شهرت فتوایی
شُهرَت فَتوایی یکی از اقسام شهرت و از اصطلاحات علم اصول فقه است و به فتوای یکسان تعداد زیادی از فقها در مسئله‌ای فقهی بدون استناد به ادله آن گفته می‌شود. حجیت شهرت فتوایی در میان فقها مورد اختلاف است. به‌گفته سید حسین بروجردی تعداد زیادی از مسائل فقهی، تنها به‌دلیل شهرت فتوایی معتبر است. برای حجیت شهرت فتوایی به دلایلی از نقل و عقل استناد شده است. از شهرت فتوایی در قسمت حجج و أمارات و تعادل و تراجیح کتب اصولی بحث می‌شود.
مفهوم‌شناسی
شهرت فتوایی، به فتوای یکسان تعداد زیادی از فقهای معروف در یک مسئله فقهی، بدون استناد به ادله آن گفته می‌شود؛[۱] مشروط به آنکه تعدادشان به حد اجماع نرسد.[۲] به گفته علمای علم اصول، در شهرت فتوایی، ممکن است مستندات فتوای فقها برای خودشان، مشخص باشد؛ اما در حال حاضر، این استناد نزد ما به دلایل گوناگون مشخص نیست.[۳] باید توجه داشت که استناد یک روایت به شهرت فتوایی با انطباق آن به فتاوای مشهور، متفاوت است؛ ازاینرو شهرت فتوایی گاه منطبق بر مضمون یک روایت است؛ اما استنادِ فتاوا به آن نزد ما معلوم نیست؛[۴] در صورتی که استناد این فتاوا به روایات برای ما معلوم باشد، چنین شهرتی، شهرت عملی خواهد بود.[۵] ازاینرو محقق نائینی شهرت فتوایی را شهرت مطابقیه و شهرت عملی را شهرت استنادیه نامیده است.[۶]
به فتاوای مشهور فقیهان شیعه از ابتدای غیبت کبری (از زمان کلینی و شیخ صدوق) تا دوره محقق حلی[۷] شهرت فتوایی قدما یا شهرت فتوایی در اصول مُتَلَقّات یا شهرت فتوایی در فقه منصوص گفته می‌شود.[۸] ویژگی خاص در نگارش فتاوا در این دوره و همچنین نزدیک بودن فقهای این دوره به زمان حضور امام معصوم(ع)، سبب شده تا برخی، تنها شهرت فتوایی موجود در این دوره را معتبر بدانند.[۹]
جایگاه و اهمیت
شهرت فتوایی یکی از اقسام شهرت است که در علم اصول فقه درباره حجیت آن بحث می‌شود. به عبارت دیگر یکی از مسائل علم اصول آن است که آیا فقیه می‌تواند برای اثبات حکم شرعی به شهرت فتوایی استناد کند؟[۱۰]
بیشترِ استفاده فقیهان از شهرت فتوایی در استنباط احکام شرعی، در مقام تأیید و مقدم داشتن گروهی از روایات بر دیگری در تعارض میان روایات و ادله شرعی در یک مسئله فقهی است؛ اما عدهای از فقها همچون امام خمینی شهرت فتوایی را فقط از مرجَّحات باب تعارض ندانسته، بلکه آن را به صورت مستقل نیز حجت می‌دانند.[۱۱] آنها شهرت فتوایی را همانند اجماع، به جهت کشف قول و رأی معصوم(ع) معتبر دانسته و آن را از جمله ظنون خاص[یادداشت ۱] برشمرده‌اند.[۱۲] بر همین اساس، اصولیان مباحث مرتبط با حجیت شهرت فتوایی را ذیل عنوان حجیت ظنون در بخش حجج و أمارات، و مبحث تعادل و تراجیح کتب اصولی، قرار داده‌اند.[۱۳]
جعفر سبحانی درباره اهمیت شهرت فتوایی در فقه شیعه از سید حسین بروجردی نقل می‌کند: در فقه شیعه بیش از ۹۰ مسئله وجود دارد که دلیل آن فقط شهرت فتوایی است؛ به‌طوری که اگر شهرت فتوایی را حجت ندانیم، این مسائل بدون دلیل باقی خواهد ماند.[۱۴] به گفته وی تعداد زیادی از این مسائل در احکام ارث وجود دارد.[۱۵] او همچنین مواردی را از روایات ذکر می‌کند که اصحاب أئمه(ع) شهرت فتوایی بین صحابه را بر نصّ امام(ع) مقدم کرده‌اند.[۱۶] لذا علمای شیعه به اخباری که مشهور فقها بر طبق آن رأی و نظر نداده‌اند، اعتنا نمی‌کنند و آنها را حمل بر تقیه و... می‌کنند.[۱۷]
