الجمل (کتاب)

الجمل (کتاب)

اطلاعات کتاب
نویسنده	شیخ مفید
موضوع	امام علی(ع)، جنگ جمل
سبک	تاریخی، کلامی
زبان	عربی
تعداد جلد	۱
ترجمه به دیگر زبان‌ها	فارسی، فرانسه
اطلاعات نشر
ناشر	کنگره شیخ مفید
محل نشر	قم
تاریخ نشر	۱۴۱۳ق
ترجمه فارسی
نام کتاب	نبرد جمل
مترجم	محمود مهدوی دامغانی
مشخصات نشر	۱۳۶۷ش به همت نشر نی
نسخه الکترونیکی	http://lib.eshia.ir/15048/1/0

الجَمَل وَ النُّصرة لِسید العترَة فی حَربِ البَصرَة کتابی تاریخی و به زبان عربی تألیف شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ق) است. این کتاب، یکی از متون کهن کلامی و تاریخی شیعه است که مؤلف در آن به واقعه جنگ جمل، فتنه‌ها، ابهامات و آراء و عقاید مسلمانان درباره آن پرداخته است. این کتاب به زبان‌های فرانسوی و فارسی ترجمه شده است.

انگیزه تألیف

شیخ مفید این کتاب را به درخواست فردی نگاشته که از او خواسته کتابی درباره جنگ جمل و آراء و عقاید مسلمانان درباره آن واقعه بنویسد. او در مقدمه کتاب می‌گوید:

«خداوندت مؤید دارد، از من خواسته‌ای که برای تو اختلاف نظر و آراء اهل قبله را در مورد فتنه بصره (جنگ جمل)، خونریزی و کشتار میان امیر المؤمنین و طلحه و زبیر و عایشه، و اعتقاد هر گروه را در این باره بیان کنم و شرح دهم و سبب این فتنه را بازگو کنم و اخبار آن و آنچه را که میان ایشان اتفاق افتاده است فراهم آورم...همه کتاب‌هایی که در این باره تصنیف شده است متضمن اخباری است که درک آن برای عموم مردم دشوار و شبهه‌انگیز است و هیچ‌یک از مصنفان چگونگی جنگ را با ترتیب و نظام نیاورده‌اند و اخبار را چنان در هم آمیخته‌اند که نمی‌توان به طور دقیق و آشکار از نیت و مقصودشان آگاه شد، و من در این تألیف برای تو- که خدایت موفق دارد- آنچه گفته شده است فراهم آورده‌ام و برهانی را ثابت کرده‌ام که هر کس آن را بنگرد می‌تواند اعتقاد درستی در مورد آنان و رفتارشان پیدا کند و متوجه شود که کفر و ایمان و عصیان و طاعت و گمراهی و هدایت چگونه بوده است و امیدوارم تو هم موفق شوی که از آن عبرت گیری و از حالت تقلیدِ گمراه کننده بیرون آیی و به حق برسی و آنچه که موجب اشتباه و سرگردانی است از تو زایل شود و اکنون با توکل به خدای عز و جل و یاری جستن از پیشگاه او و آرزوی توفیق و راهنمایی برای تو، پرسشی را که کرده‌ای پاسخ می‌دهم.»

محتوا

شیخ مفید کتاب جمل را در دو بخش تنظیم کرده است:
بحش اول: او تمامی آراء و عقاید اسلامی را در نخستین بخش کتاب آورده و با دلیل‌های محکم و استوار و براهین قوی نظرات و شبهات فرقه‌ها و مذاهب گوناگون را پاسخ گفته و نظریه حقیقت‌ گرای شیعه را مبنی بر این که امیرالمؤمنین و پیروان او بر حق بودند و گروه مقابل بر باطل و اهل خلافت هستند اثبات نموده است.

بخش دوم: تاریخ جنگ جمل و گزارش آن است. مؤلف در این بخش چکیده و عصاره ماجرا را از لحظه انعقاد نطفه و شروع آن تا پایان کار بر اساس منابع و مآخذ دست اول و معتبر، بدون تعصب و طرفداریِ بی‌مورد به طور دقیق نقل کرده است و در خاتمه کتاب، دلایلِ بُغض عایشه، طلحه و زبیر نسبت به امیرالمؤمنین را به طور گسترده شرح و توضیح داده است. نخستین مطلب کتاب در باره اختلاف امت درباره فتنه جمل و احکام جنگ در آن است. شیخ مفید چند دیدگاه را درباره فتنه جمل نقل کرده که عبارتند از:۱- حکم کردن به اشتباه امیرالمؤمنین(ع) و یارانش و نیز مخالفانش در جنگ جمل و امید به بخشیده شدن آنان وقطعی نبودن عذابشان. ۲- هر دو گروه در جنگ جمل اشتباه کردند ولی به جهت سوابقشان مورد عفو و غفران الهی قرار می‌گیرند. ۳- اصحاب پیامبر در هر دو گروه مورد عفو هستند ولی دیگران مشمول عفو قرار نمی‌گیرند. ۴- بخشیده شدن سرانِ جنگ جمل در هر دو جبهه و گناهکاربودن پیروانشان. ۵- ورود پیدا نکردن در تنازعات مربوط به اصحاب و این که هر گونه اظهار نظر در مسائل مربوط به آنها( مانند سقیفه و کشته شدن عثمان و جنگ جمل و صفین) بدعت است.

