خواجوی کرمانی
| خطا در ایجاد بندانگشتی: تندیس خواجوی کرمانی در محل آرامگاه او در شیراز | |
| اطلاعات | |
|---|---|
| نام کامل | کمال‌الدین ابوالعطاء محمود بن علی بن محمود کرمانی |
| لقب | خواجو، نخلبند شعرا، مرشدی |
| زمینه فعالیت | شعر |
| ملیت | ایران |
| تولد | ۶۸۹ق کرمان |
| وفات | ۷۵۳ق (یا ۷۵۰ق) شیراز |
| محل دفن | شیراز |
| مذهب | شیعه یا سنی تفضیلی |
| پیشه | شاعر |
| سبک نوشتاری | سبک عراقی |
| کتاب‌ها | دیوان |
| تخلص | خواجو |
| اساتید | علاءالدوله سمنانی، شیخ امین‌الدین کازرونی |
| تأثیرگذاشته بر | حافظ |
 | رویکرد این نوشتار بررسی ارتباط موضوع آن با مکتب اهل‌بیت است. آگاهی بیشتر و سویههای دیگر موضوع را از منابع دیگر جویا شوید. |
خواجوی کِرمانی (۶۸۹ ـ ۷۵۳ق) شاعر عارف‌مسلک قرن هشتم است که اشعاری در مدح معصومان(ع) و به ویژه امام علی(ع) دارد. او هم‌چنین درباره حضرت مهدی(عج) و ظهورش شعر سروده است و خود را ستایشگر اهل‌بیت(ع) نامیده است.
برخی از نویسندگان خواجو را به‌سبب اشعاری که در مدح امام علی(ع) و بقیه امامان دارد شیعه دوازده‌امامی، و برخی سنی با گرایش دوازده‌امامی و برخی نیز او را شافعی‌مذهب دانسته‌اند که به اهل‌بیت(ع) علاقه دارد.
خواجو را عارف و سالک طریقت دانسته‌اند. در بیشتر اشعارش مَشربِ تصوف و ذوق عرفانی دیده می‌شود. در اشعار وی اشاره‌های دینی، اعم از قرآنی و حدیثی، وجود دارد. وی در مذمت زهدفروشان و صوفیانِ ریاکار نیز شعر بسیار سروده است. در ایران روز ۱۷ دی‌ماه یادروز خواجوی کرمانی نامیده شده است.
معرفی و جایگاه
کمال‌الدین ابوالعطاء محمود بن علی بن محمود کرمانی، متخلص به خواجو،[۱] از عارفان[۲] و شاعران برجسته قرن هشتم دانسته شده است.[۳] خواجو اشعار زیادی در منقبت بزرگان دینی،[۴] پیامبر اسلام(ص) و اهل‌بیت(ع)،[۵] خلفای راشدین، سلاطین، امیران، وزیران و مشایخ تصوف[۶] سروده است.[۷] خواجو معاصر و هم‌نشین حافظ شیرازی بوده[۸] و بر حافظ تأثیر فراوانی گذاشته است.[۹]
خواجو را از شاعرانی دانسته‌اند که در آثارش مضمون‌های عرفانی و اندرزی و حِکَمی همراه با مضمون‌های عاشقانه وجود دارد.[۱۰] وی در مذمت زهدفروشان و صوفیان ریاکار نیز شعر بسیار سروده است.[۱۱] در اشعار خواجو اشاره‌های دینی، اعم از قرآنی و حدیثی، ملاحظه می‌شود.[۱۲] در بیشتر اشعارش، مشربِ تصوف و ذوق عرفانی دیده می‌شود.[۱۳] گفته شده روح مذهب در اشعار او پیداست.[۱۴]
خواجو در سال ۶۸۹ق در کرمان به دنیا آمد.[۱۵] سفرهای طولانی و متعدد در زندگی او گزارش شده است.[۱۶] او اواخر عمر به شیراز رفت[۱۷] و همانجا در سال ۷۵۳ق (یا ۷۵۰ق) درگذشت و آرامگاهش نیز همانجا بیرون از دروازه الله‌اکبر شیراز است.[۱۸]
به کربلا شد کرب و بلا به جان بخرید
گشود بال و از این تیره خاکدان بپرید.[۱۹]
اشعاری در مدح پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)
شاه مردان چون خلیل الله به صورت بت‌شکن
شیر یزدان از رسول الله به معنی یادگار
مهر او از آسمان لافتی الا علی
تیغ او از گوهر لا سیف الا ذوالفقار[۲۰]
خواجو اشعار فراوانی در ستایش از پیامبر(ص) در قالب‌های مختلف[۲۱]و اهل‌بیت(ع) دارد.[۲۲] او خود را ستایشگر اهل‌بیت(ع) نامیده است.[۲۳] در دیوان وی مدح پیامبر(ص)،[۲۴] امام علی(ع)،[۲۵] حضرت مهدی(عج)،[۲۶] حضرت زهرا(س)، حسنین(ع)، امام سجاد(ع) و تمام دوازده امام[۲۷] دیده می‌شود.[۲۸] در این بین، ذکر منقبت حضرت علی(ع) از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.[۲۹] گفته‌اند عشق حقیقی شاعر نسبت به امام علی(ع) باعث شده تا مدایح بسیار زیبایی در وصف او بسراید.[۳۰] او در پایان ترکیب‌بندی که در منقبت دوازده امام سروده، امام دوازدهم را زنده‌کننده اسلام خوانده و از انتظار ظهور او سخن گفته است.[۳۱] وی به صراحت به حضرت مهدی(عج) اعتقاد نشان داده و منتظر ظهور وی بوده است.[۳۲]
در منقبت امام حسین(ع)
خواجوی کرمانی در سه جای دیوانش کلمه کربلا را به کار برده و اشاراتی به امام حسین(ع) دارد.[۳۳] وی در بندی از ترکیب‌بندی که در توحید و مناقب خلفا سروده از امام حسین(ع) بدین گونه یاد کرده است:[۳۴]
مذهب و سلوک عرفانی
با توجه به اشعاری که خواجوی کرمانی در ستایش اهل‌بیت(ع) و نام بردن دوازده امام در دیوان خود دارد وی را شیعه دانسته‌اند.[۳۶] برخی گفته‌اند به این دلیل که خواجو به صراحت از حضرت مهدی(عج) نام برده و انتظار ظهور او را متذکر شده وی قطعا شیعه اثناعشری بوده است.[۳۷]
عده‌ای نیز گفته‌اند خواجو پیرو مذهب شافعی و سنّی تفضیلی بوده است؛[۳۸] به این معنا که امام علی(ع) را بر ابوبکر و عمر ترجیح می‌نهاد.[۳۹] او را از این جهت سنی دانسته‌اند که در روزگار خواجو، مذهب شافعی در کرمان و فارس رایج بود[۴۰] و عالمان فارس در قرن هفتم و هشتم اهل تسنن بوده‌اند؛[۴۱] و نیز اینکه خواجو مرید شیخ امین‌الدین کازرونی (امام طریقه مرشدی و کازرونیه) بوده که شافعی مذهب بوده است.[۴۲]
او نسبت رفض به خود را رد کرده[۴۳] اما گفته شده او در مدح امامان شیعه، اشاراتی به باورهای شیعیان دارد و از القابی برای ائمه(ع) استفاده می‌کند که شیعه برای اهل‌بیت(ع) قائل است.[۴۴] رسول جعفریان تاریخ‌پژوه شیعه، خواجو را یکی از نمونه‌های باور به تسنن دوازده‌امامی در آن دوران می‌داند.[۴۵]
عرفان خواجو
خواجو را سالک طریقت دانسته‌اند و پیر و مرشدش را شیخ امین‌الدین کازرونی (از عارفان و مشایخ قرن هشتم) گفته‌اند.[۴۶] و حتی به‌سبب انتساب او به طریقه مُرشدیه، (پیروان ابواسحاق کازرونی، شیخ سلسله کازرونیه و از صوفیان اوایل قرن پنجم) به لقب «مُرشدی» نیز شناخته شده است.[۴۷] وی در کازرون شاگرد شیخ امین‌الدین کازرونی (از عارفان و مشایخ قرن هشتم) بود.[۴۸] و مدتی نیز به علاءالدوله سمنانی (از مشایخ بزرگ تصوف در قرن هفتم و هشتم) پیوست و از مریدان وی شد.[۴۹] گفته‌اند که خواجو در سلوک به مقامات عالی رسیده اما او را به معنای اصطلاحی، عارف و صوفی ندانسته‌اند، هرچند بینش عرفانی در اشعارش وجود دارد.[۵۰]
دیوان شعر
مجموعه شعرهای خواجو متجاوز از چهل هزار بیت است.[۵۱] مثنوی‌های کمال‌نامه و روضة الانوار از آثار عرفانی اوست.[۵۲] وی قصاید زیادی هم دارد که موضوع آن در توحید، مدح پیامبر(ص) و منقبت امام علی(ع)، وصف طبیعت، شکایت از روزگار، وعظ، فلسفه، و بیشتر از همه در مدح سلاطین و بزرگان عصر خویش است.[۵۳] اوج شاعری خواجو را در غزل دانسته‌اند. گفته شده اگرچه غزل‌هایش از آثار درجه اول نیست اما از بهترین غزل‌های زبان فارسی است.[۵۴] خواجو در تکامل غزل فارسی سهمی بزرگ دارد. در غزل بیش از همه از سعدی اثر پذیرفته است[۵۵] و به سبک عراقی شعر سروده است.[۵۶] دیوان وی در سال ۱۳۳۶ش در تهران به همت احمد سهیلی خوانساری نخستین بار به چاپ رسید.[۵۷]
کنگره جهانی بزرگداشت خواجوی کرمانی
کنگره جهانی بزرگداشت خواجوی کرمانی در مهر ۱۳۷۰ش در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان با انگیزه شناسایی جایگاه و شخصیت خواجوی کرمانی در تاریخ ادبیات ایران برگزار گردید.[۵۸] کتاب نخلبند شعرا شامل مجموعه مقالات این کنگره است.[۵۹] روز ۱۷ دی یادروز خواجوی کرمانی است.[۶۰]
پانویس
- ↑ سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۲.
