۱۸، میرعلی اکبر خان (حک : تا ۱۲۴۵) ملقب به سکندرجاه، به حکومت رسید.[۲۶] در این دوره از ۱۲۳۴ق بیماری وبا شایع شده که کمابیش تا ۱۲۶۰ق ادامه داشت و سبب مرگ بسیاری از مردم حیدرآباد شد[۲۷] در زمان سکندرجاه، شهر جدید سکندرآباد که نامش از لقب او گرفته شده بود و پایگاه نظامی نیروهای انگلیسی بود در حومه حیدرآباد ساخته شد.[۲۸]
شهر و حومه حیدرآباد در زمان میرعثمان علیخان، هفتمین و آخرین نظام حیدرآباد، رونق یافت. احداث دانشگاه و بیمارستان عثمانیه و سدهای عثمان ساگَر و حمایت ساگَر در حومه حیدرآباد، از اقدامات اوست.[۲۹]
تقسیمات جدید هند
در ۲۲ شهریور ۱۳۲۷ش/ ۱۳ سپتامبر ۱۹۴۸م نیروهای نظامی هندوستان به حیدرآباد لشکر کشیدند و نظام حیدرآباد مجبور به آتش بس شدند.[۳۰] در آن زمان حدود بیست درصد ساکنان حیدرآباد مسلمان بودند (حدا، ص۶۲) که در جریان حمله ارتش هند و استقرارشان در حیدرآباد دستِ کم صد و پنجاه هزار نفر از آنان تنها در سه ماهه آخر همین سال آواره و کشته شدند.[۳۱] در ۱۰ آبان ۱۳۳۵ش/ اول نوامبر ۱۹۵۶م در تجدید تقسیمات سیاسی هند بر اساس گویش‌های محلی، ایالت آندراپرادش ایجاد و حیدرآباد مرکز آن شد.[۳۲]
حیدرآباد دارای فرودگاه بین المللی است و با راه‌آهن و راه اصلی به شهرهای مهم هند (مانند بمبئی) در مغرب و شهرهای سواحل شرقی فلات دکن مرتبط می‌گردد.[۳۳] این شهر مرکز مهم علمی هند و از مراکز مهم صنعتی و تجاری آنجاست.[۳۴]
طبق آمار ۱۳۸۴ش/ ۲۰۰۵، کلانشهر حیدرآباد ۰۰۰، ۱۴۶، ۶ تن جمعیت داشته و ششمین شهر پرجمعیت هند بوده است.[۳۵] قلعه و شهر قدیمی گُلکنده در حدود ده کیلومتری مغرب شهر حیدرآباد قرار دارد.[۳۶] شهر جدید سکندرآباد در شمال شهر حیدرآباد، در مسیر حیدرآباد ـ ناگپور ـ جوالپور، واقع است.[۳۷]
آثار تاریخی
گروه‌های مذهبی هندو، سیک، مسلمان (شیعه و سنّی) در حیدرآباد زندگی می‌کنند.[۳۸] از آثار تاریخی و مراکز مقدّس آنجاست:
- قبرستان شیعیان، معروف به دایره میرمؤمن، که آن را میر محمد مؤمن استرآبادی (از سادات و دانشمندان استرآباد و از وزیران قطب شاهیه) ایجاد کرد و خود نیز در همانجا مدفون است. سید غلامحسین صدرالعلما باقری استرآبادی (متوفی ۱۳۵۰ق) و میرعثمان علی خان از ملوک آصَفجاهیان نیز در این قبرستان دفن شده‌اند.[۳۹]
- قبرستان پایگاه، متعلق به دوره آصف جاهیان، که بسیاری از امیران و وابستگان خاندان آصف جاهی در آن مدفون‌اند برخی سنگ قبرهای آن با عقیق و فیروزه تزیین شده و نوشته‌های آنها به خط فارسی است.[۴۰]
- مسجدی مشهور به مسجد سلطانی و رواقی معروف به یاقوت سرا،[۴۱] بر قله کوهی به نام مولی علی در شمال شهر حیدرآباد.
- کوه امام رضا(ع).
- کوه امام قائم قدیم (منسوب به امام زمان(عج)).
- بارگاه حضرت عباس(ع).
- عزاخانه زهرا (س)[۴۲]
- پل کهنه یا پُرانا پل، که در ۹۴۳ق زمان حکومت سلطانقلی قطب شاه اول بر روی رود موسی ساخته شد و در زمان سکندرجاه تعمیرات اساسی روی آن انجام گرفت. این پل دارای ۲۲ دهانه محرابیشکل است و هنوز از آن استفاده می‌شود.
- پلی به نام دیانت الدوله که در ۱۲۷۰ق بر روی همین رود ساخته شده است و کتیبه‌ای به زبان فارسی دارد.[۴۳]
- سدّ حسین ساگر، بین حیدرآباد و سکندرآباد، که در زمان ابراهیم قلی قطب شاه احداث گردیده است.[۴۴]
- قلعه و مقابر و مسجد تاریخی گلکنده[۴۵]
- عاشورخانه پادشاهی یا بادشاهی عاشورخانه، بنایی که از ۱۰۰۱ تا ۱۰۰۵ق ساخته شده و دارای کاشی کاری‌هایی است که کاشی کاران ایرانی انجام داده‌اند.[۴۶]
- میدان چار کمان (احداث در ۱۰۰۳ق)، که چهار دروازه محرابی شکل بزرگ دارد. در این میدان، عمارات سلطنتی قطب شاهیان، مسجدجامع، دادمحل (دادگاه) و در وسط میدان حوض دایرهای سنگی با نیمکت‌هایی وجود داشته، اما امروزه فقط حوض سنگی و مسجدجامع باقی مانده است.[۴۷]
- دارالشفا یا شفاخانه (احداث در ۱۰۰۴ق)، که محل درمان بیماران بوده و بهعنوان دانشگاه علوم پزشکی نیز کاربرد داشته است. در گوشه حیاط این بیمارستان، عاشورخانه‌ای ساخته شده است که در آن عَلَم امام سجاد علیه السلام قرار دارد و مسجدی به نام دارالشفا متعلق به همان زمان دارد.[۴۸]
- مسجدجامع حیدرآباد (احداث در ۱۰۰۶ق)، که در کنار آن خانقاه و حمام و مدرسه‌ای نیز ایجاد شده است. این مسجد از قدیمترین مساجد دکن است و دو کتیبه دارد: یکی به فارسی با خط نستعلیق و دیگری به عربی با خط ثلث.[۴۹]
- چارمنار/ چارمینار، بنایی مربع شکل به ارتفاع ۲۶ متر (احداث در ۱۰۰۶ق)، در جنوب میدان چارکمان. این عمارت از هر چهار طرف، دروازه‌ای محرابی شکل دارد و چون در هر یک از چهارگوشه بام آن، یک منار مرتفع و زیبا ساخته‌اند، به چهارمنار معروف شده است. این بنا دو طبقه دارد. طبقه اول در زمان قطب شاهیان مدرسه علوم دینی بود و طبقه دوم که گچبری‌های زیبا داشت، مسجد بود.[۵۰]
- مکی مسجد یا مکه مسجد، از مشهورترین مساجد حیدرآباد، واقع در جنوب غربی چهارمنار.[۵۱] سلطان محمد قطب شاه در ۱۰۲۳ق ساخت این مسجد را که در دکن بی‌نظیر بود آغاز کرد و آن را بیت العتیق[یادداشت ۱] نامید،[۵۲] اما اتمام آن در زمان اورنگ زیب بود که رواق‌ها و صحن و حوض و دیوار و دروازه و برج بزرگ و گنبد آن ساخته شد و مکی مسجد نام گرفت. بنابر نوشته روی سنگ مرمر بالای سر در مسجد، ساخت آن در ۱۱۰۴ به پایان رسیده است.[۵۳] از شاخصه‌های مهم حیدرآباد مساجد آن است؛ به جز مساجد یاد شده حدود هفتصد مسجد قدیمی و جدید نیز دارد.[۵۴]
ساختمان‌های قدیمی
حیدرآباد ساختمان‌های اداری قدیمی و باشکوهی دارد، از آن جمله است:[۵۵]
- جوبلی هال، که در ۱۱۳۵ق با معماری اسلامی و سبک ایرانی ـ هندی ساخته شده است؛
- اداره بایگانی اسناد دولتی، که در همان سال احداث گردید و امروزه همه اسناد دولتی و مهم، از جمله فرمان‌های پادشاهان بهمنی و بابریان به زبان اصلی (فارسی)، در آن نگهداری می‌شود؛
- ساختمان مجلس ایالتی، که در ۱۳۳۲ق ساخته شده و دارای معماری به سبک ایرانی ـ راجستانی است؛
- ساختمان دیوان عالی حیدرآباد، که از ۱۱۳۴ تا ۱۱۳۸ق، با معماری اسلامی در کنار رود موسی احداث شده است؛
- کتابخانه و موزه سالارجنگ (لقب میریوسف علی خان، از وزیران آصف جاهیان)، که از مهمترین موزه‌های هند است.
