الاشارات و التنبیهات (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
(بدون تفاوت)
| |
نسخهٔ ۲۴ مهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۲۱:۵۳
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نامهای دیگر | التنبیهات و الاشارات |
| نویسنده | ابن‌سینا |
| تاریخ نگارش | اوایل قرن پنجم هجری قمری |
| موضوع | منطق و فلسفه اسلامی |
| زبان | عربی |
| به تصحیح | مجتبی زارعی |
| قطع | وزیری |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | فارسی، فرانسوی، انگلیسی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | بوستان کتاب |
| محل نشر | قم |
| تاریخ نشر | ۱۳۸۱ش |
| نوبت چاپ | اول |
الإشارات و التَنبیهات از آثار اصلی ابن‌سینا در علوم عقلی که از دو بخش منطق و مابعدالطبیعه تشکیل شده است. کتاب اشارات آخرین اثر مهم ابن‌سینا و نمودار اندیشه‌های دوران پایانی عمر او است و از این جهت جامع‌ترین اثر او در علوم عقلی انگاشته شده است.
الاشارات و التنبیهات از جهت سبک بیان، چگونگی ارائه مطالب و کیفیت تنظیم باب‌ها و فصل‌های کتاب با دیگر کتاب‌های ابن‌سینا، چون نجات و شفا، متفاوت شمرده شده است. نثر عربی این کتاب نیز از دیگر مزایای آن قلمداد شده است.
از نظر محققان، الاشارات و التنبیهات نسبت به دیگر آثار بوعلی نوآوری‌هایی دارد: برای مثال این اثر تنها اثر فلسفی است که در آن به تحلیل عقلی عرفان و تصوف پرداخته و در آن برای اولین بار از تقسیم دوبخشی در تدوین مطالب علم منطق استفاده شده است.
الاشارات و التنبیهات از متون مهم درسی فلسفه و منطق در جهان اسلام شناخته شده و تألیفات فراوانی بر محور این کتاب، از شرح، حاشیه و ترجمه، انجام پذیرفته است. شرح فخر رازی و شرح خواجه نصیرالدین طوسی از مهم‌ترین شروح این کتاب قلمداد شده‌اند.
ابن‌سینا در سه نَمَط پایانی کتاب اشارات (نمط‌های هشتم، نهم و دهم) به تحلیل عقلی عرفان و تصوف پرداخته است. از نظر برخی شارحان اشارات، نمط نهم مهم‌ترین و دقیق‌ترین بخش این کتاب است. محققان عرفان و تصوف مطالب ارائه‌شده در این سه نمط را نوعی عرفان عقلی در برابر عرفان اشراقی دانسته‌اند.
معرفی
الاشارات و التنبیهات آخرین کتاب مهمی برشمرده شده که ابن‌سینا نگاشته است.[۱] درباره علت نامگذاری این کتاب گفته شده که چون ابن‌سینا در بیان مطالب این کتاب از تفصیل دوری کرده و تلاش کرده تا مطالب خود را به اجمال و در قالب اشاراتی کوتاه ارائه کند، به این نام خوانده شده است.[۲] در نامهای منسوب به ابن‌سینا، او این کتاب را التنبیهات و الاشارات خوانده است.[۳]
در برخی نسخ خطی اشارات گفته شده که ابن‌سینا اشارات را برای ابوسعید ابوالخیر (۳۵۷-۴۴۰ق)، صوفی خراسانی، نگاشته است.[۴] ابن‌سینا در مواضع مختلفی از کتاب خود تأکید کرده که این کتاب را برای خواص و افراد تیزهوش، که دارای توانایی علمی دریافت چنین مطالبی هستند، تألیف کرده و از استادان این کتاب خواسته که از افشای مطالب آن نزد نااهلان و نادانان خودداری کنند.[۵]
نویسنده
