قصائد هاشمیات
قصائد هاشمیات عنوان هشت چکامه (قصیده) به زبان عربی از کمیت بن زید اسدی، شاعر معروف شیعه قرن اول هجری قمری است که درباره فضایل بنی‌هاشم، واقعه غدیر خم و واقعه عاشورا سروده شده است. این قصیده‌ها که ۵۶۳ بیت دارد، با توجه به محتوای آن «هاشمیات» نام گرفته است.
هاشمیات از اولین و مهمترین آثار کمیت بن زید اسدی است که به فاصله ۱۵ تا ۲۰ سال پس از واقعه کربلا و در زمان حکومت امویان سروده شده است. ویژگی‌های خاص هاشمیات سبب شده که این اشعار از بهترین اشعار عرب محسوب شود و کتاب‌های زیادی در نقد، شرح و تخمیس آن نوشته شود.
معرفی هاشمیات
هاشمیات عنوان مجموعه قصاید عربی از کمیت بن زید اسدی است که به‌گفته ابوالفرج اصفهانی در الاغانی، از اولین اشعار وی محسوب می‌شود.[۱] هاشمیات در ستایش و بیان فضایل بنی‌هاشم و خانواده پیامبر، واقعه غدیر خم و شهادت امام حسین(ع) سروده شده است. این سروده‌ها با توجه به محتوای آن «هاشمیات» نام گرفته و مشتمل بر ۵۶۳ بیت در قالب ۸ قصیده است.[۲]
ویژگی‌ها
محمدرضا حکیمی، نویسنده کتاب سرود جهش‌ها به نقل از شاعران و ادیبان عرب، هاشمیات را از نظر اصالت الفاظ، استحکام ترکیب‌ها، عُلُوّ معنی، قدرت طبع، انسجام کلام و لطافت، در سطحی بسیار عالی دانسته است، به‌گونه‌ای که این اشعار معلقات سبع را در اذهان تداعی می‌کند.[۳] همچنین گفته شده که استفاده از ابیات هاشمیات در شعرها و نثرها به‌عنوان شاهد مثال، تضمین، تخمیس و... توسط شاعران در طول تاریخ و فرهنگ ادبیات اسلامی، گواه بر اهمیت این قصائد است.[۴]
محمد عبدالعظیمزاده در تحقیقی درباره شخصیت کمیت زید بن اسدی و اشعار وی، یکی از ویژگی‌های شعر کمیت در هاشمیات را تفاوت سبک و سیاق شعر از نظر محتوا با دیگر اشعار شعرای زمان او دانسته و معتقد است کمیت در هاشمیات طرحی نو ابداع کرده و علاوه بر بیان احساس و اندوه، سعی کرده است در شعر خود زبان عقل و اندیشه را نیز به کار گیرد و مرثیه‌سرایی در فرهنگ شیعه را ارتقا داد و آن را با احتجاج و استدلال نیز همراه ساخت.[۵]
کمیت در هاشمیات، در تحلیل حماسه عاشورا از قضا و قدر و عوامل غیبی، معجزات و کرامات، و امور خارق‌العاده و غیرقابل‌فهم سخن به میان نیاورده و حتی از روی ضرورت شعری، امور غیرعادی را به‌جای زمامداران و جنایتکاران نفرین نمی‌کند، بلکه به عاملان اصلی این جنایت و مقصر بودن آنها می‌پردازد؛ برخلاف تاریخ‌نگاران شام و دمشق که وقایع عاشورا را با عالم غیب آغشته کرده و آن را با قضا و قدر و کرامات جنیان و ملائک و... ارتباط می‌دادند، بی‌آنکه واقعیت‌ها، تأثیر و تقصیر مردمان به‌ظاهر مسلمان را در رخ دادن چنین جنایتی بیان کنند.[۶]
تاثیرپذیری و تاثیرگذاری هاشمیات
