شاخسی واخسی (آیین)
 تصویر مراسم شاه‌حسین‌گویان. تبریز، محرم ۱۴۴۴ق. | |
| زمان‌برگزاری | ماه محرم |
|---|---|
| مکان برگزاری | اردبیل، تبریز و خوی |
| گستره جغرافیایی | مناطق ترک‌نشین |
| منشأ تاریخی | دوران صفویه (رژه دسته قزلباش‌ها) |
| انواع | عزاداری |
| اشیاء و نمادها | چوب یا شمشیر |
| آیین‌های مهم | |
| سینه‌زنی • افطاری • تشییع جنازه • تعزیه خوانی سایر آیین‌ها | |
شاخسِی واخسِی (مخفف: شاه حسین، وای حسین) یا مراسم شاه‌حسین‌گویان، از آیین‌های عزاداری در ماه محرم در میان ترک‌زبانان است. این مراسم در نواحی از آذربایجان و اردبیل، تبریز و سایر مناطق ترک‌زبان شمال‌غرب ایران برگزار می‌گردد. در این مراسم گروهی چوب به دست (یا بدون چوب با ضربه پا)، با حرکاتی هماهنگ (بالا و پایین آوردن چوب‌ها)، عبارت شاخسی واخسی که تداعی‌کننده عبارت شاه‌حسین وای‌حسین است را تکرار می‌کنند.
از این آیین به‌عنوان یکی از هویت‌های تاریخی تبریز یاد کرده‌اند که قدمتش به دوران صفویان برمی‌گردد. به گفته برخی، این حرکت اولین بار توسط دسته نظامی قزلباش‌ها در زمان شاه اسماعیل صفوی انجام گرفت.
اهمیت و خاستگاه
شاخسی واخسی، (محفف شاه‌حسین وای‌حسین) از عبارت‌هایی است که هنگام مراسم‌های عزاداری در ماه محرم خوانده می‌شود.[۱] به این نوع عزاداری، «شاه‌حسین‌گویان» نیز گفته می‌شود که قدمتی صد ساله دارد.[۲] در علت مشهور شدن این مراسم به شاخسی، گفته شده است که سردسته در این مراسم عبارت «شاه‌حسین» را تکرار می‌کند و دیگر افراد دسته پاسخ او را با عبارت «وای‌حسین» می‌دادند که این دو عبارت به مرور در زبان محاوره‌ای تبدیل به شاخسی واخسی شده است.[۳] این مراسم را شکل‌دهنده بخشی از هویت تاریخی شهر تبریز دانسته‌اند.[۴]
خاستگاه این مراسم را عملی نمادین در اعلام وفاداری یاران امام حسین(ع) در شب عاشورا در کنار خیمه امام حسین(ع) دانسته‌اند. براساس گزارش‌ها، هنگامی که خبر ترک گروهی از یاران امام حسین(ع) در شب عاشورا به حضرت زینب(س) رسید، وی دچار نگرانی شد که آیا دیگر یاران باقی‌مانده نیز او را ترک می‌کنند یا وفادار می‌مانند. در این میان حبیب بن مظاهر دیگر یاران باقی‌مانده را جمع می‌کند و با شمشیرهای برهنه، اعلام وفاداری می‌کنند.[۵] گرفتن چوب به دست و حرکت دادن آن در مراسم شاخسی واخسی، نمادی از این حرکت تلقی شده‌است.[۶]
شیوه اجرا
در تبریز، عزاداران نوعی چوب مخصوص را از زمین تا فرق سر خود حرکت می‌دهند و وقتی که چوب به زمین نزدیک می‌شود، همگی با صدای بلند ندای «شاخسِی» (شاه‌حسین) و زمانی که چوب به سرشان نزدیک می‌شود، همگی با صدای بلند ندای «واخسِی» (وای‌حسین) سرمی‌دهند.[۷] امروزه نیز بیشتر در شهر تبریز، مراسم شاخسی واخسی برگزار می‌گردد. در این مراسم، جوانان در یک دسته شانه به شانه هم می‌ایستند و نفر اول دسته که به او دسته‌باشی گفته می‌شود، دست چپش را بر شانه یا کمر سمت راستی خود گذاشته و این عمل تا انتهای صف تکرار می‌شود. با صدای طبل یا ضرب‌آهنگ شعری که خوانده می‌شود، همه افراد یک قدم به جلو می‌روند. در گذشته از شمشیر برهنه در این مراسم استفاده می‌شد اما امروزه بیشتر از چوب‌دستی‌های شبیه به هم استفاده می‌شود.[۸]
در شهرهای شمالی آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی و مناطق ارسباران و همچنین برخی محلات تبریز این نوع عزاداری به شیوه دیگری انجام می‌شود که در آن عزاداران به صورت ایستاده یا نشسته به جای حرکت چوب و شمشیر به دو گروه تقسیم می‌شوند، گروه اول به صورت هماهنگ پای خود را به زمین می‌کوبد و «شاخسی» می‌گوید و گروه دیگر در مقابل پا را به زمین کوبیده و «واخسی» سرمی‌دهد.
