فهرست شرح‌های فرائدالاصول
(تغییرمسیر از شرح‌های رسائل)
فهرست شرح‌های فرائدالاصول مجموعه شرح‌ها و حاشیه‌ها و ترجمه‌هایی است که بر کتاب فرائدالاصول یا رسائل شیخ مرتضی انصاری نوشته شده است. همچنین شامل چند کتاب می‌شود که در آن‌ها، فرائدالاصول به شعر درآمده است. مرتضی انصاری از عالمان بزرگ قرن سیزدهم قمری است که با نگارش کتاب فرائدالاصول، نوآوری‌های بسیاری در علم اصول مطرح و تحولی بنیادین در این دانش ایجاد کرد.
به‌گفته آقا بزرگ تهرانی، شرح‌نویسی بر فرائدالاصول از همان زمان نویسنده آغاز شد. از آن زمان تاکنون، شرح‌ها و حواشی زیادی بر این کتاب نوشته شده است. در پژوهشی، از حدود دویست کتاب در این زمینه نام آمده است.
برخی از شرح‌های رسائل چاپ شده‌اند و برخی تنها نسخه خطی‌شان موجود است. همچنین شماری از شروح، همه کتاب را شرح داده‌اند و شماری دیگر به بخش‌هایی از آن اختصاص یافته‌اند.
اهمیت فرائدالاصول
مرتضی انصاری نویسنده کتاب فرائدالاصول یا رسائل شیخ مرتضی انصاری از عالمان شیعه قرن سیزدهم قمری است که[۱] او را «خاتم الفقهاء و المجتهدین» می‌خوانند.[۲]
رسائل را مهم‌ترین اثر شیخ انصاری در اصول فقه دانسته[۳] و بیشتر مطالب آن را ابتکاری توصیف کرده[۴] و گفته‌اند تحولی اساسی در دانش اصول فقه ایجاد کرده است.[۵] این کتاب از متون آموزشی مهم حوزه‌های علمیه است و در سطوح عالی حوزه تدریس می‌شود.[۶]
شرح‌نویسی بر رسائل
به‌گفته آقابزرگ تهرانی، رسائل از همان زمان شیخ انصاری موردتوجه قرار گرفته و شرح‌ها و حواشی بسیاری بر آن نوشته شده است.[۷] سید محسن امین هم گفته است بسیاری از عالمان مشهور شیعه بر آن حاشیه نوشته‌اند.[۸]
در الذریعه، در بخش حواشی فرائدالاصول، ۶۵ شرح و حاشیه برای آن ذکر شده است.[۹] در جاهای دیگر این کتاب، شرح‌ها و حواشی دیگری هم برای فرائدالاصول آمده است.[۱۰] در پژوهشی دیگر، از نزدیک به دویست حاشیه و شرح بر رسائل نام آمده است.[۱۱]
برخی از شرح‌های رسائل همه کتاب را و شماری دیگر برخی از بخش‌های آن را توضیح داده است.[۱۲]
شرح‌ها و حواشی مشهور
به‌نوشته دانشنامه جهان اسلام، معروف‌ترین شرح‌ها و حواشی رسائل کتاب‌های زیر است:
- دُرَرُ الفوائد از آخوند خراسانی
- بحر الفوائد فی شرح الفرائد، نوشته محمدحسن آشتیانی (۱۲۴۸-۱۳۱۹ق)