به‌گفته حمید عباس‌زاده، کمیت در هاشمیات به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم از ساختار و محتوای قرآن تأثیر گرفته[۷] و همین سبب ماندگاری شعر وی و ارزش والای ادبی هاشمیات شده، و لذا شاعران و ادیبان سرآمدی چون دعبل خزاعی و سید رضی نیز از اشعار او تأثیر پذیرفته‌اند. محمد عبدالعظیمزاده نمونه‌هایی از این تأثیر‌گذاری را در تحقیق هاشمیات خود بدین شرحِ ذکر می‌کند:[۸] با مقایسه ابیاتی از هاشمیات مثل بیت «الم ترنی من حُبّ آل محمّد/ اروح واغدوا خائفاً أترقبُ»[۹] با ابیاتی چون «الم تر أنّی من ثلاثین حجّةٍ/ اروح واغدوا دائم الحسراتِ» از مدارس آیات دعبل خزاعی، می‌توان تاثیر هاشمیات را بر اشعار دعبل خزاعی مشاهده کرد.[۱۰] همچنین با نظر به این بیت از هاشمیات: «وقالوا ترابی هواه ورأیه/ بِذلک اُدعی فیهم واُلَقَّبُ»[۱۱] و مقایسه آن با این بیت از شریف رضی: «وقالوا عجیبُ عُجْبُ مثلی بنفسه/ وأین علی الأیام مثل أبی ابُ»[۱۲] گفته شده است که تأثیر هاشمیات در سراسر قصیده ۷۲ بیتی سید رضی که درست در وزن و قافیه هاشمیات سروده شده، و دارای انگیزه‌ها و اندیشه‌های همسو است، دیده می‌شود.[۱۳]
سید رضی در بخش حکمت‌های نهج‌البلاغه در نقل یکی از سخنان علی(ع) (واعجباه أتکون الخلافة بالصحابة والقرابة) به شعری از اشعار کمیت در هاشمیات استناد می‌کند (فإن کنت بالشوری ملکت امورهم/ فکیف بهذا والمشیرون غُیّبُ// وإن کنت بالقربی حججت خصیمهم/ فغیرک اؤلی بالنبی واقربُ).[۱۴]
محتوا
نویسندگان مقاله «هاشمیات، جهادی از جنس قلم»، محتوای قصاید هاشمیات را در موضوعاتی چون عشق و محبت، شخصیت پیامبر(ص)، صفات خاص امام علی(ع)، تمجید بنی‌هاشم، واقعه عاشورا، واقعه غدیر، و غصب خلافت و حقانیت علی(ع)، حکومت حاکمان ظالم، فجایع بنی‌امیه، قتل زید بن علی و مصائب بنی‌هاشم و حزن و اندوه، و تشویق مردم به مبارزه و جهاد گزارش می‌کنند.[۱۵] و ساختار آن را بدین شرح توضیح می‌دهد:[۱۶]
- هاشمیه اول که به قصیده میمیه معروف است، با مطلع «مَن لِقَلبٍ مُتَیمٍ مُستَهَامِ/ غَیرِ ما صَبوةٍ ولا أحلاَمِ» شروع می‌شود که مشتمل بر ۱۰۳ بیت است.[۱۷]
- هاشمیه دوم که به قصیده بائیه کبری معروف است، با مطلع «طَرِبتُ وما شَوقاً إلی البِیضِ أَطرَبُ/ ولاَ لَعِبَاً أذُو الشَّیبِ یلعَبُ» شروع می‌شود. گفته می‌شود اولین بار کمیت این شعر را برای دایی خود[۱۸] فرزدق شاعر معروف قرن اول و دوم قمری، خواند و مورد تحسین وی واقع شد. این قصیده نیز مشتمل بر ۱۴۰ بیت است.[۱۹]
- هاشمیه سوم که به قصیده بائیه وسطی معروف است، با مطلع «أنَّی ومنْ أین أبکَ الطربُ/ من حَیثُ لا صَبوهٌ ولا رِیبُ» آغاز می‌گردد و مشتمل بر ۱۳۳ بیت است.[۲۰]
- هاشمیه چهارم که به قصیده لامیه کبری معروف است، با مطلع «ألا هَل عَمِّ فی رَأیه مُتَأمِلُ/ وَهَل مُدبِرٌ بَعدَ الإِسَاءَةِ مُقبِلُ» آغاز می‌شود و مشتمل بر ۱۱۱ بیت است.[۲۱]
- هاشمیه پنجم به بائیه صغری معروف است که با مطلع «طَرِبتُ وَهَل بِک مِن مَطرَبِ/ ولم تَتَصَابَ وَلَم تَلعَبِ» آغاز می‌شود و مشتمل بر ۳۳ بیت است.[۲۲]
- هاشمیه ششم که به قصیده عینیه شناخته می‌شود، با مطلع «نَفَی عَن عَینِک الأَرَقُ الهُجُوعَا/ وَهَمٌّ یمتَرِی مِنها الدُّمُوعَا» شروع می‌شود. گفته می‌شود این قصیده در اصل ۸۰۰ بیت بوده که تنها ۲۱ بیت از آن باقی مانده است.[۲۳]
- هاشمیه هفتم که به لامیه صغری معروف است، با مطلع «سَلِّ الهُمُومَ لِقَلبٍ غَیرِ مَتبُولِ/ ولا رَهِینٍ لَدَی بَیضَاءَ عُطبُولِ» آغاز می‌شود و مشتمل بر ۷ بیت است.