همچنین در مراسم شاخسی به جز این عبارت، شعارهای دیگری نیز استفاده می‌شود، مانند: «امام»، «شهید» و «حُب»، «علی» و «حسن»، «حسین» و ... .[۹]
تاریخچه
رسول جعفریان، تاریخ‌پژوه، از دسته‌های شاه‌حسین وای‌حسین‌گویان در عصر صفوی گزارش‌هایی را آورده است.[۱۰] به گفته میمنت‌نژاد از پژوهشگران تاریخ تبریز، اولین دسته شاخسی واخسی به‌صورت رسمی در قالب دسته‌ای نظامی (قزلباش‌ها)، به‌همراه طبل و سنج در دوره شاه اسماعیل صفوی انجام گرفت. به عقیده او، قدمت این دسته که شاه‌حسین‌گویان نام داشت، ممکن است به دوره جهانشاه قراقیونلوها و پیش از آن نیز بازگردد.[۱۱] گزارش شده است که در سال ۱۳۰۷ق، از جانب قائم‌مقام حکومت مرکزی وقت در نجف، مراسم دسته‌روی و شاخسی واخسی ممنوع شد که با مخالفت علما و طلاب، این ممنوعیت لغو شد.[۱۲]
در نارداران، روستایی در جمهوری آذربایجان، رسم شاخسی واخسی در کنار دیگر شیوه‌های عزاداری، مرسوم بود.[۱۳] در شهر خوی نیز از دسته‌های موسوم به دسته شاخسی یاد کرده‌اند.[۱۴] از وجود دسته‌ای با نام شاخسی واخسی در شهر مراغه نیز یاد شده است. منابع آورده‌اند که عزاداری‌ها در ماه محرم در مراغه با همین دسته‌ها شروع می‌شود.[۱۵] از این مراسم در تبریز قرن سیزده شمسی نیز یاد کرده‌اند. شیعیان تبریز در این مراسم، چوبه به دست می‌گرفتند و با گفتن شعار شاخسی واخسی، چوب را تکان می‌دادند.[۱۶]عبدالله مستوفی در شرح زندگانی من به ذکر شاخسین واخسین(شاه حسین واحسین) قبل از زدن تیغ به بدن توسط ترک‌های عوام اشاره کرده است. [۱۷]
پانویس
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۲۳۹.
- ↑ رشیدوش، تحلیل مردم‌شناختی مراسم مذهبی الله الله حسینه وینا (مراسم احرام بستن) در شهرستان مراغه، ۱۳۹۸ش، ص۵۷.
- ↑ «شاه حسین گویان تبریز؛ از گذشته تاکنون»، ایسنا.
- ↑ «شاه حسین گویان تبریز؛ از گذشته تاکنون»، ایسنا.
- ↑ ثاقب بخشایشی، «گزارشی بر ادبیات رثایی آذری»، ص۲۱۵.
- ↑ ثاقب بخشایشی، «گزارشی بر ادبیات رثایی آذری»، ص۲۱۵.
- ↑ «شاه حسین گویان تبریز؛ از گذشته تاکنون»، ایسنا.
- ↑ ثاقب بخشایشی، «گزارشی بر ادبیات رثایی آذری»، ص۲۱۶.
- ↑ «شور و شعور حسینی در تبریز ـ ۴| سبک خاص و زیبای عزاداری در ارسباران آذربایجان شرقی+فیلم»، سایت خبرگزاری تسنیم.
- ↑ جعفریان، صفویه در عصر دین، فرهنگ و سیاست، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۷۰.