- اَوثقُ الوسائل فی شرح الرّسائل، تألیف میرزا موسی تبریزی (درگذشت ۱۳۰۷ق)
- الفوائدُ الرَّضویّه علی الفرائد المرتضویّه، اثر آقا رضا همدانی
- جواهرالعقول از سیدابوالقاسم اشکوری
- حاشیه مولی احمد تفرشی، شاگرد شیخ انصاری.[۱۳]
فهرست شرح‌ها و حواشی
فهرست زیر شرح‌ها، حاشیه‌ها و خلاصه‌های رسائل و همچنین رسائل منظوم را شامل می‌شود. برخی از این کتاب‌ها چاپ شده‌اند و برخی خیر. در مواردی که نام کتاب در منابع ذکر نشده است، تنها نام شارح را نوشته‌ایم:
- حاشیه بر قطع، میرزا ابراهیم بن حسین دنبلی خویی (درگذشت ۱۳۲۵ق)
- حاشیه ابراهیم بن علی‌رضا فیروزآبادی یزدی (درگذشت ۱۳۱۲ق)
- حاشیه بر استصحاب، میرزا ابراهیم بن محمد على محلاتی (درگذشت ۱۳۳۶ق)
- سید ابن‌الحسن شمس العلماء بن سید حسن لکهنوی (درگذشت ۱۳۶۸ق)
- سید ابوتراب بن ابوالقاسم موسوی خوانساری (۱۲۷۱-۱۳۴۶ق)
- سید ابوطالب بن ابوتراب خراسانی قائینی (درگذشت ۱۲۹۵ق)
- جواهر العقول، سید ابوالقاسم بن سید معصوم حسینی گیلانی حائری اشکوری نجفی (درگذشت بعد از ۱۳۲۵ق)
- حاشیه دیگری از سید ابوالقاسم بن سید معصوم حسینی گیلانی حائری اشکوری نجفی
- سید ابوالمکارم بن ابوالقاسم موسوی زنجانی (۱۲۵۵-۱۳۳۰ق)
- حاشیه بر تعادل و تراجیح، احمد بن حسین (نوشته‌شده ۱۳۰۰ق)
- سید احمد بن حسین تفریشی نجفی (درگذشت حدود ۱۳۰۹ق)، نویسنده محاکمات‌الاصول و شاگرد شیخ انصاری
- سید احمد سبط‌الشیخ بن سید محمد طاهر آغامیری دزفولی نجفی، داماد شیخ (۱۲۸۰-۱۳۵۵ق)
- میرزا احمد آشتیانی فرزند میرزا محمد حسن آشتیانی (۱۳۰۰-۱۳۹۵ق)
- مرشدالدلائل، شیخ احمد سلطان‌آبادی (درگذشت حدود ۱۳۱۵ق)
- احمد بن شیخ علی کاشف‌الغطاء (درگذشت ۱۳۴۴ق)
- حاشیه بر قطع، احمد علومی یزدی ( ۱۳۱۹-۱۳۹۳ق)
- ملا احمد بن علی‌اکبر فاضل مراغی (درگذشت ۱۳۱۰ق)
- اسدالله بن علی‌اکبر زنجانی (۱۲۸۲-۱۳۵۴ق)
- سید اسدالله بن عبدالحسین نبوی دزفولی (درگذشت ۱۳۱۳ق)
- اسماعیل بن علی‌نقی ارومی تبریزی تائب (۱۲۹۵-۱۳۷۴ق)
- ملا محمد امین، شاگرد شیخ مرتضی انصاری
- سید محمد باقر بن سید مرتضی درچه‌ای اصفهانی (درگذشت ۱۳۴۲ق)
- شیخ محمدباقر بهاری همدانی (درگذشت ۱۳۲۳ق)
- محمدباقر زنجانی فرزند مقدس (درگذشت ۱۲۴۱ق)
- وسیلةالوسائل، سید محمدباقر یزدی حائری (۱۲۳۹-۱۲۹۸ق)، شاگرد شیخ انصاری و میرزای شیرازی اول.