حجیت
در مورد حُجیَّت شهرت فتوایی دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد که عبارت‌اند از:[۱۸]
- شهرت فتوایی، مطلقاً حجت نیست: بنا به گفته محمدتقی اصفهانی (صاحب هدایة المسترشدین) مشهور اصولیان شیعه و اهل سنت بر این نظرند که شهرت فتوایی به خودی خود حجت نیست و برای اثبات حکم شرعی نمی‌توان به آن استناد کرد.[۱۹] به گفته محمدرضا مظفر، اگرچه مشهور فقها حجیت شهرت فتوایی را قبول ندارند اما در مقام عمل، حتی در صورتی که دلیل مخالفتشان اقوی باشد، از مخالفت با مشهور فقها، پرهیز کرده‌اند. او عدم مخالفت با مشهور از سوی فقها، حتی در صورتِ وجودِ دلیلِ معتبر را رویه‌ای عادی و عقلائی و شایع در دیگر علوم دانسته است.[۲۰]
- شهرت فتوایی، مطلقاً حجت است: محمدرضا مظفر معتقد است، برخی شهید اول و آقا جمال خوانساری را از کسانی دانسته که شهرت فتوایی را مطلقاً حجت می‌دانند.[۲۱]
- فقط شهرت فتوایی قدما حجت است: فقیهانی همچون سید حسین بروجردی و امام خمینی بر این باورند که فقط شهرت فتوایی قدما حجت است.[۲۲] از نظر قائلین این دیدگاه، معاصر بودن قدما با امام معصوم(ع) و اصحاب آنها، همچنین سبک خاص آنها در نگارش فتاوا که برگفته از متن احادیث بوده، موجب اطمینان به وجود روایت معتبری می‌شود که به ما نرسیده و قدما بر اساس آن فتوا صادر کرده‌اند.[۲۳] بر همین اساس جعفر سبحانی، شهرت فتوایی قدما را از اقسام شهرت عملی دانسته است، اگرچه مستندات فتوای آنان برای ما معلوم نباشد.[۲۴]
تعارض شهرت فتوایی قدما با متأخران
فقهایی که شهرت فتوایی را مطلقا حجت دانسته‌اند؛ هنگام تعارض میان شهرت فتوایی قدما با متأخرین، در تقدیم هر کدام بر دیگری اختلاف دارند. عدهای این تعارض را سبب تساقط هر دو شهرت فتوایی از حجیت دانسته و عدهای شهرت فتوایی متأخرین را مقدم می‌دانند.[۲۵] اما مشهور علما به دلایلی از جمله نزدیکی قدما به زمان معصومین(ع) و... فتوای آنها را مقدم دانسته‌اند.[۲۶] در حکم تخییر نماز بین شکسته و تمام خواندن آن در اماکن اربعه، سید حسین بروجردی با استناد به شهرت فتوایی قدما، حکم به شکسته خواندن نماز در این اماکن می‌دهند. ایشان شهرت فتوایی معارض از سوی متأخرین در این مسئله را غیر قابل استناد می‌دانند؛ چراکه اگر ما در عصر شیخ طوسی بودیم تنها فتوای شکسته بودن نماز، شهرت داشت. و لذا معقول نیست که شهرت متأخر برای متقدم حجت باشد.[۲۷] [یادداشت ۲]
دلیل اعتبار
کسانی که شهرت فتوایی را از باب ظن خاص حجت دانسته‌اند به دلایلی از جمله موارد ذیل استناد کرده‌اند:
- مفهومِ موافقِ حجیتِ خبر واحد: خبر واحد با آنکه از ظنون است و تنها یک خبر است حجت است پس شهرت فتوایی که خبر جمع زیادی از فقها است باید به طریق اولی حجت باشد.[۲۸]
- مَرفوعه زُرارَة: حضرت صادق(ع) در پاسخ به سوال زراره در تعارض میان احادیث، می‌فرمایند: «خُذ بما اشتَهر بینَ أصحابِک»(آنچه را که میان اصحاب شهرت دارد را انتخاب کن).[۲۹]