- ↑ «شاه حسین گویان تبریز؛ از گذشته تاکنون»، ایسنا.
- ↑ جعفریان، میراث اسلامی ایران، ۱۳۷۳ش، ج۸، ص۴۱۱.
- ↑ تقی‌زاده داوری و جباری، شیعیان جمهوری آذربایجان، ۱۳۸۹ش، ص۲۷۵.
- ↑ صدرایی خویی، سیمای خوی، ۱۳۷۳ش، ص۶۶.
- ↑ باقی، «حوله بندان»، ۱۳۹۸ش، ج۲، ص۴۴۴.
- ↑ مشکور، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، ۱۳۵۲ش، ص۱۹۳.
- ↑ مستوفی، شرح زندگانی من، ۱۳۸۴ش، ج۱، بخش ۲، ص۲۷۷.
منابع
- باقی، عمادالدین، «حوله‌بندان»، در دانشنامه فرهنگ مردم ایران، ج۲، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۸ش.
- ثاقب بخشایشی، عیسی، «گزارشی بر ادبیات رثایی آذری» در نشریه امامت‌پژوهی، شماره ۵، ۱۳۹۱ش.
- جعفریان، رسول، صفویه در عصر دین، فرهنگ و سیاست، تهران، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۹ش.
- تقی‌زاده داوری، محمود و ولی جباری، شیعیان جمهوری آذربایجان، قم، شیعه‌شناسی، ۱۳۸۹ش.
- «شور و شعور حسینی در تبریز ـ ۴| سبک خاص و زیبای عزاداری در ارسباران آذربایجان شرقی+فیلم»، سایت خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب ۲۱ شهريور ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید ۷ مرداد ۱۴۰۲ش.
- صدرایی خویی، علی، سیمای خوی، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۳ش.
- رشیدوش، وحید، «تحلیل مردم‌شناختی مراسم مذهبی الله الله حسینه وینا (مراسم احرام بستن) در شهرستان مراغه»، در نشریه شباک، شماره ۴۸، ۱۳۹۸ش.
- محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف، ۱۳۷۶ش.
- مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، ۱۳۸۵ش، بی نا، بی جا.
- مشکور، محمدجواد، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۲ش.
- «شاه حسین گویان تبریز؛ از گذشته تاکنون»، سایت ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مرداد ۱۴۰۱ش. تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۲ش.
- «تعزیه و عزاداری تاریخی مردم اردبیل در بازار سنتی این شهر ثبت ملی شد»، سایت ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۱ دی ۱۳۹۱ش. تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۲ش.
| سنت‌ها و مراسم‌ها | فهرست آیین‌های عاشورایی • سیاه‌پوشی • تشت‌گذاری • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سنج و دمام • مرثیه‌خوانی • نوحه‌خوانی • دسته عزاداری • هیئت عزاداری • تعزیه‌خوانی • روضه‌خوانی • مقتل‌خوانی • قمه‌زنی • نخل‌گردانی • تابوت‌گردانی • مراسم‌تابوت • مشعل‌گردانی • حسی • گِل‌مالی • شاخسِی واخسِی • همایش شیرخوارگان • پیاده‌روی اربعین • خیمه‌سوزان • چاووش‌خوانی • عَلَم‌کشی • چهل منبر • یزله‌خوانی • عزاداری طویریج • پرده‌خوانی • یوم‌الحسین • جاماندگان اربعین • یوم العباس • کفن‌پوشی |  |
|---|---|---|
| روضه‌ها | ||
| تعزیه‌ها | ||
| مناسبت‌ها | ||
| مکان‌ها | کربلا • حرم امام حسین(ع) • حرم حضرت عباس(ع) • بین‌الحرمین • تل زینبیه • گودال قتلگاه • کف‌العباس • خرابه شام • خیمه‌گاه • فرات • غاضریه • نهر علقمه • نینوا • حسینیه • تکیه • سقاخانه • امام‌باره • حسینی‌دالان • بازار شام | |
| کتاب‌ها | ||
| آداب | ||
| مرثیه‌ها | ||
| وابسته | سوگواری • مقتل • توغ • زیارت عاشورا • تحریفات عاشورا • ادبیات عاشورایی • موکب • لعن یزید • گریه بر حسین(ع) • حدیث ریان بن شبیب • پیرغلام اهل‌بیت • فقه عزاداری | |