ابوعلی حسین بن عبدالله بن سینا (۳۷۰ق-۴۲۸ق) فیلسوف ایرانی و یکی از دانشمندان نامدار اسلامی برشمرده شده است.[۶] او نمایندهٔ اصلی فلسفه مشاء (فلسفه ارسطویی) در جهان اسلام قلمداد شده است.[۷] از نظر محققان، ابن‌سینا بیشترین تأثیر را بر فیلسوفان و منطق‌دانان پس از خود گذاشته است.[۸] ابن‌سینا در حدود ۳۷۰ق در شهر بخارا متولد شد.[۹] او تحصیلات اولیه در زمینه ریاضیات، طبیعیات و الهیات را در بخارا گذراند. سپس به دانش پزشکی روی آورد و از این طریق به دربار پادشاهان آن روزگار راه یافت.[۱۰] دایرة‌المعارف شفا، قانون فی الطب، النجاة و دانشنامه علائی از مهم‌ترین آثار ابن‌سینا قلمداد شده است.[۱۱] او سرانجام در راه اصفهان به همدان در اثر بیماری در سن ۵۸ سالگی در گذشت و در همدان به خاک سپرده شد.[۱۲]
جایگاه و ویژگی‌ها
الاشارات و التنبیهات از برجسته‌ترين آثار ابن‌سینا به شمار رفته است.[۱۳] برخی این کتاب را پخته‌ترین و جامع‌ترین اثر فلسفی ابن‌سینا برشمرده‌اند.[۱۴] این کتاب نمودار آراء فلسفی او در سال‌های آخر عمرش و بهترین راهنما برای مطالعه سیر فکری و معنوی ابن‌سینا محسوب شده است.[۱۵] الاشارات و التنبیهات هم از جهت سبک بیان و چگونگی ارائه اصول مطالب و هم از نظر کیفیت تنظیم ابواب و فصول با سایر آثار فلسفی ابن‌سینا، مانند شفا و نجات، متفاوت دانسته شده است.[۱۶] همچنین، نثر عربی شیوای ابن‌سینا در این کتاب از خصوصیات آن برشمرده شده است.[۱۷]
کتاب اشارات را دارای نوآوری‌هایی دانسته‌اند: از جمله اینکه آن را تنها اثر فلسفی بر شمرده‌اند که در آن فصولی به تحلیل عقلی عرفان و تصوف اختصاص داده شده است.[۱۸] از نظر احد فرامرز قراملکی، استاد منطق و فلسفه اسلامی دانشگاه تهران، تدوين منطق دوبخشى، که مهم‌ترين تحول در تاريخ منطق ارسطويى است، در کتاب اشارات انجام شده است.[۱۹]
برخی مدعی شده‌اند که اصطلاح «الحکمة المتعالیة» برای اولین بار در کتاب اشارات ابن‌سینا به کار رفته است.[۲۰] مرتضی مطهری معتقد است که ابن‌سینا در اشارات برای اولین بار برهان خود بر اثبات وجود خدا (برهان امکان و وجوب) را برهان صدیقین خوانده است.[۲۱]
منوچهر صدوقی سها، محقق فلسفه و عرفان، معتقد است که کتاب اشارات در سده ۱۳ میلادی در اروپا شناخته شده بوده و برخی فصول آن به لاتین ترجمه شده بوده است.[۲۲]کتاب اشارات و شروح آن دارای نسخ‌های مخطوط فراوانی است[۲۳] که خصوصیات و محل نگهداری آنها در فهارس نسخ خطی آمده است.[۲۴]
محتوا
الاشارات و التنبیهات دارای دو قسمت اصلی است: در قسمت اول به علم منطق پرداخته شده و در قسمت دوم مباحث طبیعیات و مابعدالطبیعه آمده است.[۲۵]
منطق
بخش منطق اشارات به ۱۰ قسمت با عنوان نهج (راه روشن و گشاده) تقسیم شده که هر نهج خود دارای فصل‌هایی است:[۲۶]
- فی غرض المنطق (۱۷ فصل)
- فی الالفاظ الخمسة المفردة و الحد و الرسم (۱۱ فصل)
- فی التركيب الخبری (۱۰ فصل)
- فی مواد القضايا و جهاتها (۱۰ فصل)
- فی تناقض القضايا و عكسها (۶ فصل)
- اشارة الى القضايا من جهة ما يصدق بها او نحوه (۲ فصل)
- الشروع فی التركيب الثانی للحجج (۷ فصل)
- القياسات الشرطية و فی توابع القياس (۴ فصل)
- بيان قليل للعلوم البرهانية (۶ فصل)
- فی القياس المغالطية[۲۷]
طبیعیات و مابعدالطبیعه
بخش طبیعیات و مابعدالطبیعه اشارات به ۱۰ نمط (راه و روش) تقسیم شده[۲۸] که هر نمط خود تقسیماتی با عناوینی چون وهم و اشاره، وهم و تنبیه، تدنیب، اشاره و تنبیه دارد.[۲۹] از این ۱۰ نمط ۳ نمط درباره طبیعیات و ۷ نمط درباره مابعدالطبیعه است.[۳۰] برخی، موضوع سه نمط آخر را به‌طور جداگانه عرفان و تصوف قلمداد کرده‌اند.[۳۱]
- فی تجوهر الاجسام
- فی الجهات و اجسامها الاولى و الثانی
- فی النفس الارضية و السماوية
- فی الوجود و علله
- فی الصنع و الابداع
- فی الغايات و مباديها و فی الترتيب
- فی التجريد
- فی البهجة و السعادة
- فی مقامات العارفين
- فی أسرار الايات[۳۲]
عرفان و تصوف در اشارات
ابن‌سینا در سه نمط آخر اشارات به عرفان و تصوف پرداخته است.[۳۳] از نظر فخر رازی نمط نهم اشارات مهم‌ترین و دقیق‌ترین بخش کتاب اشارات است؛ زیرا در آن ابن‌سینا علوم و معارف صوفیه را به‌نحوی مرتب و ارائه کرده که پیش از او کسی نکرده و پس از او نیز کسی به آن اضافه نکرده است.[۳۴] برخی از محققان عرفان ارائه‌شده از سوی ابن‌سینا در این سه نمط را نوعی عرفان عقلی در برابر عرفان اشراقی قلمداد کرده‌اند.[۳۵] حسن ملکشاهی، مترجم و شارح اشارات، هدف ابن‌سینا در این سه نمط را تحقیق درباره حقایق اشیاء از جهت کشف و شهود دانسته است.[۳۶]
از نظر محققان، ابن‌سینا در نمط هشتم اشارات به تحقیق درباره ماهیت شادمانی و نیکبختی حقیقی پرداخته است و رابطه بین شادمانی و نیکبختی با کمالات هر نوع را تبیین کرده است.[۳۷] ابن‌سینا در نمط نهم به سه موضوع پرداخته است: اول، تبیین اصطلاحات کلی صوفیه؛ دوم، تصویر چگونگی درجات عارفان و ترقی مراتب آنان؛ سوم، ترسیم حالات عارفان و صوفیان.[۳۸] ابن‌سینا در نمط دهم درباره ظهور امور خارق‌العاده از از انسان بحث کرده و تلاش کرده تا نشان دهد که چگونه انسان توانایی تصرف در کائنات را می‌یابد یا از غیب خبر می‌دهد یا دیگر شگفتی‌ها از او بروز پیدا می‌کند.[۳۹]
مرتضی مطهری معتقد است که حافظ شیرازی، به‌عنوان شاعری عارف، روش ابن‌سینا، به‌عنوان نماد عقلانیت در جهان اسلام، در تحقیق عقلی درباره عرفان و مقامات عارفان را نپسندیده و طی ابیاتی تلاش‌های او را در نمط نهم اشارات تخطئه کرده است:[۴۰] الگو:شعر۲
شرح‌ها و حاشیه‌ها
الاشارات و التنبیهات از مهم‌ترین متون درسی فلسفی در جهان اسلام شمرده شده است.[۴۱] از نظر برخی محققان، استفاده آموزشی از این کتاب در کنار پیچیدگی و فشردگی مطالب آن موجب شده تا نگارش‌های متعددی حول آن انجام شود؛[۴۲] از جمله شرح، حاشیه، محاکمه (داوری) میان شارحان، ترجمه و تلخیص.[۴۳]
دو شرح فخر رازی و خواجه نصیرالدین طوسی مهم‌ترین شروح اشارات تلقی شده‌اند.[۴۴] سید محمدکاظم عصار معتقد بوده که اگر این دو شرح نبودند، اشارات به‌صورت معما باقی می‌ماند.[۴۵] میان این دو شرح داوریی توسط قطب‌الدین رازی انجام شده است.[۴۶] بر اشارات و تنبیهات و شروح آن حواشی از سوی عالمان مختلف نگاشته شده است؛[۴۷] از جمله حاشیه جلال‌الدین دوانی[۴۸]، حاشیه‌های سه‌گانه آقاحسین خوانساری[۴۹] و حاشیه حسن حسن‌زاده آملی.[۵۰]
چاپ و نشر
- متن اشارات، به‌صورت تحقیقی، نخستین‌بار به‌کوشش ژاکوپ فورژه در سال ۱۸۹۲م در لایدن هلند به چاپ رسیده است.[۵۱]
- متن اشارات با تصحیح، تعلیق و مقدمه سلیمان دنیا در قاهره (۱۹۴۸-۱۹۴۹م) در سه جلد به چاپ رسیده است.[۵۲]
- چاپ سه‌جلدی اشارات با شرح خواجه نصیرالدین طوسی و محاکمات قطب‌الدین رازی در تهران (۱۳۷۷-۱۳۷۹ق) منتشر شده است.[۵۳]
- چاپ متن اشارات، با عنوان التنبیهات و الاشارات، به‌همراه تلخیص اشارات فخر رازی، با عنوان لباب الاشارات، که در ۱۳۳۹ش به‌کوشش محمود شهابی (۱۲۸۰-۱۳۶۵ش) در تهران منتشر شده است.[۵۴]
- چاپ دو شرح اشارات فخر رازی و خواجه طوسی به همت کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در سال ۱۴۰۴ق (۱۳۶۳ش).[۵۵]
- چاپ متن اشارات با تحقیق مجتبی زارعی که در سال ۱۳۸۱ش در قم به‌همت بوستان کتاب منتشر شده است.[۵۶]
- چاپ مصحح حسن حسن‌زاده آملی از شرح اشارات خواجه طوسی که با تعلیقات او در سال ۱۳۸۳ش به‌کوشش بوستان کتاب قم به چاپ رسیده است.[۵۷]
- چاپ شرح اشارات خواجه طوسی از روی نسخه دستنویس شارح که به‌صورت نسخه‌برگردان در سال ۱۳۸۹ش در تهران نشر شده است.[۵۸]
- چاپ شرح اشارات فخر رازی که به‌همت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در سال ۱۳۸۴ش در تهران به طبع رسیده است.[۵۹]
پانویس
- ↑ ابن‌ابی‌اصیبعه، عیون الأنباء، ۲۰۰۱م، ج۳، ص۱۱۲.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه فارسی اشارات و تنبیهات، مقدمه مصحح، ۱۳۳۲ش، ص۱-۲.
- ↑ بدوی، أرسطو عند العرب، ۱۹۷۸م، ص۲۴۵.
- ↑ خواجه نصیرالدین طوسی، شرح الاشارات و التنبیهات، ۱۳۸۶ش، تعلیقه ۴، ج۲، ص۱۵.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، مقدمه مترجم و شارح، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۵-۲۸.
- ↑ خراسانی (شرف)، «ابن‌سینا»، ص۱.
- ↑ مطهری، کلیات علوم اسلامی، ج۱، ص۱۲۳.
- ↑ خراسانی (شرف)، «ابن‌سینا»، ص۸.
- ↑ خراسانی (شرف)، «ابن‌سینا»، ص۱.
- ↑ خراسانی (شرف)، «ابن‌سینا»، ص۱-۳.
- ↑ خراسانی (شرف)، «ابن‌سینا»، ص۶.
- ↑ فروزانفر، مجموعه مقالات و اشعار استاد بدیع‌الزمان فروزانفر، ۱۳۵۱ش، ص۱۳۴-۱۳۸.
- ↑ خراسانی (شرف)، «ابن‌سینا»، ص۶.
- ↑ ایناتی، «ابن‌سینا»، در تاریخ فلسفه اسلامی، ج۱، ص۴۰۱.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه فارسی اشارات و تنبیهات، مقدمه مصحح، ۱۳۳۲ش، ص۱.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، مقدمه مترجم و شارح، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۱.
- ↑ خراسانی، «ابن‌سینا»، ص۱-۸.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، مقدمه مترجم و شارح، ۱۳۶۳ش، ص۷.
- ↑ فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، ص۳۸.
- ↑ ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات، ۱۴۲۳ق، مقدمه محقق، ص۱۲.
- ↑ مطهری، توحید، ۱۳۸۳ش، ۱۹۱.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، ۱۳۶۰ش، مقدمه، ص۱۲.
- ↑ خواجه نصیرالدین طوسی، حل مشکلات کتاب الاشارات و التنبیهات مشهور به شرح اشارات، ۱۳۸۹ش، مقدمه، بخش۱، ص۲۱-۲۲.
- ↑ قنواتی، مؤلفات ابن‌سینا، ۱۹۵۰م، ص۱۳-۱۵؛ درایتی، فهرستواره دست‌نوشته‌های ایران، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۸۴۰. درایتی، فهرستواره دست‌نوشته‌های ایران، ۱۳۸۹ش، ج۴، ص۷۶۷-۷۷۴.
- ↑ مصاحب، «ابن‌سینا»، ج۱، ص۱۵۴؛ ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات، ۱۴۲۳ق، مقدمه محقق، ص۱۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۹۶.
- ↑ قنواتی، مؤلفات ابن‌سینا، ۱۹۵۰م، ص۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۹۶.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، مقدمه مترجم و شارح، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۹۶.
- ↑ ملکشاهی، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، ج۱، ص۵.
- ↑ قنواتی، مؤلفات ابن‌سینا، ۱۹۵۰م، ص۵.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، مقدمه مترجم و شارح، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۴.
- ↑ فخر رازی، شرح الاشارات و التنبیهات، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۵۸۹.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه فارسی اشارات و تنبیهات، مقدمه مصحح، ۱۳۳۲ش، ص۸؛ ابراهیمی دینانی، دفتر عقل و آیت عشق، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۶۱.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، مقدمه مترجم و شارح، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۴.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، مقدمه مترجم و شارح، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۴؛ ابراهیمی دینانی، دفتر عقل و آیت عشق، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۶۳.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، مقدمه مترجم و شارح، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۴.
- ↑ حسن‌زاده آملی، دروس شرح اشارات و تنبیهات (نمط دهم: اسرار الآیات)، ۱۳۸۶ش، ص۱۱.
- ↑ طباطبایی، اصول فلسفه و روش رئالیسم، پاورقی شارح، ج۵، ص۱۳۹.
- ↑ غنی، ابن‌سینا، بی‌تا، ص۷۱؛ ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات، ۱۴۲۳ق، مقدمه محقق، ص۱۲.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، مقدمه، ۱۳۶۰ش، ص۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۹۶؛ مهدوی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، ۱۳۳۲ش، ص۳۳؛ مصاحب، ج۱، ص۱۵۴.
- ↑ شهابی، زنده عشق، ۱۳۷۱ش، ص۱۳۹-۱۴۰.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، مقدمه، ۱۳۶۰ش، ص۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۰، ص۱۳۲-۱۳۳.
- ↑ ابن‌سینا، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، مقدمه، ۱۳۶۰ش، ص ۸-۱۱.
- ↑ قنواتی، مؤلفات ابن‌سینا، ۱۹۵۰م، ص۱۰.
- ↑ فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، ص۴۹.
- ↑ رمضانی، مروری بر آثار و تألیفات استاد فرزانه حضرت آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی، بی‌تا، ص۶۵-۶۶.
- ↑ قنواتی، مؤلفات ابن‌سینا، ۱۹۵۰م، ص۱۲.
- ↑ قنواتی، مؤلفات ابن‌سینا، ۱۹۵۰م، ص۱۲.
- ↑ انوری، «الاشارات و التنبیهات»، ج۴، ذیل واژه.
- ↑ انوری، «الاشارات و التنبیهات»، ج۴، ذیل واژه.
- ↑ فخرالدین رازی و نصیرالدین طوسی، «شرحی الاشارات»، ۱۴۰۴ق، ص۱.
- ↑ ابن‌سینا، الاشارات و التنبیهات، ۱۴۲۳ق، ص۲.
- ↑ خواجه نصیرالدین طوسی، شرح الاشارات و التنبیهات، ۱۳۸۶ش، ص۲.
- ↑ خواجه نصیرالدین طوسی، حل مشکلات کتاب الاشارات و التنبیهات مشهور به شرح اشارات، ۱۳۸۹ش، بخش ۱، ص۳.
- ↑ فخر رازی، شرح الاشارات و التنبیهات، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۴.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دارالضواء، ۱۴۰۳ق.
- ابراهیمی دینانی، غلامحسین، دفتر عقل و آیت عشق، تهران، طرح نو، ۱۳۸۰ش.
- ابن‌ابی‌اصیبعه، احمد بن قاسم، عیون الأنباء فی طبقات الأطباء، تحقیق عامر النجار، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۲۰۰۱م.
- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الاشارات و التنبیهات، تحقیق مجتبی زارعی، قم، بوستان کتاب، ۱۴۲۳ق.
- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، ترجمه فارسی اشارات و تنبیهات، با مقدمه و حواشی و تصحیح احسان یارشاطر، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی، ۱۳۳۲ش.
- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، ترجمهٔ قدیم الاشارات و التنبیهات، تصحیح سیدحسن مشکان طبسی، با مقدمه منوچهر صدوقی سها، تهران، بی‌نا، ۱۳۶۰ش.
- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، ترجمه کتاب اشارات، ترجمه سید نصرالله تقوی، تهران، چاپخانه مجلس، ۱۳۱۶ش.
- ارموی، سراج‌الدین محمود بن ابی‌بکر، شرح الاشارات و التنبیهات، تحقیق عمار تمیمی، قم، دار زین‌العابدین، ۱۳۹۷ش.
- افندی اصفهانی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق احمد حسینی اشکوری، به‌اهتمام سید محمود مرعشی نجفی، قم، کتابخانه عمومی حضرت آيت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۱-۱۴۰۵ق.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعة، تصحیح و تنظیم سید حسن امین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- انوری، محمدجواد، «الاشارات و التنبیهات»، در دانشنامه ایران، ج۴، تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- ایناتی، شمس، «ابن‌سینا»، در تاریخ فلسفه اسلامی، ج۱، زیرنظر سیدحسین نصر و الیور لیمن، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۸۹ش.
- بدوی، عبدالرحمن، أرسطو عند العرب (دراسته و نصوص غیرمنشورة)، کویت، وکالة المطبوعات، ۱۹۷۸م.
- حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، استانبول، انتشارات وزارت معارف ترکیه، ۱۹۴۱م.
- حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد، دیوان حافظ، به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، تهران، انتشارات خوارزمی، ۱۳۶۲ش.
- حسن‌زاده آملی، حسن، دروس شرح اشارات و تنبیهات( نمط دهم: اسرار الآیات)، قم، انتشارات آیت اشراق، ۱۳۸۶ش.
- حسن‌زاده آملی، حسن، دروس شرح اشارات و تنبیهات (نمط نهم: مقامات العارفین)، قم، انتشارات آیت اشراق، ۱۳۸۸ش.
- خراسانی (شرف)، شرف‌الدین، «ابن‌سینا»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۴، تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، ۱۳۷۰ش.
- خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، شرح الإشارات و التنبیهات للطوسی (مع المحاکمات)، قم، دفتر نشر الکتاب، ۱۴۰۳ق.
- خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، شرح الاشارات و التنبیهات، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش.
- خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، حل مشکلات کتاب الاشارات و التنبیهات (مشهور به شرح اشارات)، با مقدمه محمد عمادی حائری، تهران، مرکز پژوهشی ميراث مکتوب، ۱۳۸۹ش.
- درایتی، مصطفی، فهرستواره دست‌نوشته‌های ایران، مشهد، مؤسسه فرهنگی پژوهشی الجواد، ۱۳۹۸ش.
- رمضانی، حسن، مروری بر آثار و تألیفات استاد فرزانه حضرت آیت‌الله حسن حسن‌زاده آملی، تهران، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، بی‌تا.
- «شرح ۱۰ جلدی فرامرز قراملکی بر منطق اشارات ابن‌سینا»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۲ خرداد ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- شهابی، محمود، زنده عشق، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ش.
- غنی، قاسم، ابن‌سینا، تهران، فرهنگستان ایران، بی‌تا.
- طباطبایی، سید محمدحسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، با مقدمه و پاورقی مرتضی مطهری، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۰ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر، شرح الاشارات و التنبیهات، مقدمه و تصحیح علی‌رضا نجف‌زاده، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۴ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر و محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، شرحی الاشارات، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- فرامرز قراملکى، «الاشارات و التنبيهات سرآغاز منطق دوبخشى»، در آینه پژوهش، ش۲۴، فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۳ش.
- فروزانفر، بدیع‌الزمان، مجموعه مقالات و اشعار استاد بدیع‌الزمان فروزانفر، با مقدمه عبدالحسین زرین‌کوب، به‌کوشش عنایت‌الله مجیدی، تهران، کتابفروشی دهخدا، ۱۳۵۱ش.
- قنواتی، جورج شحاته، مؤلفات ابن‌سینا، قاهره، دار المعارف، ۱۹۵۰م.
- مصاحب، محمود، «ابن‌سینا»، در دایرة‌المعارف فارسی، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۳ش.
- مصطفوی، سید حسن، شرح اشارات و تنبیهات (نمط سوم در باب نفس)، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع)، ۱۳۷۸ش.
- مطهری، مرتضی، توحید، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۳ش.
- مطهری، مرتضی، درس‌های اشارات و نجات (فلسفه ابن‌سینا ۱)، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۸ش.
- مطهری، مرتضی، کلیات علوم اسلامی (منطق و فلسفه)، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۸ش.
- مهدوی، یحیی، فهرست نسخه‌های مصنفات ابن‌سینا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۳۲ش.
- «آیت الله احمد بهشتی»، تارنمای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، تاریخ درج مطلب: بهمن ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۱ خرداد ۱۴۰۲ش.