اَلتِّبیان فی تفسیرِ القرآن، کتابی در تفسیر قرآن، اثر شیخِ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق) که آن را اولین تفسیر کامل شیعی می‌دانند. التّبیان تأثیر بسیاری در تفسیر شیعه داشته است و مفسران شیعه از آن الگو گرفته‌اند.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | شیخ طوسی (متوفای ۴۶۰ق) |
| موضوع | تفسیر قرآن |
| سبک | کلام |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱۰ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دار احیاء التراث العربی |
این کتاب حاویِ تفسیر همه آیات قرآن است. یکی از مزایایش را آن می‌دانند که نگاهی جامع داشته و در تفسیر قرآن از علوم مختلف بهره برده است.
شیخ طوسی در این کتاب دیدگاه‌های مفسران و نیز متکلمان مذاهب دیگرِ اسلامی را آورده و بررسی و نقد کرده است. ابن‌ادریس حلی و ابن‌کال، از عالمان شیعه قرن ششم قمری، این کتاب را با عنوان تَلخیص‌ُالتِّبیان خلاصه کرده‌اند.
نویسنده
محمد بن حسن طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، مشهور به شیخ طوسی، فقیه بزرگ شیعه در قرن پنج قمری بوده است.[۱] او بعد از وفات سیدِ مرتَضی، رهبری دینی شیعه را عهده‌دار شد. او شاگردان بسیاری تربیت و ده‌ها کتاب تألیف کرد.[۲]
شیخ طوسی نویسنده دو کتاب از کتب اَربعه است که مهم‌ترین منابع حدیثی شیعه‌اند: تهذیب‌الاحکام و الاستبصار.[۳]
انگیزه تألیف
به‌گفته شیخ طوسی در مقدمه کتاب، تفاسیر قرآن، تا آن زمان، یا همه قرآن را در بر نمی‌گرفت یا آن را از نگاه علوم مختلف تفسیر نمی‌کرد؛ بلکه تنها یک دانش مثل، لغت‌شناسی یا صرف‌ونحو را شامل می‌شد. در برخی از تفاسیر هم به ذکر روایات بسنده می‌شد و روایات، به‌خوبی، تحلیل نمی‌شدند.[۴] تفاسیری هم که جامع بود، مطلب را بیش از حد تفصیل می‌دادند و شامل مطالب نامرتبط بسیار بودند.[۵]
او نوشته است با توجه به این کاستی‌ها، هدفش این بوده که تفسیری از قرآن ارائه دهد که هم همه علومِ فهم قرآن در آن به کار رفته باشند؛ مانند قرائت، معانی، اِعراب، کلام و همچنین پاسخ به شبهات کلامیِ مذاهبِ دیگر. هم کتابی میانه باشد: نه چنان مفصل باشد که خواننده را خسته کند و نه چنان مختصر که معنا را درست نرساند.[۶]
جایگاه
التبیان را نخستین کتاب تفسیر کامل و جامع شیعی می‌دانند.[۷] به‌گفته محمدهادی معرفت، التبیان از همه کتاب‌های تفسیری زمان خود پیشی گرفت؛ زیرا برخلاف آن‌ها، تنها به یک جنبه تفسیر اکتفا نمی‌کرد و همه دید‌گاهای مفسران پیش از خود را در بر می‌گرفت.[۸] او این کتاب را «تفسيرى متوسط و در عين‌حال جامع و كامل و شامل همه محاسن تفاسير گذشته» دانسته است.[۹] همچنین نویسنده مقاله «بررسی رویکرد تقریبی دو تفسیر التبیان و مجمع‌البیان در نقل روایات اهل‌بیت(ع)، التبیان را نخستین تفسیر اجتهادی شیعه دانسته است که عقل‌گرایی برخاسته از فضای قرن چهارم و پنجم قمری در آن مشهود است.[۱۰] به گفته این نویسنده شیخ طوسی، در نگارش این تفسیر از آثار شیعه و سنی استفاده کرده است.[۱۱]
محمدعلی مهدوی راد (زاده ۱۳۳۴ش)، قرآن‌پژوه اهل ایران، هم نوشته است التبیان تأثیر بسیاری بر مفسران پس از خود داشته. از جملهٔ آن‌ها طَبرِسی است که این کتاب را ستوده و روش آن را الگوی خود در کتاب تفسیری‌اش مجمع‌البیان، معرفی کرده است.[۱۲]
ویژگی‌ها
شیخ طوسی در التبیان نگاهی جامع داشته و همه علوم قرآنی را در تفسیر قرآن به کار بسته است؛ علومی چون لغت‌شناسی، قرائت، اِعراب، اسباب‌النزول، ناسخ و منسوخ، و مکی و مدنی‌بودن.[۱۳] همچنین تفسیر و تأویل، محکم و متشابه، وجوه اعجاز قرآن و بررسی اسامی قرآن و سوره‌ها.[۱۴]
دیگر ویژگی‌هایی که برای این کتاب برشمرده‌اند این‌ها هستند: تفسیر قرآن به قرآن،[۱۵] کنارگذاشتن روایات ضعیف و استفاده از روایات صحیح، با این شرط که مخالف قرآن و عقل نباشند[۱۶] و طرح گسترده مباحث کلامی.[۱۷]
در این کتاب، پس از ذکر هر آیه، نخست واژه‌های نامفهوم آن بررسى و اختلاف قرائت‌ها بیان می‌شود. سپس دیدگاه‌های مختلفی تفسیری درباره آن بررسی می‌شود. آنگاه مفهوم آيه با «رعايت ايجاز لفظ و كمال معنا» بيان می‌شود. همچنين اسباب نزول آيه و مسائل كلامى و فقهی مربوط به آن مطرح می‌گردد و اندیشه‌های مخالف با رعایت ادب نقد می‌شود.[۱۸]
گزیده‌ها