- ↑ صفا، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۸۲.
- ↑ حقیقت، فرهنگ شاعران زبان پارسی، ۱۳۶۸ش، ص۱۹۴؛ خواجوی کرمانی، دیوان کامل خواجوی کرمانی، مقدمه قانعی، ۱۳۷۴ش، ص۵.
- ↑ صفا، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۸۴.
- ↑ مروجی، «خواجوی کرمانی»، ذیل مدخل؛ سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۳؛ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، مقدمه محقق، ۱۳۶۹ش، ص۴۴.
- ↑ دادبه، «خواجوی کرمانی»، ص۱۵.
- ↑ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، مقدمه محقق، ۱۳۶۹ش، ص۴۴ و ۵۵؛ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، ۱۳۶۹ش، ص۱۲۸ و ۵۸۲.
- ↑ صفا، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۸۳؛ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، مقدمه محقق، ۱۳۶۹ش، ص۴۷.
- ↑ شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۵۹۹؛ خواجوی کرمانی، دیوان کامل خواجوی کرمانی، مقدمه انوری، ۱۳۷۴ش، ص۴.
- ↑ صفا، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۸۵.
- ↑ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، مقدمه محقق، ۱۳۶۹ش، ص۴۴.
- ↑ امیری خراسانی، «سیمای امام علی(ع) در شعر خواجوی کرمانی»، ص۲۱۰.
- ↑ شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش. ص۵۹۹.
- ↑ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، مقدمه محقق، ۱۳۶۹ش، ص۳۹.
- ↑ سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۲؛ صفا، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۸۲.
- ↑ شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۵۹۹.
- ↑ شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۵۹۹.
- ↑ سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۶.
- ↑ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، ۱۳۶۹ش، ص۱۰۱ و ۱۳۳ و ۶۱۶.
- ↑ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، ۱۳۶۹ش، ص۱۳۳.
- ↑ مجاهدی، سیری در قلمرو شعر نبوی، ۱۳۸۷ش، ص۲۹۲.
- ↑ مروجی، «خواجوی کرمانی»، ذیل مدخل؛ سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۳؛ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، مقدمه محقق، ۱۳۶۹ش، ص۴۴.
- ↑ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، ۱۳۶۹ش، ص۵۸۵.
- ↑ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، ۱۳۶۹ش، ص۱ و ۱۲۶.
- ↑ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، ۱۳۶۹ش، ص۱۰۱ و ۱۳۳ و ۵۸۴.
- ↑ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، ۱۳۶۹ش، ص۶۱۸.
- ↑ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، ۱۳۶۹ش، ص۶۱۴ و ۵۷۱.
- ↑ امیری خراسانی، «سیمای امام علی(ع) در شعر خواجوی کرمانی»، ص۲۲۲ تا ۲۲۶.
- ↑ امیری خراسانی، «سیمای امام علی(ع) در شعر خواجوی کرمانی»، ص۲۱۱.
- ↑ امیری خراسانی، «سیمای امام علی(ع) در شعر خواجوی کرمانی»، ص۲۱۲.
- ↑ مروجی، «خواجوی کرمانی»، ذیل مدخل.
- ↑ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، مقدمه محقق، ۱۳۶۹ش.ص۴۴.
- ↑ بلخاری، «خواجو و عرفان»، سایت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ مجاهدی، کاروان شعر عاشورا، ۱۳۸۶ش، ص۳۲.
- ↑ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، ۱۳۶۹ش، ص۱۳۱.
- ↑ بلخاری، «خواجو و عرفان»، سایت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ امیری خراسانی، «سیمای امام علی(ع) در شعر خواجوی کرمانی»، ص۲۱۰.
- ↑ مروجی، «خواجوی کرمانی»، ذیل مدخل.
- ↑ دادبه، «خواجوی کرمانی»، ص۱۵.
- ↑ دادبه، «خواجوی کرمانی»، ص۱۵.
- ↑ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، مقدمه محقق، ۱۳۶۹ش، ص۴۳.