- مخزن‌الفوائد، سید محمدباقر بن محمدعلی قاضی طباطبایی تبریزی (۱۲۸۵-۱۳۶۶ق)
- حاشیه بر تعادل و تراجیح، محمدتقی تربتی (درگذشت ۱۳۳۰ق)
- محمدتقی گوگدی گلپایگانی (درگذشت ۱۳۵۳ق)
- سید محمدتقی بن رضا حسینی قزوینی، سید آقا (درگذشت ۱۳۳۳ق)، شاگرد میرزا حبیب الله رشتی
- حاشیه‌ای بر اوایل وسائل، محمدتقی آقانجفی اصفهانی (۱۲۶۲-۱۳۳۲ق)
- میرزا محمدتقی شیرازی (درگذشت ۱۳۳۸ق)
- شیخ محمدتقی دزفولی کاظمی (درگذشت ۱۳۲۷ق)، شاگرد شیخ و میرزای شیرازی
- الدُّرَرُ الغِرَویِة، میرزا جعفر تبریزی
- جعفر بن باقر آل‌محبوبه نجفی (درگذشت ۱۳۷۷ق)
- الوجیزة، جعفر بن باقر سودانی (درگذشت ۱۳۴۵ق)
- حاشیه بر برخی مباحث رسائل، جواد بن عبدالحسین آل مبارک (درگذشت ۱۳۱۱ق)
- حاشیه بر قطع و ظن، ملا محمدجواد بن عباس صافی گلپایگانی (۱۲۸۸-۱۳۷۸ق)
- جواد بن ملا محرم على طارمی ابهری زنجانی (درگذشت ۱۳۲۵ق)
- توضیح‌الفرائد (از حجیت قطع تا پایان حجیت ظن)، سید محمدجواد موسوی آذربایجانی، شاگرد شیخ انصاری
- توضیح الفرائد، سید محمد جواد زنجانی اصفهانی (درگذشت ۱۲۴۰ق)، شاگرد شیخ انصاری
- حبیب الله اردبیلی، شاگرد آخوند خراسانی
- اَبحَر الفوائد، محمدحسن آشتیانی (۱۲۴۸-۱۳۱۹ق). این حاشیه بارها چاپ شده و آقا بزرگ تهرانی آن را سودمندترین شرح شمرده است.
- محمدحسن علیاری تبریزی (۱۲۶۶-۱۳۵۸ق)
- محمدحسن آل‌یاسین کاظمی (۱۲۲۰-۱۳۰۸ق)
- حسن فرزند صاحب‌جواهر (۱۲۶۶-۱۳۴۵ق)
- سیدحسن موسوی فرزند سیدابوالحسن اصفهانی
- کشف النِّقاب عن رسالة الاستصحاب، سید حسن صدر (۱۲۷۲-۱۳۵۴ق)
- وسائل‌الرسائل، سید حسن صدر
- سید محمدحسن رئیس افغانی (۱۳۱۹-۱۳۹۹ق)
- محمدحسن بارفروشی مازندرانی، شیخ کبیر (درگذشت ۱۳۴۵ق)
- محمدحسن آل‌کِبه بغدادی (درگذشت ۱۳۳۶ق)
- محمدحسن بن محمدصادق دزفولی
- محمدحسن انصاری برادرزاده و داماد شیخ انصاری (۱۲۵۴-۱۳۳۴ق)
- شرح مباحث ظن و استصحاب، سیدحسن مدرس
- سید حسین اشکوری (درگذشت ۱۳۴۹ق)
- سید حسین بن علی بختیاری اصفهانی (درگذشت ۱۳۶۸ق)
- ارشاد الاَفاضل الى مطالب الرسائل، محمدحسین تبریزی خیابانی (۱۲۹۹-۱۳۹۱ق)
- حاشیه بر حجیت ظن و اصالةالبرائة، سید محمدحسین علوی عریضی سبزواری (۱۲۶۸-۱۳۵۲ق)
- آیت‌الله بروجردی (۱۲۹۲-۱۳۸۰ق)
- سید حسین قزوینی بن سید مهدی حلی (درگذشت ۱۳۲۵ق)
- اَشرف الوسائل اِلى فهم الرسائل، محمدحسین کوهرودی سلطان‌آبادی (درگذشت ۱۳۱۴ق)
- توضیح الدلائل على ترجیح مسائل الرسائل، محمدحسین کوهرودی سلطان‌آبادی (درگذشت ۱۳۱۴ق)
- حل المَعاقِد عن وجوه الفرائد، محمدحسین کوهرودی سلطان‌آبادی (درگذشت ۱۳۱۴ق)
- محمدحسین فشارکی (درگذشت ۱۳۵۳ق)، شاگرد میرزای شیرازی
- محمدحسین بن علی کاشف‌الغِطاء (۱۲۹۴- ۱۳۷۳ق)
- حاشیه بر قطع رسائل، محمدحسین کمپانی (۱۲۹۶-۱۳۶۱ ق)
- سید محمدحسین بن سید کاظم قزوینی موسوی کاظمی، کیشوان (۱۲۹۵- ۱۳۶۱ق).
- رحمةالله کرمانی، شاگرد محمدحسن آشتیانی
- الفوائد الرضویة على الفرائد المرتضویة، آقارضا نجفی همدانی (درگذشت ۱۳۲۲ق)
- حاشیه بر رسائل، سید رضا موسوی لنکرانی (۱۲۵۰-۱۳۲۲ق)
- شرح مزجی بر قطع و ظن، سید رضا موسوی لنکرانی (۱۲۵۰-۱۳۲۲ق)
- شیخ محمدرضا بن محمد جواد معزی دزفولی (درگذشت ۱۳۵۲ق)
- حاشیه بر حجیت قطع، شیخ محمد رضی گیلانی (درگذشت ۱۲۵۸ق)
- سید زین‌العابدین (سید آغا) طباطبایی زواری تهرانی (درگذشت ۱۳۰۳ق)
- سید محمد شریف تویسرکانی (درگذشت ۱۳۲۲ ق)
- شعبان بن مهدی گیلانی (درگذشت ۱۳۴۸ق)
- سید محمد شریف بن محمد طاهر حسینی تویسرکانی (درگذشت ۱۳۲۲ق)
- سید محمدصادق بحرالعلوم نجفی (۱۳۱۵-۱۳۹۰ق)
- شیخ محمد صالح حائری مازندرانی (درگذشت ۱۳۴۶ق)
- سید صالح موسوی اردبیلی
- الفوائد السنیة و الدرر النجفیة، محمدطه نجفی (۱۲۴۱-۱۳۲۳ق)
- عبدالحسین بن عیسی حائری (۱۲۹۲-۱۳۷۳ق)
- سید عبدالحسین شرف الدین (۱۲۹۰-۱۳۸۷ق)
- سید عبدالحسین مجتهد لاری
- عبدالحسین بن محمدرضا شوشتری، از شاگردان شیخ انصاری
- عبدالحسین بن زین العابدین
- سید عبدالحسین دستغیب (۱۳۲۲-۱۴۰۲ق/۱۲۹۲-۱۳۶۰ش)
- عبدالحسین بن نعمت طریحی نجفی، شاگرد شیخ انصاری
- عبدالحسین بن علی محلاتی (۱۲۷۴-۱۳۲۳ق). او حاشیه‌ای مفصل بر یک‌چهارم رسائل، نوشته است.
- میرزا عبدالرحیم نهاوندی (درگذشت ۱۳۰۴ق)
- حاشیه بر قطع و اصالة البرائة، میرزا عبدالرحیم بن نصرالله انصاری جابری (درگذشت ۱۳۳۴ق)
- سید عبدالصمد بن سید احمد موسوی جزایری (۱۲۴۳-۱۳۳۷ق)
- میرزا عبدالعلی بن عبدالصمد زنجانی (۱۲۶۸-۱۳۴۹ق)
- شرح بر قطع و ظن، عبدالکریم بن علی جزایری (۱۲۸۹-۱۳۸۲ق)
- سید عبدالکریم اعرجی کاظمی، شاگرد شیخ هادی تهرانی
- تنقیح المقاصد فی شرح الفرائد، شیخ عبدالله بن محمدعلی راینی کرمانی نجفی (۱۲۵۴-۱۳۲۷ق)، شاگرد شیخ انصاری و میرزا محمدحسن شیرازی
- شیخ عبدالله مازندرانی (درگذشت ۱۳۳۰ق)
- عمدة الوسائل فی الحاشیة على الرسائل، سید عبدالله موسوی شیرازی (۱۳۱۹-۱۴۰۵ق)، از مراجع تقلید معاصر
- حاشیه بر قطع و ظن، عبدالله مامقانی (۱۲۹۰-۱۳۵۱ق) نویسنده تنقیح‌المقال
- تسهیل الوصول اِلى علم الاصول، میرزا عبدالله بن ملا احمد زنجانی (درگذشت ۱۳۲۷ق)
- عبدالنعم بن شیخ حسن آل‌زابر دهام (درگذشت ۱۳۵۷ ق)، شاگرد آخوند خراسانی
- عبدالنبی نوری (درگذشت ۱۳۴۴ق)، شاگرد میرزا محمد حسن شیرازی
- حاشیه بر استصحاب، علی بن عبدالله مظفر (درگذشت بعد از ۱۳۰۸ق)
- علی بن محمدعلى منتفقی (۱۲۳۸-۱۳۱۴ق)، شاگرد شیخ انصاری
- سید علی حصبانی، شاگرد میرزای شیرازی و آخوند خراسانی
- على شروقی بن محمدعلی بجیراوی نجفی (۱۲۳۷- ۱۳۱۴ق)، شاگرد شیخ انصاری
- کتاب المشارق الاصول، ملا علی خویی (درگذشت ۱۳۰۹ق). این حاشیه از ابتدای بحث قطع تا اواخر اجماع را شامل می‌شود.
- الدرر و الفوائد فی حاشیة الفرائد، مولی علی دوزدری (درگذشت حدود ۱۲۹۰ ق)
- محمدعلی بن نصرالله فتحی دزفولی ( ۱۲۷۱-۱۳۵۸ق)
- سید محمدعلی بن سید عبدالله موسوی دزفولی ( ۱۲۷۵-۱۳۳۳ق)
- سید محمدعلی قاضی طباطبایی (۱۳۳۱ - ۱۳۳۹ق)
- ملا علی خوانساری (درگذشت ۱۳۰۷ق)، شاگرد شیخ انصاری
- علی اکبر حکمی بن محمد مهدی یزدی نمی(درگذشت ۱۳۲۲ق)
- علی بن مولی محمدجواد مرندی (۱۲۸۷-۱۳۷۰ق)
- علی زاهد همدانی (۱۲۷۴-۱۳۲۹ق)
- علی بن نصر الله همدانی نجفی (درگذشت ۱۳۳۹ق)
- الفَرائِدُ العَلَویّة، على بن حبیب الله ابیوردی شیرازی (درگذشت قبل از ۱۳۶۸ق)
- نهایة الوسائل فی شرح الرسائل، علی‌اکبر بن رجب‌علی دیزجی زنجانی (درگذشت حدود ۱۳۱۰ق)
- شرح بر رسائل، محمدعلی انصاری دزفولی (۱۳۱۱-۱۳۵۳ق)، داماد شیخ انصاری
- سید محمدعلی بن سید مهدی حسینی ابطحی سدهی (درگذشت ۱۳۷۱ق)
- ملا محمدعلی بن کاظم شاهرودی (درگذشت ۱۳۹۳ق)
- میرزا علی‌محمد رازانی (درگذشت ۱۳۲۴ق) از استادان آیت‌الله بروجردی
- حاشیه بر اصول عملیه، مولی محمدعلی بن احمد قراجه‌داغی (درگذشت ۱۳۱۰ق)
- توضیح‌الرسائل، علی کاشف‌الغطاء (درگذشت ۱۳۳۱ق)
- حاشیه بر قطع و ظن، محمدعلی بن محمدنصیر مدرسی چهاردهی (درگذشت ۱۳۳۴ق)
- محمدعلی خوانساری (۱۲۵۴-۱۳۳۴ق) شاگرد میرزای شیرازی
- محمدعلی نخجوانی نجفی (۱۲۶۸-۱۳۳۲ق)
- حاشیه بر برائت، علی‌اکبر بن محمدحسین نهاوندی (حدود ۱۲۷۹-۱۳۶۹ق)
- حاشیه بر قطع، غلامحسین بن علی‌اصغر دربندی نجفی (درگذشت ۱۳۲۲ق)
- قَلائِد، مولی غلامرضا (حاج‌آخوند) بن حاج رجب‌على قمی (درگذشت بعد از ۱۳۳۳ق)
- فتاح سرابی تبریزی (۱۲۵۲-۱۳۱۱ق)، شاگرد شیخ انصاری
- تنقیح‌المسائل فی التعلیق على الرسائل، فتح‌علی زنجانی نجفی (درگذشت ۱۳۳۸ق)
- شیخ فضل‌الله نوری (درگذشت ۱۳۲۷ق)
- قاسم بن حمود آل‌قسام (درگذشت ۱۳۳۱ق)
- شیخ قاسم اسلامی شاگرد سید محمد تقی خوانساری.
- سید محمد کاظم یزدی (۱۲۴۷-۱۳۳۷ق)
- الحاشیة القدیمة على فرائد الاصول، آخوند خراسانی (۱۲۵۵-۱۳۲۹ق)
- الحاشیة الجدیدة على الرسائل یا دُرَرُ الفوائد فی شرح الفرائد، آخوند خراسانی
- ذَریعةُ الاعتماد على اِحقاق الحقِّ و فهم المُراد عَن عباراتِ شَیخِنا المرتضى الاستاد، لطف‌الله اسکی لاریجانی مازندرانی نجفی از شاگردان صاحب‌جواهر . این حاشیه رساله ظن را شامل می‌شود.
- حاشیه بر استصحاب، مولی محمد بن محمدباقر، فاضل ایروانی (درگذشت ۱۳۰۶ق)، شاگرد صاحب جواهر و شیخ انصاری
- سید محسن حجت کوه‌کمری.
- ایضاح‌ُالفرائد، سید محمد حسینی تنکابنی (۱۲۷۷-۱۳۵۹ق)
- میرزا محمد بن سلیمان تنکابنی، شاگرد صاحب جواهر و شیخ انصاری
- محمد بن محمدحسین اشکوری نجفی (درگذشت ۱۴۵۶ق)
- محمد حرزالدین (۱۲۷۳-۱۳۶۵ق)
- مولی محمد بن فضلعلی، فاضل شربیانی (۱۲۴۸-۱۳۲۷ق)
- تَسدیدُ القواعد فی حاشیة الفرائد، محمد بن ملا محمدعلی امامی اراکی (درگذشت ۱۳۹۹ق)
- محمد لاکانی
- مصباح الوسائل فی شرح الرسائل، سید محمد موسوی تبریزی (درگذشت ۱۳۶۲ق)
- سید محمد هندی غروی (۱۲۴۲-۱۳۲۳ق)
- سید محمد موسوی کماری قراچه‌داغی (۱۳۰۹-۱۳۵۱ق)
- شیخ محمود ظالمی (درگذشت ۱۳۲۴ق)
- شیخ مرتضی تألهی همدانی (درگذشت ۱۳۴۸ق)
- سید شمس‌الدین محمود مرعشی نجفی (۱۲۶۰-۱۳۳۸ق)
- اَوثق الوسائل فی شرح الرسائل، میرزا موسی تبریزی (درگذشت ۱۳۰۷ق). این کتاب که موردتوجه بسیار استادان اصول بوده، شرحی دقیق بر رسائل است و در مواردی، مطالب آن را نقد کرده است. برخی آن را بهترین شرح رسائل دانسته‌اند.
- حاشیه بر رساله قطع، شیخ موسی بن شیخ محمد لائذ (درگذشت ۱۳۶۷ق)
- سید موسی بن فضل الله حسینی همدانی. او چهار حاشیه جداگانه بر مباحث قطع و ظن، برائت، استصحاب و تعادل و تراجیح نوشته است.
- سید مهدی طباطبایی حکیم (درگذشت ۱۳۱۲ق)، شاگرد شیخ طه نجف و آخوند خراسانی.
- موسی بن عبدالله هجری احسائی، ابوخمسین (۱۲۹۵-۱۳۵۳ق)
- مهدی کجوری (درگذشت ۱۲۹۳ق)، شاگرد صاحب جواهر
- حاشیه بر بعضی از مباحث رسائل، سید مهدی بن احمد حسینی کاظمی (درگذشت ۱۳۳۶ق)، شاگرد میرزای شیرازی
- مهدی آشتیانی (۱۳۰۶-۱۳۷۲ق)
- نصرالله مدرس شیرازی (درگذشت ۱۲۹۱ق)
- ملا نظرعلى طالقانی (۱۲۴۰-۱۳۰۶ق)، شاگرد شیخ انصاری و صاحب جواهر
- نورالدین بن محمد تقریشی وزوائی قمی (درگذشت ۱۳۴۲ق)
- سید هادی خراسانی حائری (درگذشت ۱۲۶۸ق)
- مَحَجَّةُالعلماء، هادی بن محمدامین تهرانی (درگذشت ۱۳۲۱ق)، شاگرد شیخ انصاری
- هادی بن غدیر طرفی نجفی (۱۲۷۸-۱۳۵۸ق)
- شهاب‌الدین محمدهاشم بن سید جلال‌الدین موسوی خوانساری (۱۳۱۹-۱۳۵۶ق)، شاگرد میرزای نائینی و ضیاءالدین عراقی.[۱۴]
حاشیه‌هایی که نویسندگانش شناخته نیست
- حاشیه یکی از شاگردان شیخ که در زمان حیات او نوشته است. این حاشیه در ملکیت سید حسن رضوی حائری (درگذشت ۱۳۲۷ق) بوده است.
- حاشیه برخی از شاگردان شیخ، از ابتدا تا انتهای رسائل. این حاشیه در کتابخانه سید محمدباقر حجت طباطبایی در کربلا موجود بوده است.
- حاشیه یکی از شاگردان شیخ انصاری که در کتابخانه حسینیه تستریه است.
- حاشیه یکی از شاگردان صاحب‌جواهر. نسخه ای از آن در کتابخانه سید مهدی قزوینی (درگذشت ۱۳۵۸ق)، موجود بوده است.
- حاشیه‌ای با عناوین «قُولُه‌قولُه»، در چهار جزء و استدلالی. نسخه خطی قسمت سوم و چهارم آن، به شماره ۳۱۵۵ در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی است.
- حاشیه‌ای احتمالاً نوشته کمال بن محمد که در زمان حیات شیخ انصاری نوشته شده و گفتارهای شیخ انصاری در درسش را نیز نقل کرده است. نسخه خطی این حاشیه به شماره ۳۱۸۸ در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی موجود است.
- حاشیه‌ای از شخصی به نام محمد حنفیه که در آن، همه رسائل به‌جز استصحاب، شرح شده است.
- حاشیه بر استصحاب، محمد حنفیه.[۱۵]
شرح‌های جدیدتر
- تَمهیدُ الوسائل فی شرح الرّسائل، على مروجی قزوینی
- دُرَرُ الفَوائِد فی شرح الفرائد، سید یوسف مدنی تبریزی
- شرح‌الرسائل، مصطفی اعتمادی
- الوَسائل اِلى الرَّسائل، سید محمد شیرازی
- اَوضع‌الشروح، سید عبدالله اصغری
- جواهر العقول فی شرح فرائد الاصول، محمدرضا ناصری قوچانی این شرح مباحث تعادل و تراجیح را در بر می‌گیرد.[۱۶]
شرح‌های فارسی
- شرح رسائل، علی محمدی خراسانی[۱۷]
- تشریح‌المقاصد، سید محمدجواد ذهنی تهرانی[۱۸]
- ترجمه فارسی رسائل، سید محمدصالح موسوی خلخالی تهرانی (درگذشت ۱۳۰۶ق)[۱۹]
نسخه‌های منظوم فرائد
- نَظمُ فرائدالاصول، علی قزوینی خوینی (درگذشت ۱۳۱۸ق)[۲۰]
- نَظمُ فرائدالاصول، علی حیدر شروگی (۱۳۲۷-۱۳۱۴ق)[۲۱]
- الدُرَّةُ المُنتَظِمه، موسی شراره عاملی (۱۲۶۷۰-۱۳۰۴ق)[۲۲]
خلاصه‌ها
- بَرَکات‌ُالرَّضویّة، سید محمد عصار (درگذشت ۱۳۵۵ق)[۲۳]
- بَیانُ غَایةِ المقاصد فی تلخیص الفرائد، جواد بن حسن آل‌مَطَر (۱۳۰۸-۱۳۷۵ق)[۲۴]
- خلاصه‌ای از رسائل، نوشته باقر بن حسن بن اسدالله کاظمی[۲۵]
- مختصرالرسائل، مهدی بن محمدحسین خالصی کاظمی (۱۲۷۷-۱۳۴۳ق)[۲۶]
- الرسائلُ الجدیدة، علی مشکینی.[۲۷]
پانویس
- ↑ امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۱۷.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۱۴، ص۴۳۷.
- ↑ قافی، «الرسائل»، ص۷۴۳، ۷۴۴.
- ↑ امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۱۸.
- ↑ قافی، «الرسائل»، ص۷۴۳، ۷۴۴.
- ↑ قافی، «الرسائل»، ص۷۴۳، ۷۴۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، بیروت، ج۶، ص۱۵۲.
- ↑ امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۱۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، بیروت، ج۶، ص۱۵۲-۱۶۲.
- ↑ قافی، «الرسائل»، ص۷۴۶.
- ↑ انصاری، «پژوهشی در آثار و تألیفات شیخ مرتضی انصاری»، ۱۰۸-۱۱۶.
- ↑ قافی، «الرسائل»، ص۷۴۶.
- ↑ قافی، «الرسائل»، ص۷۴۶.
- ↑ انصاری، «پژوهشی در آثار و تألیفات شیخ مرتضی انصاری»، ۱۰۸-۱۱۵.
- ↑ انصاری، «پژوهشی در آثار و تألیفات شیخ مرتضی انصاری»، ص۱۱۵.
- ↑ انصاری، «پژوهشی در آثار و تألیفات شیخ مرتضی انصاری»، ص۱۱۵-۱۱۶.
- ↑ انصاری، «پژوهشی در آثار و تألیفات شیخ مرتضی انصاری»، ص۱۱۱.
- ↑ انصاری، «پژوهشی در آثار و تألیفات شیخ مرتضی انصاری»، ص۱۱۵.
- ↑ انصاری، «پژوهشی در آثار و تألیفات شیخ مرتضی انصاری»، ص۱۱۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، بیروت، ج۲۴، ص۲۱۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، بیروت، ج۲۴، ص۲۱۹.
- ↑ انصاری، «پژوهشی در آثار و تألیفات شیخ مرتضی انصاری»، ص۱۰۸.
- ↑ انصاری، «پژوهشی در آثار و تألیفات شیخ مرتضی انصاری»، ص۱۱۴.
- ↑ انصاری، «پژوهشی در آثار و تألیفات شیخ مرتضی انصاری»، ص۱۱۰.
- ↑ انصاری، «پژوهشی در آثار و تألیفات شیخ مرتضی انصاری»، ص۱۰۹.
- ↑ انصاری، «پژوهشی در آثار و تألیفات شیخ مرتضی انصاری»، ص۱۱۴.
- ↑ انصاری، «پژوهشی در آثار و تألیفات شیخ مرتضی انصاری»، ص۱۱۵.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، بی‌تا.
- امین، محسن، اعیان‌الشیعه، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۳ق.
- انصاری، ناصرالدین، «پژوهشی در آثار و تألیفات شیخ مرتضی انصاری»، آینه پژوهش، شماره ۲۷، ۱۳۷۳ش.
- قافی، حسین، «الرسائل»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۱۹، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۹ش.