- مَقبوله عُمَر بْن حَنْظَله: در قسمتی از این روایت حضرت صادق(ع) در پاسخ به سوال عمر بن حنظله در مقام چگونگی رفع تعارض میان حکم دو تن از اصحاب که هر کدام به روایتی از ایشان استناد کرده‌اند می‌فرمایند: ينظر إلى ما كان من روايتهم عنا في ذلك الذي حكما به، المجمع عليه من أصحابك فيؤخذ به من حكمنا ويترك الشاذ الذي ليس بمشهور عند أصحابك...[۳۰]
- آیه نبأ:«إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ»اگر فاسقی برایتان خبری آورد، نیک وارسی کنید، مبادا به‌نادانی گروهی را آسیب برسانید و [بعد،] از آنچه کرده‌اید، پشیمان شوید.[۳۱] گفته می‌شود علت ذکر شده در این آیه برای راستی‌آزمایی خبر شخص فاسق، در مورد شهرت فتوایی وجود ندارد؛ چرا که پذیرفتن قول یکسان جمع زیادی از فقها در یک مسئله فقهی، پشیمانی به بار نمی‌آورد پس نیاز به آزمودن آن نیست و لذا معتبر است.[۳۲]
در مقابل قائلین به عدم حجیت شهرت فتوایی از باب ظن خاص، استناد به مفهوم آیه نباء را دارای اشکال دانسته و مفهوم موافق را به دلیل ظنی بودن آن رد کرده‌اند. آنها روایات مورد استناد را از جهت سند و دلالت دارای اشکال دانسته‌اند و آندو را تنها برای حجیت شهرت روایی کافی دانسته‌اند.[۳۳]
همچنین عدهای از فقها با قطع نظر از أماره بودن یا نبودن شهرت، علاوه بر تمسک به روایات مذکور به دلیل آنکه شهرت سبب نزدیک‌‌تر شدن فقیه به حقیقت می‌شود آن را از جمله مرجحات میان ادله متعارض، برشمرده‌اند.[۳۴]
نمونه‌هایی از شهرت فتوایی در فقه
نمونه‌هایی از استفاده فقها در استنباط احکام شرعی به قرار ذیل است:
- در حکم تخییر بین نماز شکسته و تمام در اماکن اربعه، سید حسین بروجردی شهرت فتوایی را سبب ترجیح روایات شکسته خواندن نماز در اماکن اربعه دانسته و از طرفی همین شهرت را سبب بی‌اعتباری روایات مقابل آن که دلالت بر تمام خواندن نماز در این اماکن است دانسته و لذا آنها را حمل بر تقیه و ... کرده است.[۳۵]
- با وجود آنکه شیخ انصاری از جمله فقیهانی است که شهرت فتوایی را حجت نمی‌داند،[۳۶] اما با استناد به دلایلی از جمله شهرت فتوایی فروش سگ آموزش‌ندیده را جایز ندانسته است.[۳۷] او همچنین در مبحث معاطاة، شهرت فتوایی قدما را از جمله ادله قائلین به عدم ملکیت طرفین در بیعِ معاطاة دانسته است.[۳۸]
- میرزای نائینی (فقیه شیعه قرن۱۴ق) پس از بررسی ادله نجاست کافر، نجاست کافر را ظاهری (نه ذاتی) دانسته و روایات موجود در این مسئله را دلیل بر طهارت ذاتی آنها دانسته است، اما شهرت فتوایی مخالف این نظر، سبب توقف وی در این مسئله شده است.[۳۹]
- در بحث دوباره خواندن یا نخواندن نماز در خارج یا داخل وقت، برای شخصی که قبل از نماز علم به نجاست لباس یا بدنش داشته است و سپس فراموش کرده و با آن حال نماز خوانده است، روایات متعارضی وجود دارد. سید حسین بروجردی با استعانت از شهرت فتوایی روایاتی که دلالت بر دوباره خواندن نماز است را پذیرفته است.[۴۰]
- سید مصطفی خمینی (فقیه شیعه قرن۱۴ق)، با استناد به شهرت فتوایی، روایاتی که دلالت بر متَنجِّس بودن آب قلیل هنگام برخورد با نجس دارد را بر روایاتی که دلالت بر طهارت چنین آبی دارد مقدم می‌کند.[۴۱]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ سبحانی، الوسیط فی اصول الفقه، مؤسسه امام صادق(ع)، ج۲، ص۶۰؛ مشکینی، اصطلاحات الاصول و معظم أبحاثها، ۱۳۷۴ش، ص۱۵۶.