ویژگی‌های کتاب

برخی از پژوهشگران، کتاب الجمل را دارای ویژگی‌های ارزشمندی دانسته‌اند که عبارتند از:

1. نویسنده کتاب از عالمان مهم شیعه است و از این رو دارای استحکام و اعتبار والایی بوده؛ خصوصا این که از آخرین تألیفات شیخ مفید به شمار می‌رود و در دوران غِنای فکر و اندیشه وی نگاشته شده است.
2. کتاب‌هایی که در زمان نزدیک به واقعه جمل نوشته شده، هیچ کدام در دسترس نیست و فقط گزینشی و تکه‌هایی که مورخان بعدی نقل کرده‌اند برای دیگران باقی مانده که آن نیز بی‌طرفانه نگاشته نشده است. با توجه به این نکات، فقط شیخ مفید است که اطلاعاتی را درباره این واقعه مهم برای ما ثبت کرده و از این جهت، اثر او منحصر به فرد است.
3. در میان کتاب‌هایی که درباره جنگ جمل نوشته شده، این کتاب گسترده‌ترین و کامل‌ترین کتاب است بدین سبب منبع و مأخذِ جامع و معتبری در این زمینه به شمار می‌آید.
4. مولف در این کتاب فقط به منابع اهل سنت استناد کرده و با گفتار خودشان به ایشان پاسخ داده است.
5. مولف به هیچ وجه تعصب به خرج نداده و اقوال و افکار دیگران را با رعایت ادب و امانت‌داری نقل کرده و با منطق قوی و استدلال، خَصْم(طرفِ مقابل) را مُجاب نموده است.

محمود مهدوی دامغانی مترجم کتاب نیز پاسخگویی به شبهات و ابهامات، چهره درخشان شیخ مفید، تفصیل و گستردگی کتاب، محفوظ ماندن از دستبرد، انصاف مؤلف در بررسی اخبار و نشان دادن مظلومیت علی (ع) را از ویژگی‌های کتاب و دلیل ترجمه آن ذکر کرده است.

منابع کتاب

شیخ مفید، کتاب خود را به منابع اهل سنت مستند کرده است. برخی از این منابع عبارتند از:

• فضیلة المعتزلة
• البیان و التبیین جاحظ
• تاریخ الخلفاء ابن اسحاق
• کتاب الجمل ابومخنف
• کتاب الجمل محمد بن عمر واقدی
• کتاب الجمل نصر بن مزاحم منقری
• کتاب الجمل ابن هلال ثقفی
• مقتل عثمان ابو حذیفه قرشی
• کتاب خُطَب علی، تاریخ الخلفاء الکبیر، مقتل عثمان، الجمل علی بن محمد مدائنی
• المنبی ابوالحسن علی بن حسن بن فضال.

نسخه‌های کتاب

چند نسخه خطی از الجمل موجود است:

• نسخه سید ابوالقاسم اصفهانی مُحَرِّر
• نسخه‌ای در کتابخانه آل کاشف‌الغطاء
• نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی، تهران که در سال ۱۳۳۸ق در نجف اشرف نوشته شده است.
• نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی که در سال ۱۳۵۲ق در نجف اشرف نگاشته شده است.
• نسخه چاپی نجف که برای اولین بار در سال ۱۳۸۲ق، در المطبعة الحیدریة به چاپ رسیده است.

چاپ

این کتاب در یک جلد به زبان عربی، به تحقیق سیدعلی میر شریفی، در سال ۱۳۷۳ش، به وسیله انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم چاپ و منتشر شده است. از دیگر چاپ‌ها می‌توان به کنگره شیخ مفید اشاره کرد.

ترجمه‌ها

کتاب جمل به دو زبان ترجمه شده است:

• فرانسوی: اندکی پس از انتشار چاپ نجف فردی آن را به فرانسوی ترجمه کرده و در کشور فرانسه منتشر نمود.
• فارسی: در سال ۱۳۶۶ش متن چاپ شده در نجف را دکتر محمود مهدوی دامغانی با عنوان «نبرد جمل» به فارسی ترجمه کرده و به سال ۱۳۶۷ش به همت نشر نی منتشر شد.

منابع

• مفید، محمد بن نعمان، الجمل، قم، مکتبة الداوری.
• مفید، محمد بن نعمان، نبرد جمل، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نی، ۱۳۸۳ش.
• میرشریفی، سیدعلی، شیخ مفید و کتاب جمل او، خرداد و تیر ۱۳۷۱ش، شماره ۴۵.
• هدایت‌پناه، محمدرضا، منبع‌شناسی کتاب «الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصرة»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال سوم تابستان ۱۳۹۱ش، شماره ۷.
• احمدی، مهدی، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۹ش.
• کتاب شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای علوم اسلامی نور.

پیوند به بیرون

• «الجمل» للشیخ المفید
• منبع شناسی کتاب «الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصرة»