دیوان امام علی(ع)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | منسوب به امام علی(ع) |
| سبک | شعر |
| زبان | عربی |
| به کوشش | قطب‌الدین کیدری بیهقی |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | ترکی ۱۳۱۲ق، اردو ۱۹۷۶ق |
| اطلاعات نشر | |
| محل نشر | لیدن هلند |
| تاریخ نشر | ۱۷۴۵م |
| ترجمه فارسی | |
| نام کتاب | دیوان امام علی(ع) |
| مترجم | مصطفی زمانی |
دیوان امام علی(ع) مجموعه اشعاری به زبان عربی که منسوب به امام علی(ع) است. علما و پژوهشگران مسلمان شمار کمی از این اشعار را سروده امام علی می‌دانند و بقیه را سروده دیگر شاعران درباره امام علی(ع) یا از زبان او یا اشعاری می‌شمارند که امام علی از دیگران نقل کرده است.
این اشعار در سده‌های بعد از امام علی گردآوری شده است و قدیمی‌ترینشان تدوین عبدالعزیز جلودی درگذشته ۳۲۲ق است. شمار این اشعار در نسخه‌های مختلف بین ۱۹۰ تا ۵۰۶ قطعه شعر متفاوت است. بیشتر پژوهشگران دیوان رایج فعلی را مطابق با کتاب اَنوار العقول فی اَشعار وَصیِّ الرّسول اثر قطب‌الدین کیدری بیهقی (درگذشت ۵۴۸ق) می‌دانند.
از جمله دلایلی که نشان می‌دهد بیشتر اشعار این دیوان متعلق به امام علی نیست، این موارد است: وجود اشعاری در بحر رَجَز که برای سرودن اشعار کوچه‌بازاری استفاده می‌شود، وجود شعرهایی در مدح قبایل، ضعیف بودن اشعار از نظر فصاحت و بلاغت، فخرفروشی در برخی اشعار، ذکر ضرب‌المثل‌هایی مربوط به ایرانیان، رومیان و یونانیان، وجود تقسیمات فلسفی که از سده دوم هجری میان مسلمانان مطرح شد.
به گفته آقابزرگ تهرانی قدیمی‌ترین چاپ‌های دیوان عبارت‌اند از: چاپی در لیدن هلند در ۱۷۴۵م، چاپ بولاق مصر در ۱۲۵۱ق و چاپی در مصر در ۱۲۷۶ق و چاپ تهران در ۱۲۸۴ق. این دیوان به زبان‌های فارسی، لاتین، ترکی و اردو ترجمه و شرح شده است و امروزه چاپ‌های بسیاری از آن وجود دارد.
انتساب اشعار به امام علی
عالمان شیعه بیشتر اشعار دیوان امام علی(ع) را متعلق به وی نمی‌دانند. برای نمونه، علامه مجلسی با تردید در انتساب همه اشعار به امام علی(ع)، بسیاری از آن‌ها را متعلق به کتاب‌های دیگر می‌داند و از ابن‌شهرآشوب نقل می‌کند که دیوان تألیف شخصی به نام علی بن احمد (فَنجگِردی) ادیب نیشابوری (درگذشته ۵۱۳ق) است.[۱]
حسن حسن‌زاده آملی در تکملة منهاج البراعه بسیاری از شعرهای کتاب را از آنِ دیگران دانسته است و شاعرانشان را هم ذکر کرده است.[۲]
به‌گفته برخی، تنها ۱۰درصد این اشعار را می‌توان به امام علی(ع) نسبت داد و بقیه اشعار یا در دیوان‌های دیگر اشعار وجود دارد یا به شاعران دیگر منسوب است.[۳]
دلایل
دلایل متعددی بر این مسئله ذکر شده است که همه اشعار دیوان امام علی(ع) متعلق به وی نیست:
در مقدمه کتاب دیوان الامام علی(ع) با تحقیق مکتبةالایمان قاهره، ده ایراد به انتساب اشعار به علی بن ابی‌طالب گرفته شده است. از آن جمله است: وجود اشعاری در بحر رَجَز که برای سرودن اشعار کوچه‌بازاری استفاده می‌شود، وجود شعرهایی در مدح قبایل، ضعیف بودن اشعار از نظر فصاحت و بلاغت، فخرفروشی در برخی اشعار، فراوانی اشعاری که امام با معاویه و عمرو بن عاص ردوبدل کرده و وجود خطاهای عَروضی و وزنی.[۴]
کیوان سمیعی علاوه بر این ایرادها، وجود کلمات فارسی در اشعار، ذکر ضرب‌المثل‌هایی مربوط به ایرانیان، رومیان و یونانیان، وجود تقسیمات فلسفی که از سده دوم هجری میان مسلمانان مطرح شد و وجود مُعَمّا و لُغَز در دیوان که میان عرب‌ها رایج نبوده است را شواهد نادرستی انتساب اشعار به امام علی(ع) دانسته است.[۵]
از دیگر دلایل این است که با وجود برخورداری علی بن ابی‌طالب از ذوق ادبی و فصاحت و بلاغت است، شاعر خواندن وی، محل بحث بوده است. برخی چون جاحظ (ادیب قرن دوم و سوم قمری) و یاقوت حَمَوی (تاریخ‌نگار قرن ششم و هفتم قمری) علی(ع) را شاعر ندانسته‌اند. به گفته جاحظ، علی بن ابی‌طالب جز رَجَز شعری نسروده است. یاقوت نیز جز دو بیت، منتسب کردن باقی اشعار به او را نادرست شمرده است.[۶]
همچنین کسانی چون محمد بن جریر طبری، ابن‌قتیبه، ابن مسکویه رازی، زمخشری، طبرسی و شریف رضی، با اینکه اشعاری از او نقل کرده‌اند، او را در شمار شاعران نیاورده‌اند.[۷]
با این همه شعبی، ابن‌عبدرَبّه (شاعر عرب‌زبان قرن نهم و دهم قمری) و قَلقَشَندی (ادیب و شاعر مصری. م ۸۲۱ق.)، امام را شاعر خوانده و از ابوبکر و عمر بن خطاب (و عثمان) شاعرتر دانسته‌اند.[۸]
تعداد اشعار و دسته‌بندی آن‌ها
در دیوان‌های چاپ‌شده شمار اشعار با هم تفاوت بسیار دارد: ۱۹۰ قطعه، ۳۵۵ قطعه، ۳۷۴ قطعه، ۴۵۵ قطعه و ۵۰۶ قطعه.[۹] در مقاله پژوهشی درباره دیوان امام علی(ع)»، اشعار دیوان در چهار دسته اِنشاء، حکایت، اِنشاد و موضوع جا گرفته‌اند:
- انشاء: اشعار خود امام علی.
- حکایت‌ها: سروده‌هایی از شاعرانی دیگر که سخنان امام علی را به نظم درآورده‌اند.
- انشاد: اشعار شاعران دیگر که امام علی در سخنانش به کار برده است.
- موضوع: اشعاری که دوستداران امام علی از زبان او سروده‌اند.[۱۰]
ابوالقاسم امامی در مقدمه ترجمه اَنوارالعقول شعرهای دیوان را به شش دسته تقسیم کرده است. او دو قسم دیگر بر چهار دسته فوق، افزوده است: اشعاری که شرح منظوم وقایعی هستند که به امام مربوط است و رجزهای هماوردان امام در جنگ‌ها.[۱۱]
محتوا
در اشعار دیوان امام علی موضوعات مختلفی مطرح شده است. برخی از مضامین این اشعار عبارت است از: منزلت انسان، توحید و خداشناسی، آخرت و معاد، مناجات، مسائل اخلاقی، مدایح و مراثی، وصایا، معرفی خود و رجزها. موضوعاتی مانند روزهای هفته، قسمت و سرنوشت، پیری، جوانی، کار و تلاش، ثروتمندی و فقر، و سفر نیز در این اشعار دیده می‌شود.[۱۲]
تاریخچه گردآوری
به‌گفته پژوهشگران، حتی در صورت درستی انتساب اشعار به امام علی(ع)، به‌طور قطع، گردآوری آن‌ها به دست خود امام(ع) انجام نشده است.[۱۳] آقابزرگ تهرانی در الذریعه هفده گردآوری را آورده است که قدیمی‌ترینشان مربوط به قرن چهارم قمری است. برخی از آن‌ها به این شرح است:
- شعرُ علی (به تعبیر نجاشی)، اثر عبدالعزیز جلودی (درگذشته ۳۲۲ ق.)
- سلوةالشیعه و تاج‌الاشعار، از علی بن احمد فَنجگِردی نیشابوری (درگذشته ۵۱۳ق.)
- دیوان امیرالمؤمنین از ابن‌شجری (درگذشته ۵۴۳ق.)
- الحدیقةالانیقیه ، از محمد بن حسین کیدری بیهقی (درگذشته ۵۴۸ هجری قمری)
- انوار العقول از محمد بن حسین کیدری بیهقی (درگذشته ۵۴۸ هجری قمری)
- دیوان امیرالمؤمنین علی الروایات الصحیحه اثر سید محسن امین (گردآوری ۱۳۶۰ق).[۱۴]
به گفته آقابزرگ تهرانی، دیوان رایج فعلی، همان انوار العقول فی اشعار وصی الرسول اثر کیدری بیهقی است.[۱۵]
با این همه به‌باور سید محسن امین، جمع‌آوری‌کننده دیوان مشخص نیست؛ چراکه با آگاهی از دانشی که از امثال جلودی، ابن‌شجری و کیدری سراغ داریم و مشتمل بودن دیوان بر برخی مطالب ناروا که انتسابشان به امام ممکن نیست، بعید است چنین افراد دانشمندی این اشعار را گردآورده باشند. در نقد سید محسن امین گفته‌اند که مشخص نیست دیوان فعلی همانی است که گردآوری‌شان به این افراد نسبت داده شده است. همین‌طور با فرض اینکه دیوان فعلی اثر کیدری باشد، او با قصد حفظ هرآنچه منسوب به امام بوده، دست به جمع‌آوری اشعار زده است.[۱۶]
چاپ
دیوان امام علی بارها به چاپ رسیده است.[۱۷] برخی از چاپ‌های قدیمی آن به گفته آقابزرگ تهرانی عبارت‌اند از: چاپ بولاق مصر در ۱۲۵۱ق، چاپ دیگری در مصر در ۱۲۷۶ق، چاپ تهران در ۱۲۸۴ق، و چاپ انتشارات علمیه مصر در ۱۳۱۱ق. آقابزرگ از چاپی در لیدن (در نزدیکی لاهه در هلند) با شرحی به لاتین هم خبر داده که در ۱۷۴۵م منتشر شده است.[۱۸] برخی دیگر از چاپ‌های دیوان این‌ها هستند: چاپ دارالکتاب العربی بیروت با شرح یوسف فرحات (۱۴۱۱ق)، چاپ مکتبةالایمان مصر با تحقیق مرکز البیان العلمی و چاپ دار المحجة البیضاء با تحقیق کامل سلمان الجبوری.[۱۹]
ترجمه و شرح
دیوان امام علی(ع) به زبان‌های فارسی، لاتین، ترکی و اردو ترجمه و شرح شده است. برخی از ترجمه‌ها این‌هاست: دیوان حضرت علی، ترجمه محمدجواد نجفی (۱۳۸۴ق)، دیوان امام علی، ترجمه ابوالقاسم امامی (۱۳۷۳ش)، دیوان امیرالمؤمنین امام علی، ترجمه مصطفی زمانی (۱۳۶۲ش) و دیوان امیرالمؤمنین با ترجمه به زبان لاتین از کوی پرس (۱۷۴۵م).[۲۰]
ترجمه‌هایی منظوم از این دیوان هم در دست است؛ از جمله ترجمه منظوم میرزا ابراهیم امینی هروی (درگذشته سده دهم قمری) به فارسی و ترجمه منظوم سعدالدین مستقیم‌زاده به ترکی. این ترجمه در سال ۱۳۱۲ق در دمشق چاپ شده است.[۲۱] از این اثر ترجمه‌ای منظوم به زبان اردو نیز وجود دارد که در سال ۱۹۷۶م در کراچی منتشر شده و شاعر آن این ای شاهد بوده است.[۲۲]
از جمله شرح‌ها نیز شرح میرحسین بن معین‌الدین میبدی (درگذشته ۹۰۹ق) است که با تصحیح حسن رحمانی و سید ابراهیم اشک، در سال ۱۳۷۹ش، از سوی مرکز نشر میراث مکتوب منتشر شده است.[۲۳]
پانویس
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۴۲.
- ↑ حسن‌زاده آملی، منهاج‌البراعه، ۱۴۰۰، ج۱۵، ص۳۰۶-۳۱۳.
- ↑ خوشنویسان و سبزیانپور، پژوهشی در اسناد دیوان امام علی(ع)، ۱۳۹۳ش، ص مقدمه.
- ↑ مهریزی، «دیوان امام علی(ع)»، ص۲۲۶-۲۲۱.
- ↑ مهریزی، «دیوان امام علی(ع)»، ص۲۲۶-۲۲۱
- ↑ زیلاوی، «کتابشناسی توصیفی منظومه فی سرّ»، ص۴۱.
- ↑ زیلاوی، «کتابشناسی توصیفی منظومه فی سرّ»، ص۴۱.
- ↑ زیلاوی، «کتابشناسی توصیفی منظومه فی سرّ»، ص۴۱.
- ↑ مهریزی، «دیوان امام علی(ع)»، ص۲۲۶.
- ↑ حسینی جلالی، «پژوهشی درباره دیوان امام علی(ع)»، ص۷۵۲-۷۵۴ .
- ↑ مهریزی، «دیوان امام علی(ع)»، ص۲۲۵.
- ↑ مهریزی، «دیوان امام علی(ع)»، ص۲۳۶-۲۴۰.
- ↑ مهریزی، «دیوان امام علی(ع)»، ص۲۱۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، بیروت، ج۹، ص۱۰۱-۱۰۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، بیروت، ج۲، ص۴۳۱-۴۳۴.
- ↑ حسینی جلالی، «پژوهشی درباره دیوان امام علی(ع)»، ص۷۵۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، بیروت، ج۹، ص۱۰۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، بیروت، ج۹، ص۱۰۲.
- ↑ مهریزی، «دیوان امام علی(ع)»، ص۲۲۷-۲۲۸.
- ↑ مهریزی، «دیوان امام علی(ع)»، ص۲۲۸-۲۲۹.
- ↑ حسینی جلالی، «پژوهشی درباره دیوان امام علی(ع)»، ص۷۶۱.
- ↑ مهریزی، «دیوان امام علی(ع)»، ص۲۲۹.
- ↑ مهریزی، «دیوان امام علی(ع)»، ص۲۲۹.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، بی‌تا.
- حسن‌زاده آملی، حسن، منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، تهران، مکتبةالاسلامیه، ۱۴۰۰ق.
- حسینی جلالی، محمدحسین، «پژوهشی درباره دیوان امام علی(ع)»، ترجمه جویا جهانبخش، در آینه پژوهش، شماره ۶۶، ۱۳۷۹ش.
- خوشنویسان، لیلا و وحید سبزیانپور، پژوهشی در اسناد دیوان منسوب به امام علی(ع)، تهران، یار دانش، ۱۳۹۳ش.
- زیلاوی، نگار، «کتابشناسی توصیفی کتاب «منظومة فی سرّ اسم الله الاعظم» از علی بن ابی‌طالب(ع)»، در کتاب ماه دین، شماره ۳۷، ۱۳۷۹ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مهریزی، مهدی، «دیوان امام علی(ع)»، در دانشنامه امام علی(ع)، ج۱۲، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۰ش.