- ↑ جمعی از محققین، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، ص۲۰.
- ↑ جمعی از محققین، فرهنگنامه اصول فقه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۵۳۰؛ قلی‌زاده، واژه‌شناسی اصطلاحات اصول فقه، ۱۳۷۹ش، ص۱۳۰.
- ↑ «شهرت فتوایی، جلسه ۴۳ درس خارج اصول علی بهبهانی»، سایت معارف الهیه؛ مظفر، اصول فقه، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۶۴. (الثاني ألا يعلم فيها أن مستندها أي شيء هو فتكون شهرة في الفتوى مجردة سواء كان هناك خبر على طبق الشهرة و لكن لم يستند إليها المشهور أو لم يعلم استنادهم إليه أم لم يكن خبر أصلا و ينبغي أن تسمى هذه بالشهرة الفتوائية).
- ↑ فقیهی‌صدر و دیگران، «نارسایی شهرت روایی در عرصه فقه و حدیث»، ص۵۹.
- ↑ نائینی، اجود التقریرات، ۱۳۵۲ش، ج۲، ص۱۶۰.
- ↑ بهرامی‌نژاد و موسوی بجنوردی، حجیت شهرت فتوایی قدما با رویکردی به آرای امام خمینی، ص۷۴.
- ↑ سبحانی، المحصول فی علم الاصول، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۲۱۳.
- ↑ سبحانی، المحصول فی علم الاصول، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۲۱۳.
- ↑ هاشم الهاشمی، خلاصة الاصول، اسماعیلیان، ج۲، ص۱۶۶-۱۶۷.
- ↑ خمینی، التعادل والترجیح،۱۳۷۵ش، ص۱۶۸-۱۷۵
- ↑ خمینی، تحریرات فی الأصول، ج۶، ص۳۸۳، جمعی از محققین، فرهنگنامه اصول فقه، ۱۳۸۸ش، ص۴۰۳.
- ↑ شیخ انصاری، فرائد الاصول، مجمع الفکر الإسلامی، ج۱، ص۲۳۱.
- ↑ سبحانی، المحصول فی علم الاصول، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۲۱۴.
- ↑ «شهرت فتوایی، درس خارج اصول آیت الله سبحانی»، سایت مدرسه فقاهت.
- ↑ «شهرت فتوایی، درس خارج اصول آیت الله سبحانی»، سایت مدرسه فقاهت.
- ↑ بروجردی، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، ۱۴۱۶ق، ص۳۲۵.
- ↑ صنقور، المعجم الاصولی، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۲۳۹.
- ↑ نجفی اصفهانی، هدایة المسترشدین، مؤسسه النشر الإسلامی، ج۳، ص۴۴۱.
- ↑ مظفر، اصول فقه، دفتر تبلیغات اسلامی، ج۲، ص۱۴۹.
- ↑ مظفر، اصول الفقه، دفتر تبلیغات اسلامی، ج۲، ص۱۵۲.