آقابزرگ تهرانی (درگذشت ۱۳۸۹ق) کتاب‌شناس شیعه، در کتاب الذریعه، دو کتاب تفسیری از علمای شیعه با عنوان مُختَصَر‌ُالتّبیان معرفی کرده که خلاصه التبیان‌اند: یکی از آن‌ها نوشته ابن‌ادریس حلّی (درگذشت حدود ۵۴۸ق) است.[۱۹]دیگری را هم ابوعبدالله محمد بن هارون، معروف به ابن‌کال (درگذشت ۵۹۷ق) نوشته است.[۲۰]
نسخه‌های خطی و نخستین چاپ‌ها
به‌نوشته آقابزرگ تهرانی، وی در هیچ کتابخانه‌ای نسخه خطی کاملی از التبیان ندیده است و نسخه‌های خطی مختلفی که هریک جزئی از آن را شامل می‌شده در کتابخانه‌های مختلف پراکنده است.[۲۱]به‌گفته مهدوی راد، نخستین بار به‌کوشش سید محمد حجت کوه‌کمری (درگذشت ۱۳۷۲ق)، اجزای پراکنده آن به منظور چاپ کتاب گردآوری شد.[۲۲]
نخستین چاپ التبیان به‌اهتمام میرزا علی‌آقا شیرازی و سید عبدالرسول روغنی‌زاده اصفهانی در دو جلد رحلی صورت گرفت؛ جلد اول در سال ۱۳۶۲ق و جلد دوم در سال ۱۳۶۵ق.[۲۳] دومین نسخه چاپی آن هم بین سال‌های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۲ق در نجف در ده جلد انجام شد که بیشترِ کارِ تصحیح و تحقیق آن را احمد حبیب قصیر العاملی انجام داده است.[۲۴]
پانویس
- ↑ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۹۲ش، ص۱۸۱.
- ↑ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۷۹ش، ص۱۸۳.
- ↑ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۷۹ش، ص۱۸۵.
- ↑ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۱.
- ↑ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۱-۲.
- ↑ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۲.
- ↑ کریمی‌نیا، «شیخ طوسی و منابع تفسیری وی در التبیان»، ص۸۲؛ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۲۴۷.
- ↑ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۲۴۷.
- ↑ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۲۴۸.
- ↑ موسوی دره‌بیدی و احمدنژاد، «بررسی رویکرد تقریبی دو تفسیر التبیان و مجمع‌البیان در نقل روایات اهل‌بیت(ع)»، ص۳۴۲.
- ↑ موسوی دره‌بیدی و احمدنژاد، «بررسی رویکرد تقریبی دو تفسیر التبیان و مجمع‌البیان در نقل روایات اهل‌بیت(ع)»، ص۳۴۲.
- ↑ مهدوی راد «التبیان فی تفسیر القرآن»، ص۱۸۶-۱۸۷.
- ↑ ایرانی، روش شیخ طوسی در تفسیر تبیان، ۱۳۷۱ش، ص۶۲.
- ↑ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ق، ص۲۴۸.
- ↑ ایرانی، روش شیخ طوسی در تفسیر تبیان، ۱۳۷۱ش، ص۹۳.
- ↑ ایرانی، روش شیخ طوسی در تفسیر تبیان، ۱۳۷۱ش، ص۱۲۷-۱۲۸.
- ↑ ایرانی، روش شیخ طوسی در تفسیر تبیان، ۱۳۷۱ش، ص۱۵۹.
- ↑ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ص۲۴۸.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲۰، ص۱۸۴.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲۰، ص ۱۸۵.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۳۲۹.
- ↑ مهدوی راد، «التبیان فی تفسیر القرآن»، ص۱۸۷.
- ↑ ایرانی، روش شیخ طوسی در تفسیر تبیان، ۱۳۷۱ش، ص۳۹-۴۰.
- ↑ ایرانی، روش شیخ طوسی در تفسیر تبیان، ۱۳۷۱ش، ص۴۰.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- ایرانی، اکبر، روش شیخ طوسی در تفسیر تبیان، تهران، سازمان تیبلیغات اسلامی، ۱۳۷۱ش.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- کریمی‌نیا، مرتضی، «شیخ طوسی و منابع تفسیری وی در التبیان»، در فصلنامه دانشکده الهیات و معارف مشهد، شماره ۷۴، ۱۳۸۵ش.
- گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران، سمت، چاپ سیزدهم، ۱۳۷۹ش.
- معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، ترجمه گروهی از محققان، قم، مؤسسه فرهنگی‌انتشاراتی التمهید، ۱۳۷۹ش.
- موسوی دره‌بیدی، سید حسین و امیر احمدنژاد، «بررسی رویکرد تقریبی دو تفسیر التبیان و مجمع‌البیان در نقل روایات اهل‌بیت(ع)»، پژوهش های تفسیر تطبیقی، شماره۱۵، فروردین ۱۴۰۱ش.
- مهدوی راد، محمدعلی، «التبیان فی تفسیر القرآن»، در بینات، شماره ۳، ۱۳۷۳ش.
پیوند به بیرون
- مقاله التبیان فی تفسیر القرآن در دایره المعارف بزرگ اسلامی
- مقاله التبیان فی تفسیر القرآن در دانشنامه جهان اسلام
- شیخ طوسی و منابع تفسیری وی در التبیان
- سیمای کلامی تفسیر تبیان
- روایت در تفسیر تبیان
- جایگاه اشعار و امثال در تفسیر تبیان شیخ طوسی