فرائد الفوائد در احوال مدارس و مساجد (کتاب)

از ویکی شیعه
فرائد الفوائد در احوال مدارس و مساجد
اطلاعات کتاب
نویسندهمحمدزمان بن کلبعلی اصفهانی تبریزی
تاریخ نگارشدوران صفویه
موضوعدرباره مساجد و مدارس
زبانفارسی
به کوششرسول جعفریان
تعداد جلد۱
اطلاعات نشر
تاریخ نشر۱۳۷۳ش


فَرائدُ الْفَوائد در احوال مدارس و مساجد، نوشته محمدزمان بن کلبعلی اصفهانی تبریزی (درگذشته ۱۱۳۱ یا ۱۱۳۷ق). نویسنده در این کتاب به معرفی و تاریخچه مساجد و مدارس می‌پردازد، وی از احکام مسجد، آداب تعلیم و تربیت و انحراف قبله سخن به میان آورده است. تبریزی به مناسبت از برخی دانشمندان امامیه و تربیت یافتگان مدرسه شیخ لطف الله نیز نام می‌برد. او در پایان کتاب، به آداب زیارت، احکام کلیسا، کنیسه و صومعه‌ نیز اشاره دارد. احتمالاً نگارش این کتاب را در ۱۱۲۲ به انجام رسانده است.[۱]

محمد باقر خوانساری در نگارش روضات الجنات از این کتاب استفاده کرده است. فرائد الفوائد در ۱۳۷۳ش در تهران با مقدمه و تصحیح رسول جعفریان به چاپ رسیده است.

نویسنده

محمدزمان بن کلبعلی اصفهانی تبریزی (درگذشته ۱۱۳۱ یا ۱۱۳۷ق)، عالم شیعی قرن دوازدهم قمری است. او از جانب سلطان حسین صفوی تولیت و نظارت مدرسه شیخ لطف الله را به عهده داشت.[۲]

محتوا

این کتاب مشتمل بر دو باب و یک خاتمه است، و هر باب شش فصل دارد.

  • باب اول شامل بحث لغوی درباره واژه مسجد، اشاره به آیات و احادیث در اهمیت مساجد، چگونگی بنای مسجد، آداب و ادعیه ورود به مسجد و عبادت در آن است. تبریزی در ضمن برشمردن محرّمات و مکروهات ورود به مسجد، بحث تنباکو را مطرح می‌سازد که نشان می‌دهد دامنه مجادلات فقهی در این باب، که از ابتدای عصر صفوی مطرح شده بود، همچنان ادامه داشته است.[۳] دیگر مطالب این باب عبارتند از:
  1. تاریخچه بنای مساجد و معرفی اجمالی مهمترین مساجد مانند مسجدالحرام، مسجد النبی و مسجد کوفه
  2. اشاره به انحراف قبله برخی شهرها و مساجد، از جمله مقدار انحراف قبله مسجد جامع قدیم و مسجد جدید عباسی در اصفهان و مسجد جامع تبریز.[۴]
  • باب دوم شامل بحث لغوی درباره واژه مدرسه، ذکر آداب تعلیم و تربیت، تاریخچه بنای مدارس بویژه در اصفهان، اشاره به امور مالی و نحوه اداره مدارس است.[۵] به رغم اینکه دوره صفوی عصر رشد و گسترش تحصیلات علمی و نهضت مدرسه‌سازی در اصفهان و دیگر شهرهای مهم ایران بوده است، مؤلف چندان گزارش جامعی در این باب به دست نمی‌دهد.[۶] در فصل ششم به ذکر نام تربیت‌یافتگان مدرسه شیخ لطف الله می‌پردازد و نیز از دانشمندان امامیه چون، آقاحسین خوانساری، شمس الدین محمد گیلانی (ملا شمسا) صاحب حاشیه بر شرح حکمه العین و آقا محمد باقر خاتون‌آبادی نام می‌برد. تبریزی این مدرسه را نزد شیعیان، هم‌شأن نظامیه نزذ اهل سنّت می‌داند.[۷]
  • خاتمه کتاب، درباره آداب زیارت، احکام کلیسا، کنایس، صومعه‌ها و دیگر مسائل است. تبریزی به رغم گرایش به زهد و ریاضت، مشوق گوشه‌نشینی نبوده و به صوفیان بازاری تاخته و در وصف احوال شیخ صفی‌الدین اردبیلی بر پایبندی وی به شریعت تأکید ورزیده است.

اهمیت

فرائدالفوائد به لحاظ اشتمال بر اطلاعاتی درباره مساجد و مدارس عصر صفوی و همچنین روش‌های تعلیم و تربیت با توجه به معدود بودن منابع در این زمینه اهمیتی ویژه دارد.

منابع

  • تبریزی برای تألیف این کتاب به منابع متعددی مراجعه، و نام آنها را در جای جای اثر خویش ذکر کرده است.[۸] برخی از نقل قول‌های وی برگرفته از بحارالانوار است.[۹]

وضعیت

پانویس

  1. ر. ک: تبریزی، ص۲۴، ۲۹۱؛ خوانساری، ج۳، ص۳۵۰.
  2. ر. ک: تبریزی، ص۲۴، ۲۹۱؛ خوانساری، ج۳، ص۳۵۰.
  3. رجوع کنید به: فرائدالفوائد، ص۵۰؛ افشار، ص۱۷۶.
  4. فرائدالفوائد، ص۷۳، ۷۶.
  5. فرائدالفوائد، ص‌۲۸۰-۲۹۹.
  6. فرائدالفوائد، مقدمه جعفریان، ص۱۹.
  7. فرائدالفوائد، ص۲۹۵۲۹۶؛ رجوع کنید به: خوانساری، ج۳، ص۳۵۰-۳۵۱.
  8. رجوع کنید به:افشار، ص۱۷۴.
  9. فرائدالفوائد، مقدمه جعفریان، ص۱۴.
  10. روضات الجنات، ج۳، ص۳۵۲.
  11. آقابزرگ طهرانی، مصفی المقال فی مُصنفی علم الرجال، ص۱۸۳.
  12. رجوع کنید به:الذریعه، ج۱۶، ص۱۴۲؛ آقا بزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ص۲۹۲، پانویس.
  13. همائی، ج۱، ص۱۰۸ و پانویس.
  14. عامری‌نامه،ص ۱۷۳-۱۸۳.
  15. پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران.

منابع

  • تبریزی، محمدزمان بن کلبعلی، فرائدالفوائد در احوال مدارس و مساجد، تحقیق رسول جعفریان، تهران، ۱۳۷۴ش.
  • آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مُصنفی علم الرجال، تحقیق احمد منزوی، تهران، ۱۳۳۷ش.
  • افشار، ایرج، «درباره فرائد الفوائد در احوال مدارس و مساجد»، در عامری‌نامه: مشتمل بر هجده مقاله تحقیقی و تاریخی، تهران، یغما، ۱۳۵۳ش.
  • آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعد العشرة، تحقیق علی نقی منزوی، تهران، ۱۳۷۲ش.
  • همائی، جلال‌الدین، مقالات ادبی: «رابطه ابن‌سینا با اصفهان»، ج۱، تهران، ۱۳۶۹ش.

پیوند به بیرون