آداب المتعلمین (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | خواجه نصیرالدین طوسی |
| تاریخ نگارش | قرن هفتم |
| موضوع | تعلیم و تربیت |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل‌البیت(ع) |
آدابُ المُتَعَلِّمین کتابی مشهور درباره آداب علم‌آموزی، منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی، متکلم شیعه. آداب المتعلمین همواره موردتوجه و اقبال اهل علم قرار گرفته و بارها در مجموعه مشهور جامِعُ المُقَدَّمات از کتابهای درسی حوزه علمیه چاپ شده است. برخی پژوهشگران با استناد به شواهدی، در نسبت کتاب به خواجه نصیر طوسی اشکال کرده و برخی نیز اصل کتاب را کتاب تعلیمُ المُتَعلِّم اثر عالم سنّی قرن هفتم، برهان‌الدین زَرنوجی حَنَفی دانسته‌اند.
این کتاب، در دوازده فصل، به مباحثی مانند فضیلت علم، نیت دانش‌اندوزی، چگونگی انتخاب رشته علمی و استاد و هم‌درس، توکل و شیوه بهره‌گیری از استاد پرداخته شده است.
شرح‌ها و ترجمه‌هایی بر آداب المتعلمین نوشته شده که از آن جمله است: اَللُّؤلُؤ الثَّمين فی شرحِ آداب المتعلمین نوشته سلیمان بن عبدالله ماحوزی و ترجمه اَنیسُ الطالبین به فارسی اثر سید محمد‌جواد ذهنی تهرانی. نسخه‌های چاپی و خطی فراوانی از کتاب در کتابخانه‌های ایران، پاکستان، مصر و غیره وجود دارد.
اهمیت کتاب
کتابچه آداب المتعلمین، به رغم اختصار، از مشهورترین آثار در زمینه آداب علم‌آموزی به شمار می‌رود.[۱] این رساله از همان ایام تألیف، با استقبال اهل‌علم به صورت کتاب درسی، در مدارس و حوزههای علمی درآمده و بارها در مجموعه مشهور جامِعُ المُقَدَّمات، از کتب مقدماتی حوزههای علمیه به چاپ رسیده است.[۲] گفته شده منسوب‌بودن کتاب به خواجه نصیرالدین طوسی، بیان ساده و روان و دربرداشتن اکثر مطالب مهم در موضوع خود از عوامل توجه و اقبال دانش‌اندوزان به آداب المتعلمین بوده است.[۳]
نویسنده کتاب
به‌گزارش آقا‌بزرگ تهرانی، کتاب‌شناس شیعه، بنا‌بر انتساب مشهور، خواجه نصیرالدین طوسی (درگذشت: ۶۹۲ق) نویسنده کتاب آداب المتعلمین است.[۴] بیشتر مؤلفان مانند علامه مجلسی در بِحارُ الاَنوار،[۵] سید محمدباقر خوانساری در روضات الجَنّات[۶] و مُدرِّس تبریزی در ریحانَة الاَدَب[۷] کتاب را اثر خواجه نصیر طوسی دانسته‌اند. اما برخی پژوهشگران، با استناد به شواهدی، در نسبت کتاب به خواجه نصیر طوسی اشکال کرده و برخی نیز اصل کتاب را کتاب تَعلیم المُتَعَلِّم اثر عالم سنّی قرن هفتم، برهان‌الدین زَرنوجی حَنَفی دانسته‌اند.[۸] آنها بیان حرمت علم نجوم در فصل اول کتاب با وجود منجم بودن خواجه و نبود نام وی در نسخه‌های خطی کتاب را از قرائن نادرستی انتساب آن به خواجه شمرده‌اند.[۹] گفته شده مؤلف به لحاظ محتوا مهم‌ترین مطالب کتاب زرنوجی را آورده و حتی عناوین فصل‌ها را تغییر نداده است؛ ولی بیشتر اشعار، حکایات و توضیحات کتاب زرنوجی حذف شده است.[۱۰] سید محمدرضا حسینی جلالی، نسخه‌شناس معاصر، در تحقیق خود برگزیده‌ای از مطالب زرنوجی را آورده است.[۱۱]