- کتابخانه آصفیه که در سال ۱۳۰۸ق و دوره آصف‌شاهیان ساخته شده است.
بزرگان حیدرآباد
از جمله بزرگان حیدرآباد این اشخاص بوده‌اند :
- ابن جاندار (۱۰۱۲- ۱۰۷۶ق)، ادیب، نحوی، شاعر، متکلم و اخباری و نیز طبیب شیعی. وی در سال ۱۰۷۴ق به حیدرآباد سفر کرد و در همانجا درگذشت.
- سیدابوالقاسم، معروف به میرعالم (نوه سید نورالدین شوشتری، از مشایخ شوشتر)، متولد ۱۱۶۶ق در شهر حیدرآباد، از وزیران ایرانی نظام علی خان آصف جاه دوم و سکندرجاه نظام سوم، مؤلف مصباح العارفین، رُقعاتِ میرعالم و ده مجلس؛[۵۶]
- شاه ابوالحسن چشتی، از مریدان قادریه (متوفی ۱۱۶۷)؛
- شاه عبدالقادر چشتی (متوفی ۱۱۹۰)[۵۷]
گالری
-
-
دریاچه حسین سگر ۱۸۸۰م
-
کتیبه‌ای فارسی در دژ گلکنده
-
قلعه گلکنده
-
پانویس
- ↑ رجوع کنید به تاریخ و افسانه در حیدرآباد<، ص۴۹؛ >اطلس ایالتهای هند<، ص۹؛ اطلس جامع جهان تایمز، نقشه ۲۸.
- ↑ رجوع کنید به کرمی، ص۶ـ۷؛ >اطلس جامع جهان تایمز<، ص۳۶ـ۳۷.
- ↑ رجوع کنید به >اطلس جامع جهان تایمز<، نقشه ۲۸؛ >اطلس ایالتهای هند<، ص۷.
- ↑ میرعالم، ۱۳۰۹، ج ۱، ص۲۱۴؛ خان زمان خان، ص۲۱؛ کرمی، ص۱۳۹؛ قس بلگرامی، ص۷، که تاریخ بنای شهر را ۹۹۹ ذکر کرده است.
- ↑ رجوع کنید به میرعالم، ۱۳۰۹، ج ۱، ص۲۱۵، ۲۱۸ـ۲۱۹؛ خانزمانخان، ص۱۹ـ۲۰.
- ↑ میرعالم، ۱۳۰۹، ج ۱، ص۲۱۵.
- ↑ رجوع کنید به میرعالم، ۱۳۰۹، ج ۱، ص۲۱۵؛ نیز رجوع کنید به تاریخ و افسانه در حیدرآباد، ص۵۰.
- ↑ رجوع کنید به میرعالم، ۱۳۰۹، ج ۱، ص۲۱۵؛ طریحی، ص۱۸۵، ۱۹۰.
- ↑ خان زمان خان، ص۲۱.
- ↑ رجوع کنید به خانزمان خان، ص۲۵.
- ↑ میرعالم، میرعالم، ۱۳۰۹، ج ۱، ص۲۱۵.
- ↑ رجوع کنید به اسکندرمنشی، ج۱،ص۱۱۶؛ میرعالم، ۱۳۰۹،ج۱، ص۳۱۶ـ ۳۱۷.
- ↑ رجوع کنید به میرعالم، ۱۳۰۹، ج ۱، ص۲۶۷.
- ↑ رجوع کنید به صاعدی شیرازی، ص۳۱؛ کرمی، ص۵۰.
- ↑ میرعالم، ۱۳۰۹، ج۱، ص۳۵۶ـ ۳۵۸؛ کرمی، ص۵۰ـ ۵۱.
- ↑ رجوع کنید به میرعالم، ۱۳۰۹، ج ۱، ص۳۷۷ـ۳۷۸.
- ↑ طریحی، ص۱۸۷.
- ↑ عبرت لاهوری، ص۱۰۸.
- ↑ میرعالم، ۱۳۰۹، ج ۱، ص۸۲ـ۸۴.
- ↑ رجوع کنید به همان، ج ۱، ص۲۱۶؛ علیخان، ص۴۸.
- ↑ رجوع کنید به دولافوس، ص۲۰۲.
- ↑ رجوع کنید به خان زمان خان، ص۵۳۸ـ۵۴۱.
- ↑ کرمی، ص۱۰۳.
- ↑ کرمی، ص۹۱.
- ↑ رجوع کنید به آنتونووا و همکاران، ص۴۱، ۴۵؛ کرمی، ص۱۰۴؛ برای مناسبات او با انگلیسی‌ها رجوع کنید به مکاتبات دیپلماتیک میان میرنظام علی خان و کمپانی هند شرقی: ۱۷۹۸ـ ۱۷۸۰، ص۱۲۵ـ۱۲۶.
- ↑ کرمی، ص۱۰۵.
- ↑ رجوع کنید به میرعالم، ۱۳۰۹، ج ۱، ص۱۱۰ـ۱۱۱.
- ↑ رجوع کنید به تاریخ و افسانه در حیدرآباد، ص۶۷.
- ↑ کرمی، ص۱۰۶ـ۱۰۷.
- ↑ حدا، ص۵۹، ۶۵ـ۶۶؛ شیمل، ص۶۸.
- ↑ شیمل، ص۶۸ـ۶۹؛ نیز برای گزارش‌های اوضاع و قتل عام مسلمانان رجوع کنید به همان، ص۶۹ـ ۷۹؛ بدرشکیب، ص۲۶۹ـ۲۷۰.
- ↑ کرمی، ص۱۰۸.
- ↑ رجوع کنید به اطلس جامع جهان تایمز، نقشه ۲۸؛ نیز رجوع کنید به خان، ص۴۵ـ۴۷.
- ↑ رجوع کنید به سیداحمد، ص۷۰.
- ↑ رجوع کنید به اطلس جامع جهان تایمز، ص۴۳.
- ↑ رجوع کنید به کرمی، ص۱۳۹؛ اطلس ایالتهای هند، ص۹.
- ↑ رجوع کنید به اطلس جامع جهان تایمز، نقشه ۲۸.
- ↑ جمیل الرحمان، ص۱؛ نیز رجوع کنید به >جنبش مردم در حیدرآباد<، ص] ۱۷۶[، پیوست.
- ↑ طریحی، ص۱۹۴ـ۱۹۵؛ کرمی، ص۱۵۴ـ۱۵۵.
- ↑ کرمی، ص۱۵۷، ۱۶۰.
- ↑ احداث در زمان ابراهیم قلی قطب شاه، حکومت: ۹۵۷ـ۹۸۸.
- ↑ کرمی، ص۱۴۸ـ۱۵۰؛ طریحی، ص۱۹۵ـ۱۹۸.
- ↑ کرمی، ص۱۵۵.
- ↑ کرمی، ص۱۵۶.
- ↑ علیخان، ص۱۱ـ ۱۹؛ برای توضیح بیشتر آثار رجوع کنید به گلکنده.
- ↑ کرمی، ص۱۴۸؛ نیز رجوع کنید به علیخان، ص۶.
- ↑ علیخان، ص۷؛ کرمی، ص۱۴۵ـ ۱۴۷.
- ↑ علیخان، ص۹.
- ↑ کرمی، ص۱۴۷؛ برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به بلگرامی، ص۱۵ـ۱۸.
- ↑ خان زمان خان، ص۲۱؛ کرمی، ص۱۴۷ـ۱۴۸؛ علیخان، ص۶ـ ۷.
- ↑ کرمی، ص۱۵۰.
- ↑ خان زمان خان، ص۳۴، ۳۶.
- ↑ خان زمان خان، ص۳۷ـ۳۸.
- ↑ کرمی، ص۱۵۰، ۱۵۲ـ۱۵۳.
- ↑ کرمی، ص۱۵۶ـ۱۵۷، ۱۶۱ـ۱۶۲؛ نیز رجوع کنید به علیخان، ص۵۲.
- ↑ میرعالم، ۱۹۸۸، ص۷ـ۱۰.
- ↑ خان زمان خان، ص۳۵۷ـ۳۵۸.
یادداشت
- ↑ بر اساس آیه ۳۳ سوره حج یکی از نام‌های کعبه بیت العتیق است
منابع
- کوکا آلکساندروونا آنتونووا، گریگوری ماکسیموویچ بونگارد ـ لوین، و گریگوری گریگوریویچ کاتوفسکی، تاریخ نوین هند، ترجمه پرویز علوی، تهران ۱۳۶۱ش؛
- اسکندرمنشی؛
- بدرشکیب، حیدرآباد کا عروج و زوال، کراچی ۱۹۶۴؛
- علی اصغر بلگرامی، مآثر دکن، متضمن بر حالات عمارات و آثار بلده حیدرآباد و مضافات بلده، کراچی ۱۹۷۸؛
- م.و. حدا، «در حیدرآباد چه میگذرد؟»، در غلامرضا سعیدی، مسئله کشمیر و حیدرآباد، [تهران ] ۱۳۲۸ش؛
- غلامحسین خان زمان خان، تاریخ آصفجاهیان (گلزار آصفیه)، چاپ سنگی حیدرآباد، دکن ۱۳۰۸، چاپ محمدمهدی توسلی، چاپ افست اسلام آباد ۱۳۷۷ش؛
- کلود فریزر دولافوس، تاریخ هند، ترجمه محمدتقی فخرداعی گیلانی، [تهران ] ۱۳۱۶ش؛
- سید احمد، «جغرافیه مملکت آصفیه حیدرآباد دکن»، در مملکت آصفیه، [چاپ محمدعبدالحی]، ج ۱، کراچی: اداره محبّان دکن، ۱۹۷۸؛
- آنه ماری شیمل، در قلمروی خانان مغول، ترجمه فرامرز نجد سمیعی، تهران ۱۳۸۶ش؛
- احمد بن عبداللّه صاعدی شیرازی، حدیقة السلاطین قطب شاهی، چاپ علی اصغر بلگرامی، حیدرآباد، دکن ۱۹۶۱؛
- محمد سعید طریحی، ملوک حیدرآباد: تاریخ المملکة القطب شاهیة فی الهند (۹۱۸ـ۱۰۹۹ه / ۱۵۱۲ـ۱۶۸۷م)، [لاهه ۱۴۲۶/ ۲۰۰۵]؛
- محمد قاسم عبرتلاهوری، عبرت نامه، چاپ ظهور الدین احمد، لاهور ۱۹۷۷؛
- مجتبی کرمی، نگاهی به تاریخ حیدرآباد دکن، تهران ۱۳۷۳ش؛
- ابوالقاسم میرعالم، حدیقةالعالم، ج ۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۰۹؛
- همو، خطوطِ میرعالم (باغ بهار)، چاپ رفیق فاطمه، حیدرآباد، دکن ۱۹۸۸؛
- Raza Alikhan, Hyderabad: a city in history, [Hyderabad 1986?];
- Diplomatic correspondence between Mir Nizam Ali Khan and The East India Company: 1780-1798, ed. Yusuf Husain, Hyderabad, Deccan: The Central Records Office, Government of Andhra Pradesh, 1958;
- History and legend in Hyderabad, Hyderabad, Deccan: Department of Information and Public Relations, 1953;
- Jameelur Rahman, Hyderabad state directory, Hyderabad, Deccan 1953;
- Mirza Mehdy Khan, Hyderabad gazetteer, New Delhi 2001;
- The People's movement in Hyderabad, ed. Achyut Khodwe, Nander, Nizam State: Chanda Prakashan, [1947?];
- States atlas of India, ed. S. Muthiah and P. Poovendran, Delhi: Indian Book Depot, Map House, 1990;
- The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامۀ جهان اسلام
- دايرة المعارف بزرگ اسلامی
- دلنوشته‌های محبان اهل‌بیت(ع) در حیدرآباد هند به عتبات مقدسه عراق + تصاویر