- ↑ منتظری، نهایة الاصول، ۱۴۱۵ق، ص۵۴۳-۵۴۴؛ سبحانی، تهذیب الاصول، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۴۲۵.
- ↑ هاشمی، اسماعیلیان، خلاصة الاصول، ج۲، ص۱۶۷؛ خمینی، تهذیب الاصول، ۱۴۲۳ق، ج۲، ص۴۲۵-۴۲۶؛ بهرامی‌نژاد و موسوی بجنوردی، حجیت شهرت فتوایی قدما با رویکردی به آرای امام خمینی، ص۷۴.
- ↑ سبحانی، المحصول فی علم الاصول، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۲۱۳؛ سبحانی، المهذب (لابن البراج)، مقدمة، ج۲، ص۸
- ↑ جمعی از محققین، فرهنگنامه اصول فقه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۲۹؛ بروجردی، تقریر بحث السید البروجردی، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۵۱۰.
- ↑ جمعی از محققین، فرهنگنامه اصول فقه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۲۹
- ↑ بروجردی، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، ۱۴۱۶ق، ص۳۲۶.
- ↑ شیخ انصاری، فرائد الاصول، مجمع الفکر الإسلامی، ج۱، ص۲۳۱-۲۳۲
- ↑ شیخ انصاری، فرائد الاصول، مجمع الفکر الإسلامی، ج۱، ص۲۳۲-۲۳۵.
- ↑ شیخ انصاری، فرائد الاصول، مجمع الفکر الإسلامی، ج۱، ص۲۳۲-۲۳۵.
- ↑ سوره حجرات، آیه ۶.
- ↑ بهبهانی، عیون الانظار (شهرت فتوایی)، ۱۳۹۴ش، ج۷؛ مظفر، اصول فقه، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۶۴.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، مؤسسة النشر الاسلامی، ج۱، ص۹۹؛ شیخ انصاری، فرائد الاصول، مجمع الفکر الإسلامی، ج۱، ص۲۳۲-۲۳۵.
- ↑ مظفر، اصول الفقه، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۲۳۳ و۲۳۴؛ محمدی، شرح کفایة الاصول، ۱۳۸۵ش، ج۵، ص۲۹۲؛ مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۵۱۶.
- ↑ بروجردی، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، ۱۴۱۶ق، ص۳۲۶.
- ↑ شیخ انصاری، فرائد الاصول، ج۱، ص۲۳۴و۲۳۵.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب المکاسب (المحشی)، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۵۶.
- ↑ جزائری، هدی الطالب فی شرح المکاسب، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۷۵.
- ↑ نائینی، الرسائل الفقهیة (تقریرات، للنجم‌آبادی)، ۱۴۲۱ق، ص۷۴
- ↑ بروجردی، نهایه التقریر، بی‌تا، ج۱، ص۴۲۸.
- ↑ خمینی، کتاب الطهاره، «نجاسه القلیل و طهارته»، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۲۶۰.
یادداشت
- ↑ ظنون خاص یا امارات معتبر ظنی، در مقابل ظنون مطلق (مقدمات انسداد) و ظنون غیر معتبر قرار دارند. ظنون فی نفسه حجیت ندارد و ظنون خاص از جمله ظنونی است که شارع حجیت آن را تصحیح کرده و آن را به منزله علم قرار داده است.(مظفر، اصول الفقه، مکتب الاعلام الاسلامی، ج۲، ص۲۰ و ۳۲.)
- ↑ فإن قلت: یعارض هذه الشهرة علی الإتمام من عصر الشیخ «قده» إلی زماننا هذا.قلت: لا اعتداد بالشهرة المتأخرة، کیف! و لو فرضنا أنفسنا فی عصر الشیخ لم نجد إلّا اشتهار القصر بین أصحاب الأئمة، و لا یعقل کون الشهرة المتأخرة حجة لمن تقدم علیها.(بروجردی، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، ۱۴۱۶ق، ص۳۲۶.)