محتوای کتاب
نویسنده آداب المتعلمین، در آغاز رساله تصریح کرده که به دلیل بهره اندک برای دانش‌اندوزان در بسیاری از موارد و دشواری تحصیل علم، تلاش نموده راه و روش علم‌آموزی را چنان‌که از استادان خویش شنیده یا در کتاب‌ها خوانده به‌اختصار بیان کند.[۱۲] کتاب در دوازده فصل تنظیم شده است:
- فصل اول: این فصل به بحث در ماهیت علم و برتری آن نسبت به دیگر کارها اختصاص یافته و علم، با استناد به احادیث و بداهت عقل، وسیله رسیدن به سعادت ابدی دانسته شده است.[۱۳]
- فصل دوم: فصل دوم درباره نیت دانشجوست که باید در مسیر تعلّم، رضای خدا و نابودی جهل و ابقای اسلام را در نظر بگیرد.[۱۴]
- فصل سوم: فصل سوم به بحث درباره چگونگی انتخاب رشته علمی، استاد، هم‌درس و صبر و ثبات در آنها پرداخته است. مؤلف متذکر شده که لازم است دانشجو بهترین رشته‌های علمی را که به کار دین و آینده‌اش می‌آید، برگزیند و از میان استادان، پرهیزکاران و دانشمندان و کهنسال‌ترینشان را انتخاب کند.[۱۵]
- فصل چهارم: فصل چهارم درباره جدیت، مواظبت و همّت در تحصیل است. در اینجا، پر‌خوری و خواب موجب سستی و تنبلی دانسته شده است.[۱۶]
- فصل پنجم: فصل پنجم درباره وقت و مقدار و ترتیب اولین درسی است که دانشجو می‌آموزد. به گفته نویسنده، مُبتدی در آغازِ تحصیل، باید به‌اندازه‌ای درس بگیرد که بتواند پس از دو بار مراجعه و خواندن، به‌تدریج آن را بفهمد و یاد بگیرد. همچنین در نخستین جلسه درس، باید به تدریس مطلبی اکتفا شود که آسان‌تر و به فهم و درک طالب علم نزدیک باشد.[۱۷]
- فصل ششم: فصل ششم درباره توکل است و اینکه دانشجو نباید همت خود را مشغول تأمین رزق‌وروزی کند؛ بلکه باید در تحصیل علم صبر کند تا به لذتی بالاتر از لذت‌های دنیوی دست یابد.[۱۸]
- فصل هفتم: عنوان این فصل، زمان تحصیل علم است. به‌گفته نویسنده، بهترین دوره برای کسب علم روزگار جوانی و مناسب‌ترین اوقات، سَحر و میان نماز مغرب و نماز عشا است.[۱۹]
- فصل هشتم: فصل هشتم درباره دلسوزی و خیرخواهی استاد و شاگرد است. عالم باید مهربان و خیرخواه و دور از حسادت باشد و دانشجو نیز باید از هرگونه نزاع و دشمنی پرهیز کند.[۲۰]
- فصل نهم: این فصل درباره شیوه استفاده شاگرد از استاد است. او باید در همه اوقات مترصّد آموختن باشد و همواره ابزار نوشتن به همراه داشته باشد تا هرچه از دانشمندان می‌شنود یادداشت کند.[۲۱]
- فصل دهم: فصل دهم در رعایت بالاترین پرهیزکاری در امر یادگیری است. هرچه شاگرد پرهیزکارتر باشد، دانش‌اندوزی برایش ساده‌تر و فوایدش بیشتر است.[۲۲]
- فصل یازدهم: فصل یازدهم مشتمل است بر بحث در آنچه سبب حفظ یا موجب فراموشی می‌شود. در این فصل، مهم‌ترین عوامل تقویت حافظه اینها شمرده شده‌اند: جدیت در یادگیری، کم‌خوری، خواندن نماز شب و قرائت قرآن. همچنین گناه بسیار و زیاد غم دنیا خوردن موجب فراموشی و ضعف حافظه دانسته شده است.[۲۳]
- فصل دوازدهم: فصل پایانی درباره عوامل کم یا زیاد شدن رزق‌وروزی و کوتاهی یا طول عمر است. نویسنده، پس از ذکر حدیثی از پیامبر(ص) در این باره که دعا، رزق و روزی را و نیکی عمر را افزایش می‌دهد، نوشته است ارتکاب گناه، به ویژه دروغ‌گویی، موجب فقر و تنگدستی می‌شود.[۲۴]
شرح‌ها و ترجمه‌ها
به‌گزارش آقا‌بزرگ تهرانی، کتاب‌شناس شیعه در قرن چهاردهم، بر کتاب آداب المتعلمین شرح‌هایی نگاشته شده است:
- بیان الآداب اثر محمدمؤمن بن محمد‌قاسم جزائری شیرازی (زاده ۱۰۷۴ق)؛[۲۵]
- اَللُّؤلُؤ الثَّمين فی شرحِ آداب المتعلِّمین اثر ابوالحسن سلیمان بن عبدالله ماحوزی (درگذشته ۱۱۲۱ق)؛[۲۶]
- هدایَة الطّالبین فی شرحِ آدابِ المتعلمین اثر سید محمود موسوی دهسرخی اصفهانی.[۲۷]
همچنین ترجمه‌هایی با عناوین زیر از کتاب نقل شده‌اند:
- تَذکِرَةُ الطّالبين فی نَظم آدابِ المتعلمين به زبان فارسی اثر سید محمد‌تقی موسوی احمد‌آبادی اصفهانی،[۲۸] نویسنده کتاب مِکیالُ المَکارِم. او ترجمه را در ۲۰۰ بیت و در قالب مثنوی سروده است؛[۲۹]
- ترجمه آداب المتعلمین به فارسی، از سید علی الطَّبیب بن محمد بن ابراهیم حسینی مرعشی تبریزی که نزد نوه‌اش، سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی در قم موجود بوده است؛[۳۰]
- اَنیسُ الطّالبین به فارسی، از سید محمد‌جواد ذهنی تهرانی (درگذشته ۱۳۸۱ش)؛[۳۱]
- ترجمه آداب المتعلمین به فارسی، از عبدالرسول چمن‌خواه.[۳۲]
چاپ و انتشار
آداب المتعلمین در ضمن مجموعه کتاب جامع المقدمات به چاپ رسیده و دارای نسخه‌های چاپی و خطی فراوانی در کتابخانه‌های ایران (تهران، مشهد، قم و همدان)، پاکستان، مصر و جز آن است.[۳۳] نسخه‌ای از کتاب با تحقیق یحیی خَشاب، پژوهشگر مصری، در مجله «معهد المخطوطات العربیه» در سال ۱۳۷۶ق در قاهره به چاپ رسیده است.[۳۴] سید محمدرضا حسینی جلالی با استناد و اشاره به مجموعه‌ای از نسخه‌های خطی و چاپی، در سال ۱۴۱۶ق، کتاب را به صورت مستقل از جامع المقدمات به چاپ رسانده است.[۳۵]
پانویس
- ↑ عطایی نظری، «نگاهی اجمالی بر آداب المتعلّمین‌ها و جایگاه آن در نظام اخلاقی حوزه»، ج۲۱، ص۸.
- ↑ میری، «نگاهی به کتابهای اخلاقی ویژه حوزویان»، ص۲۹۷؛ مولوی، «آداب المتعلمین»، ص۱۶۵.
- ↑ عطایی نظری، «نگاهی اجمالی بر آداب المتعلّمین‌ها و جایگاه آن در نظام اخلاقی حوزه»، ج۲۱، ص۸.
- ↑ آقا‌بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج ۱، ص ۲۷.
- ↑ علامه مجلسی، بحار‌الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۴۲.
- ↑ موسوی خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۶، ص۳۰۴.
- ↑ مدرس، ریحانة الادب، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۹۱.