- ↑ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، مقدمه محقق، ۱۳۶۹ش، ص۴۳.
- ↑ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، ۱۳۶۹ش، ص۶۱۴ و ۵۷۱.
- ↑ دادبه، «خواجوی کرمانی»، ص۱۵.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۸ش، ص۸۴۷.
- ↑ سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۳؛ خواجوی کرمانی، دیوان کامل خواجوی کرمانی، مقدمه حسن انوری، ۱۳۷۴ش، ص۶.
- ↑ صفا، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۸۲.
- ↑ سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۲.
- ↑ شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۵۹۹؛ خواجوی کرمانی، دیوان کامل خواجوی کرمانی، مقدمه قانعی، ۱۳۷۴ش، ص۶.
- ↑ سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۳؛ خواجوی کرمانی، دیوان کامل خواجوی کرمانی، مقدمه حسن انوری، ۱۳۷۴ش، ص۶.
- ↑ صفا، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۸۳؛ شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۵۹۹.
- ↑ سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۴ تا ۳۲۶؛ صفا، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۸۴.
- ↑ خواجوی کرمانی، دیوان کامل خواجوی کرمانی، مقدمه انوری، ۱۳۷۴ش، ص۵؛ سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۳.
- ↑ خواجوی کرمانی، دیوان کامل خواجوی کرمانی، مقدمه انوری، ۱۳۷۴ش، ص۶؛ براون، از سعدی تا جامی، ۱۳۳۹ش، ص۳۱۲.
- ↑ خواجوی کرمانی، دیوان کامل خواجوی کرمانی، مقدمه انوری، ۱۳۷۴ش، ص۳؛ سبحانی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۳۹۵ش، ص۳۲۳.
- ↑ خواجوی کرمانی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، مقدمه محقق، ۱۳۶۹ش. ص۳۲.
- ↑ شریفی، فرهنگ ادبیات فارسی، ۱۳۸۷ش، ص۵۹۹؛ خواجوی کرمانی، دیوان کامل خواجوی کرمانی، مقدمه انوری، ۱۳۷۴ش، ص۵
- ↑ کمالی سروستانی، «کنگره جهانی بزرگداشت خواجوی کرمانی»، ص۱۴۷ و ۱۴۸.
- ↑ خانه کتاب وادبیات ایران؛https://ketab.ir/book/a01e4931-3dfb-4eb4-9e81-6b7a7ca6ae54
- ↑ https://sinapress.ir/news/127059/روز-بزرگداشت-خواجوی-کرمانی-4/
منابع
- امیری خراسانی، احمد، «سیمای امام علی(ع) در شعر خواجوی کرمانی»، فرهنگ، شماره ۳۳ و ۳۶، ۱۳۷۹ش.
- بلخاری، حسن، «خواجو و عرفان»، سایت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، انتشار: ۱۷ مهر ۱۳۹۶ش، بازدید: ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- براون، ادوارد گرانویل، از سعدی تا جامی، ترجمه و حواشی علی اصغر حکمت، تهران، کتابخانه ابن سینا، ۱۳۳۹ش.
- جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا طلوع دولت صفوی)، تهران، نشر علم، ۱۳۸۸ش.
- حقیقت، عبدالرفیع، فرهنگ شاعران زبان پارسی، تهران، شرکت مولفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۸ش.
- خواجوی کرمانی، محمود بن علی، دیوان اشعار خواجو کرمانی، مقدمه و تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران، پاژنگ، ۱۳۶۹ش.
- خواجوی کرمانی، محمود بن علی، دیوان کامل خواجوی کرمانی، مقدمه و کوشش سعید قانعی، و مقدمه حسن انوری، تهران، انتشارات بهزاد، ۱۳۷۴ش.
- دادبه، اصغر، «خواجوی کرمانی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲۳، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۶ش.
- سبحانی، توفیق، تاریخ ادبیات ایران، تهران، زوار، ۱۳۹۵ش.
- شریفی، محمد، فرهنگ ادبیات فارسی، تهران، نشر نو، معین، ۱۳۸۷ش.
- صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات ایران، تهران، فردوس، ۱۳۶۷ش.
- کمالی سروستانی، کورش، «کنگره جهانی بزرگداشت خواجوی کرمانی»، کلک، شماره ۲۰، آبان ۱۳۷۰ش.
- مجاهدی، محمدعلی، سیری در قلمرو شعر نبوی، قم، مجمع جهانی اهل‌بیت، ۱۳۸۷ش.
- مجاهدی، محمدعلی، کاروان شعر عاشورا، قم، زمزم هدایت، ۱۳۸۶ش.
- مروجی، فرزاد، «خواجوی کرمانی»، دانشنامه جهان اسلام، ج۷، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- خانه کتاب وادبیات ایران