اطلبوا العلم من المهد الی اللحد
اُطلُبوا العِلمَ مِنَ المَهدِ إلَی اللَّحْدِ عبارتی است که به‌عنوان روایت نبوی(ص) شهرت دارد و ترجمهٔ آن، در زبان فارسی، این‌گونه به‌نظم درآمده است: «ز گهواره تا گور دانش بجوی.»
هرچند در هیچ‌یک از منابع اصیل رواییِ شیعه و اهل‌سنت، چنین روایتی وجود ندارد، اما مضمون و محتوای آن درست است و روایاتی نیز در همین مضمون آمده است.
شهرت این عبارت سبب شده تا مصرع «ز گهواره تا گور دانش بجوی» به‌عنوان ترجمه آن، در مراکز آموزشی ایران نقش بندد. این شعر را از سروده‌های ابوالقاسم فردوسی قلمداد کرده‌اند؛ اما پژوهشگران این را نپذیرفته‌اند.
مسئله حدیث‌بودن عبارت
بسیاری از مؤلفانِ سده‌های گذشته، عبارت «اُطلُبوا العِلمَ مِنَ المَهدِ إلَی اللَّحْدِ» را به‌عنوان روایتی از رسول اکرم(ص) نقل کرده‌اند. ابوالقاسم پاینده، نویسنده و مترجم ایرانی، در کتاب نهج‌الفصاحه، آن را به‌عنوان کلمات قصار پیامبر(ص) آورده[۱] و خواجه نصیرالدین طوسی، در کتاب آداب‌المتعلّمین، از این عبارت به عنوان «اَثَرُالْمعروف» (روایت مشهور) یاد کرده است.[۲]
علاوه بر آن‌ها، فیض کاشانی،[۳] حاجی خلیفه (مورخ سده یازدهم)،[۴] و حقّی بروسوی نویسنده تفسیر روح‌البیان[۵] نیز به روایت‌بودن این عبارت تصریح کرده‌اند.
در این میان، برخی از محققان اذعان کرده‌اند که این عبارت را در متون روایی ندیده‌اند[۶] و برخی دیگر نیز تصریح کرده‌اند که چنین عبارتی در منابع روایی نبوده و نظر مؤلفانی را که از آن با عنوان روایت یاد کرده‌اند غیرمحققانه دانسته‌اند.[۷]
مضمون عبارت
هرچند مناقشاتی در خصوص روایت‌بودن عبارت «اُطلُبوا العِلمَ مِنَ المَهدِ إلَی اللَّحْدِ» وجود دارد، اما مضمون و محتوای آن خالی از اشکال است و روایات دیگری در کتب معتبر وجود دارد که محتوای آن‌ها مشابه با همین عبارت است. امام کاظم(ع) در روایتی از امام علی(ع) یکی از اوصاف مؤمن را چنین بیان می‌کند: «در تمام زندگی خود، از آموختن دانش سیر نمی‌شود.»[۸]
در فرهنگ فارسی
انتساب عبارت «اطلبوا العلم من المهد الی اللحد» به پیامبر اکرم(ص) به‌گونه‌ای شهرت داشته که در زبان فارسی به‌نظم درآمده است:[۹]
و سال‌هاست که بر دیوار مدارس و مراکز آموزشی در ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد.[۱۰]
مصرع دوم از این بیت در لغت‌نامه دهخدا ذیل واژه گور، به سعدی نسبت داده شده است؛[۱۱] اما به‌دلیل استحکام لفظ و نیز تناسب موسیقایی‌ای که با شاهنامه فردوسی دارد، عموم نویسندگان آن را از سروده‌های وی می‌دانند.[۱۲]
با این حال، تحقیقات نشان داده که انتساب این بیت به شاعران کهن ایرانی نادرست است و زمان سرایش این بیت به سال ۱۳۱۵ش بازمی‌گردد.[۱۳]
پانویس
- ↑ پاینده، نهج الفصاحه، ۱۳۸۲ش، ص۲۱۸.
- ↑ نصیرالدین طوسی، آداب المتعلّمین، ۱۴۱۶ق، ص۱۱۲.
- ↑ فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۲۶.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، بی‌تا، ج۱، ص۵۱.
- ↑ حقی بروسوی، تفسیر روح البیان، بی‌تا، ج۵، ص۲۷۴.
- ↑ منتظری، از آغاز تا انجام در گفتگوی دو دانشجو، ۱۳۸۸ش، ص۲۹.
- ↑ جمعی از نویسندگان، دانش‌نامه عقاید اسلامی، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۱۵؛ ری شهری، العلم و الحکمة فی الکتاب و السّنة، ۱۴۲۲ق، ص۲۱۸ و ۲۱۹.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۹.
- ↑ فهندژسعدی، «آگاهی‌های تازه دربارهٔ «ز گهواره تا گور دانش بجوی» و سرایندهٔ آن»، ص۱۵۰.
- ↑ فهندژسعدی، «آگاهی‌های تازه دربارهٔ «ز گهواره تا گور دانش بجوی» و سرایندهٔ آن»، ص۱۵۰.
- ↑ حکمت شیرازی، «یادداشت‌هایی از عصر پهلوی: آموزش بزرگسالان»، ص۷۳۴–۷۳۹
- ↑ ناطقی بلخابی، «نقش حدیث در غنای ادب فارسی»، ص۱۴۰؛ جمعی از نویسندگان، دانش نامه عقاید اسلامی، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۱۴.
- ↑ فهندژسعدی، «آگاهی‌های تازه دربارهٔ «ز گهواره تا گور دانش بجوی» و سرایندهٔ آن»، ص۱۵۰.
منابع
- پاینده، ابو القاسم، نهج الفصاحة، تهران، دنیای دانش، ۱۳۸۲ش.
- جمعی از نویسندگان، دانش‌نامه عقاید اسلامی، قم، انتشارات دارالحدیث، ۱۳۸۵ش.
- حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، بی‌تا.
- حکمت شیرازی، علی‌اصغر، یادداشت‌هایی از عصر پهلوی: آموزش بزرگسالان، در مجله وحید، شماره ۱۸۴، مهر ۱۳۵۴ش.
- حقی بروسوی، اسماعیل، تفسیر روح البیان، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
- ری شهری، محمد، العلم و الحکمة فی الکتاب و السّنة، قم، مؤسسه علمی فرهنگی‌دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، ۱۴۲۲ق.
- فیض کاشانی، محمدمحسن، الوافی، اصفهان، کتابخانه امام أمیر المؤمنین علی(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دار الکتب الإسلامیة، تهران، ۱۴۰۷ق.
- فهندژسعدی، حمیدرضا، آگاهی‌های تازه دربارهٔ «ز گهواره تا گور دانش بجوی» و سرایندهٔ آن، شعرپژوهی، شماره ۲، تابستان ۱۴۰۰ش.
- منتظری، حسینعلی، از آغاز تا انجام در گفتگوی دو دانشجو، تهران، گواهان، ۱۳۸۸ش.
- ناطقی بلخابی، محمدحسن، نقش حدیث در غنای ادب فارسی، سفیر، شماره ۱، ۱۳۸۶ش.
- نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، آداب المتعلّمین، تحقیق سید محمدرضا حسینی جلالی، شیراز، کتابخانه مدرسه علمیه امام عصر(عج)، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.