- ↑ جهانبخش، «درنگی دیگر در انتساب آداب المتعلمین به استا‌ذ البشر»، ص۱۷۹-۱۸۱.
- ↑ کتابی، «ملاحظاتی درباره رساله آداب المتعلمین و مولف آن»، ص۱۸۹.
- ↑ «کتاب آداب المتعلمین»، سایت درس‌گفتار.
- ↑ حسینی جلالی، «مقدمه بر آداب المتعلمین»، ص۲۵.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۴۹.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۴۹-۵۰.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۵۰.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۵۱.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۵۳.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۵۳-۵۴.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۵۵.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۵۶.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۵۶.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۵۷.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۵۷.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۵۸-۵۹.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۵۹.
- ↑ آقا‌بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج ۳، ص ۱۷۵.
- ↑ آقا‌بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج ۱۸، ص ۳۸۲.
- ↑ آقا‌بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج ۲۵، ص ۱۸۲.
- ↑ آقا‌بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج ۴، ص ۳۹.
- ↑ «تقدیم»، سایت موعود.
- ↑ آقا‌بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج ۴، ص ۷۳.
- ↑ ذهنی تهرانی، انیس الطالبین، ۱۳۷۰ش، ص۴.
- ↑ «کتاب آداب المتعلمین»، سایت ایران‌کتاب.
- ↑ میری، «نگاهی به کتابهای اخلاقی ویژه حوزویان»، ص۲۹۷؛ مولوی، «آداب المتعلمین»، ص۱۶۵.
- ↑ حسینی جلالی، «مقدمه بر آداب المتعلمین»، ص۲۴.
- ↑ حسینی جلالی، «مقدمه بر آداب المتعلمین»، ص۲۲.
منابع
- آقا‌بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
- «تقدیم»، سایت موعود، تاریخ بازدید: ۱۷ مهر ۱۴۰۲ش.
- حسینی جلالی، سید محمدرضا، «مقدمه بر آداب المتعلمین»، در آداب المتعلمین، تحقیق محمدرضا حسینی جلالی، شیراز، کتابخانه مدرسه علمیه امام عصر (عج)، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- جهانبخش، جویا، «درنگی دیگر در انتساب آداب المتعلمین به استا‌ذ البشر»، در فصلنامه اخلاق، شماره ـ ۱، پاییز ۱۳۸۴ش.
- ذهنی تهرانی، سید محمد‌جواد، انیس الطالبین، قم، حاذق، ۱۳۷۰ش.
- عطایی نظری، حمید، «نگاهی اجمالی بر آداب المتعلّمین‌ها و جایگاه آن در نظام اخلاقی حوزه»، در فصلنامه اخلاق، شماره ۲۱، پاییز ۱۳۸۹ش.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحار‌الانوار، تهران، موسسه وفا، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- «کتاب آداب المتعلمین»، سایت ایران‌کتاب، تاریخ بازدید: ۲۲ مهر ۱۴۰۲ش.
- «کتاب آداب المتعلمین»، سایت درس‌گفتار، تاریخ بازدید: ۲۳ مهر ۱۴۰۲ش.
- کتابی، بدر الدین،«ملاحظاتی درباره رساله آداب المتعلمین و مولف آن»، در مجله نامه فرهنگ، شماره ۲۸، زمستان ۱۳۷۶ش.
- مدرس، محمد‌علی، ریحانة الادب، قم، موسسه امام صادق(َع)، ۱۳۹۵ش.
- موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- مولوی، محمد‌علی، «آداب المتعلمین»، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۶۹ش.
- میری، سید عباس، «نگاهی به کتابهای اخلاقی ویژه حوزویان»، در مجله حوزه، شماره ۶۸ ـ ۶۹، خرداد، تیر، مرداد و شهریور ۱۳۷۴ش.
- نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد، «آداب المتعلمین»، در جامع المقدمات، تصحیح مدرس افغانی، جلد دوم، قم، موسسه انتشارات هجرت، بی‌تا.