منابع
- ابن‌براج طرابلسی، عبدالعزیز، المهذب، تحقیق و تصحیح جمعی از محققین تحت إشراف جعفر سبحانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
- بروجردی، سید حسین طباطبایی، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، تقریر حسینعلی منتظری نجف‌آبادی، قم، دفتر حضرت آیة‌الله، چاپ سوم، ۱۴۱۶ق.
- بروجردی، سید حسین طباطبایی، تقریر بحث السید البروجردی، تقریر علی‌پناه اشتهاردی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- بروجردی، سید حسین طباطبایی، نهایة التقریر، تقریر محمد فاضل موحدی لنکرانی، بی‌جا، بی‌تا.
- بروجردی، سید حسین، نهایة الأصول، تقریر حسینعلی منتظری، تهران، نشر تفکر، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- بهبهانی، محمدعلی، «شهرت فتوایی، درس خارج اصول، جلسه ۴۳»، سایت معارف الهیه، تاریخ درج مطلب: ۱۲ بهمن ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۴ آذرماه ۱۴۰۱ش.
- بهبهانی، محمدعلی، عیون الانظار، بی‌جا، ۱۳۹۴ش.
- بهرامی‌نژاد، علی، و سید مصطفی موسوی بجنوردی، «حجیت شهرت فتوایی قدما با رویکردی به آرای امام خمینی(ره)»، پژوهشنامه متین، شماره۶۹، ۱۳۹۴ش.
- جزائری، سید محمدجعفر مروج، هدی الطالب فی شرح المکاسب، قم، مؤسسة دار الکتاب، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- جمعی از محققان، فرهنگنامه اصول فقه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۸ش.
- خمینی، سید روح‌الله موسوی، التعادل و الترجیح، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- خمینی، سید روح‌الله، تهذیب الأصول، تقریر جعفر سبحانی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
- خمینی، سید روح‌اللّٰه موسوی، کتاب الطهارة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- خمینی، سید مصطفی موسوی، کتاب الطهارة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- خمینی، سید مصطفی، تحریرات فی الأصول، تهران، مؤسسة تنظیم ونشر تراث الإمام الخمینی، بی‌تا.
- سبحانی، جعفر، المحصول فی علم الأُصول، تقریر سید محمود جلالی مازندرانی، قم، موسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- سبحانی، جعفر، «شهرت فتوایی، درس خارج اصول آیت‌الله سبحانی»، سایت مدرسه فقاهت، تاریخ درج مطلب: ۲۹ دی ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۴ آذرماه ۱۴۰۱ش.
- شیخ انصاری، مرتضی، فرائد الأصول، قم، مجمع الفکر الإسلامی، ۱۴۱۹ق.
- شیخ انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب المحشّی، شرح سید محمد کلانتر، قم، مؤسسه مطبوعاتی دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۴۱۰ق.
- فقیهی‌صدر، محمد، و عباسعلی سلطانی و حسین ناصری مقدم، «نارسائی شهرت روایی در عرصه فقه و حدیث»، در فصلنامه مطالعات اسلامی: فقه و اصول، سال ۴۵، شماره ۹۳، تابستان ۱۳۹۲ش.
- قلی‌زاده، احمد، واژه‌شناسی اصطلاحات اصول فقه، تهران، بنیاد پژوهشهای علمی-فرهنگی نور الاصفیاء، ۱۳۷۹ش.
- مشکینی اردبیلی، علی، اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها، قم، الهادی، چاپ ششم، ۱۳۷۴ش.
- نائینی، میرزا محمدحسین غروی، اجود التقریرات، تقریر سید ابوالقاسم خویی، قم، مطبع العرفان، ۱۳۵۲ش.
- نجفی اصفهانی، محمدتقی بن عبدالرحیم، هدایة المسترشدین، قم، مؤسسة النشر ألإسلامی، ۱۴۲۹ق.
- نجم‌آبادی، میرزا ابوالفضل، الرسائل الفقهیة، تقریر میرزا محمدحسین نائینی و آقاضیاء عراقی، قم، انتشارات مؤسسه معارف اسلامی امام رضا(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- ولایی، عیسی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، تهران، نشرنی، چاپ ششم، ۱۳۸۷ش.