- هاشمیه هشتم به قصیده رائیه معروف است و از فدک و میراث غصب شده حضرت زهرا(س) توسط ابوبکر و عمر، بازخواستی که از آن دو در این مورد در روز جزا خواهد شد و از نص صریح رسول خدا(ص) درباره امامت علی(ع) و جایگاه برتر علی بن ابیطالب سخن می‌گوید و با مطلع «أهوَی عَلیا أمِیرَ المُؤمِنِینَ وَلا/ ألومُ یوماً أبَا بَکرٍ وَلا عُمَرا» آغاز می‌شود و مشتمل بر ۷ بیت است.[۲۴]
- پایان‌بخش هاشمیات دو قطعه دوبیتی است که شاعر در مقتل زید بن علی سروده است؛ اولی در هجو یوسف بن عمر ثقفی، قاتل زید، و با تعزیت به رسول خدا(ص) آغاز می‌شود، و دیگری حکایت از این دارد که زید بن علی، شاعر را به یاری خویش خوانده و او اجابت نکرده، و این اتفاق موجب اندوه و تأسف بسیار وی شده است.[۲۵]
کتب مرتبط
کتاب‌های مختلفی برای شرح و جمع‌آوری اشعار کمیت بن زید اسدی نگاشته شده که برخی از آنها عبارتند از:
- «شرح هاشمیات الکمیت بن زید اسدی» از جمله کتاب‌هایی است که با جمع‌آوری همه نسخه‌های به‌جا مانده از اشعار هاشمیات به شرح و تببین این اشعار پرداخته است. در مقدمه این کتاب، مؤلف چاپ هورفتز در لیدن در سال ۱۹۰۴ را از اولین نسخه‌های چاپی هاشمیات دانسته است.[۲۶]
- «سَرَقاتُ الکمیت منَ القرآن» نخستین کتابی است که با فاصله اندکی پس از شهادت کمیت در نقد اشعارش و به‌ویژه هاشمیات، نوشته شد. نویسنده کتاب ابومحمد عبدالله بن عیسی معروف به ابن‌کناسه کوفی (۱۲۳-۲۷۰ق) است که در این کتاب به نقد اشعار کمیت و بهره‌گیری وی از آیات قرآن کریم در شعرهایش اشاره می‌کند.[۲۷] عبدالحسین امینی نویسنده کتاب الغدیر در این باره گفته است: تعبیر سرقت، خالی از تعصب نیست؛ چرا که پیروی و اقتباس از قرآن و تضمین کلمات آن، نه‌تنها برای شاعر قدح نیست که بی‌گمان مدح است.[۲۸]
- شرح ابوریاش احمد ابن‌ابراهیم قیسی[۲۹]
- شرح محمد محمود رافعی مصری[۳۰]
- شرح محمد شاکر نابلسی
- همچنین گروهی از ادیبان و شاعران نیز اشعار وی را «تخمیس» کرده‌اند[۳۱] و محمد سماوی نجفی آن را به زبان آلمانی ترجمه نموده است.[۳۲]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ اصفهانی، الاغانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۷، ص۲۲-۲۳.
- ↑ المرزبانی خراسانی، اخبار شعراء الشیعه، ۱۳۴۷ش، ص۷۱.
- ↑ حکیمی، جهش‌ها، ۱۳۶۶ش، ص۲۰۳.
- ↑ شیخ مفید، المصنفات الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق، ج۸، ص۱۸.
- ↑ عبدالعظیمزاده، «هاشمیات»، ص۱۲؛ ابن‌منظور، مختصر تاریخ دمشق، ج۲۱، ص۲۱۵.
- ↑ عبدالعظیمزاده، «هاشمیات»، ص۱۲؛ ترجمة الامام الحسین من تاریخ مدینة دمشق، ص۳۲۴، ۳۴۵، ۳۴۶، ۳۵۲، ۴۰۹؛ تاریخ مدینة دمشق، ج۱۴، ص۲۲۵-۲۴۵.
- ↑ عباس‌زاده، «پژواک وحی در چکامه‌های کمیت زید اسدی»، ۱۳۹۸ش، ص۳.
- ↑ عبدالعظیمزاده، «هاشمیات»، ص۱۱.
- ↑ القصائد الهاشمیات، ص۳۸، ۲۰.
- ↑ دعبل خزاعی، دیوان دعبل بن علی الخزائی، ص۱۴۱.
- ↑ القصائد الهاشمیات، ص۲۹.
- ↑ الشریف الرضی، دیوان الشریف الرضی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۱۲.
- ↑ الشریف الرضی، دیوان الشریف الرضی، ج۱، ص۱۱۲.
- ↑ نهج‌البلاغه، حکمت ۱۹۰.
- ↑ هاشمیات، «جهادی از جنس قلم»، ص۲۳۰.
- ↑ فؤادیان و محمدی، «هاشمیات، جهادی از جنس قلم»، ص۲۲۹-۲۳۲.
- ↑ فؤادیان و محمدی، «هاشمیات، جهادی از جنس قلم»، ص۲۲۹-۲۳۲.
- ↑ مرزبانى، اخبار شعراء الشیعه، ص۷۱ و ۱۷۸.
- ↑ فؤادیان و محمدی، «هاشمیات، جهادی از جنس قلم»، ص۲۲۹-۲۳۲.
- ↑ فوادیان و محمدی، «هاشمیات، جهادی از جنس قلم»، ص۲۲۹-۲۳۲.
- ↑ فوادیان و محمدی، «هاشمیات، جهادی از جنس قلم»، ص۲۲۹-۲۳۲.
- ↑ فوادیان و محمدی، «هاشمیات، جهادی از جنس قلم»، ص۲۲۹-۲۳۲.
- ↑ عبدالعظیمزاده، «هاشمیات»، ص۱۱، پانویس ۷۲.
- ↑ فؤادیان و محمدی، «هاشمیات، جهادی از جنس قلم»، ص۲۲۹؛ عبدالعظیمزاده، «هاشمیات»، مقاله ۱۱.
- ↑ عبدالعظیمزاده، «هاشمیات»، مقاله ۱۱.
- ↑ کمیت بن زید،، سلوم، داود، قیسی، نوری حمودی، و قیسی، احمد بن ابراهیم. ۱۴۰۶–۱۹۸۶. شرح هاشميات الکميت ابن‌زيد الأسدي. ۱ ج. بیروت - لبنان: عالم الکتب.
- ↑ ابن‌ندیم، فهرست ابن‌الندیم، ص۱۱۹.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۲۸۷.
- ↑ «شرح هاشمیات الکمیت ابن‌زید الأسدی».
- ↑ «شرح الهاشمیات کمیت بن زید الاسدی»، پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران.
- ↑ امینی، الغدیر، ج۲، ص۱۸۶.
- ↑ عبدالعظیمزاده، «هاشمیات»، ۱۳۸۱ش.
منابع
- ابن‌ابی‌الحدید، عبد‌الحمید بن هبة الله، الروضة المختاره، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
- ابن‌عساکر، علی بن الحسن، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، بیروت، دارالمعرفه، چاپ دوم، ۱۴۱۷ق.
- الاسدی الکوفی، الکمیت بن زید، قصائد الهاشمیات، گردآوری و ویراستاری محمد شاکر خیاط، بیروت، مطبعة الموسوعات، بی‌تا.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۵م.
- دعبل خزاعی، دیوان دعبل خزاعی، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- سلوم، داود، و نوری حمودی قیسی، و احمد بن ابراهیم قیسی، شرح هاشميات الکميت بن زيد الأسدي، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۶–۱۹۸۶ق.
- شریف الرضی، محمد بن حسین، دیوان الشریف الرضی، شرح یوسف شکری، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۵ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المصنفات الشیخ المفید، تحقیق و پژوهش محمد حسون، قم، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
- عباس‌زاده، حمید، «پژواک وحی در چکامه‌های ولایی کمیت بن زید اسدی»، در مجله آموزه‌های قرآنی دانشگاه علوم اسلامی رضوی، دورۀ شانزدهم، شماره۳۰، ۱۳۹۸ش.
- عبدالعظیمزاده، محمد، «هاشمیات»، در دوماهنامه آینه‌پژوهش، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، شماره ۸۸، ۱۳۸۳ش.
- فؤادیان، محمدحسن، و مجید محمدی، «هاشمیات: جهادی از جنس قلم»، در مجله ادب عربی، شماره۳، ۱۳۹۰ش.
- مرزبانى، ابوعبدالله، اخبار شعراء الشیعه، تحقیق محمدهادى امینى، عراق، الجمعیة الاسلامیة للخدمات الثقافیه، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.