بمبئی
 | مقالات ویکیشیعه با رویکرد «ارتباط با مکتب اهلبیت» نوشته میشوند. برای آگاهی از دیگر ابعاد موضوع، منابع دیگر را جویا شوید. |
 مسجد ایرانیان بمبئی (مغول مسجد) | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| کشور | هند |
| استان | مهارشترا |
| جمعیت کل | حدود ۲۵ ملیون نفر |
| نژاد | هندو |
| ادیان | هندو- مسلمان- زرتشتی- یهودی- بودایی |
| مذهب | شیعه- سنی |
| جمعیت مسلمان | حدود ۴ملیون نفر |
| جمیعت شیعه | حدود ۵۰۰ هزار نفر |
| اطلاعات تاریخی | |
| نام قدیم | مومبای |
| مکانهای تاریخی | دروازه هند |
| اماکن | |
| زیارتگاه | مقبره حاج علی- مقبره طاهر سیف الدین |
| قبرستانها | آرامگاه رحمت آباد |
| مساجد | مسجد ایرانیان- |
بَمْبَئی یا مومْبای از شهرهای هند است که اکثریت جمعیت آن را هندوها تشکیل میدهند. در این شهر، گروههایی از شیعیان نیز زندگی میکنند که بُهرهها، خوجهها و مغولان از جمله آنها هستند.
برخی افراد، از جمله ابوالقاسم نجفی کاشانی، حاجی ناجی و ملا قادر حسین، در گسترش تشیع در بمبئی نقش داشتهاند. مسجد ایرانیان، مقبره ابومحمد طاهر سیفالدین و آرامگاه رحمتآباد از اماکن مذهبی مرتبط با شیعیان در این شهر بهشمار میآیند.
بمبئی دارای کتابخانهها و نهادهایی است که در حوزه مطالعات اسلامی و شیعی فعالیت میکنند؛ از جمله کتابخانه مؤسسه خاورشناسی کاما و انجمن آسیایی بمبئی. این شهر همچنین از مراکز مهم چاپ کتابهای فارسی بوده و آثاری شیعی مانند صحیفه سجادیه و صحیفه علویه در آن به چاپ رسیده است.
معرفی و جایگاه
بمبئی یا مومبای از بزرگترین مراکز تجمع مسلمانان در هند بهشمار میآید[۱] و جمعیت مسلمانان آن حدود چهار میلیون نفر برآورد شده است که از این میان، نزدیک به ۵۰۰ هزار نفر شیعه دوازدهامامی و حدود ۲۰۰ هزار نفر شیعه اسماعیلی هستند.[۲]
بر پایه گزارشها، حضور مسلمانان در این منطقه دستکم به سال ۷۴۹ق بازمیگردد.[۳] در اواخر قرن ۱۲ق/۱۸م، گروهی از ایرانیان به هند مهاجرت کردند و در امتداد باریکهای سنگلاخی موسوم به دُنْگری مستقر شدند.[۴] نسلهای بعدی این مهاجران که به «مغولها» شهرت یافتند، یکی از گروههای شناختهشده شیعه دوازدهامامی در بمبئی را تشکیل میدهند.[۵] در منابع اسلامی کهن نام بمبئی ذکر نشده، اما از منطقه کونکان (کنکم/کنکن) یاد شده که بمبئی در ساحل آن واقع است.[۶]
جمعیت
بر اساس برخی برآوردها، جمعیت بمبئی تا سال ۲۰۲۳م حدود ۲۵ میلیون نفر گزارش شده است.[۷] اکثریت ساکنان بمبئی پیرو آیین هندو هستند، بااینحال اقلیتهای مذهبی متعددی از جمله مسلمانان، مسیحیان، زرتشتیان، سیکها، یهودیان و بوداییان نیز در این شهر زندگی میکنند.[۸] جمعیت زرتشتیان بمبئی بیش از هر شهر دیگری در جهان گزارش شده است.[۹]
موقعیت
بمبئی در غرب هند و در کرانه اقیانوس هند است و مرکز ایالت مهاراشترا بهشمار میآید و از بنادر مهم تجاری، صنعتی و فرهنگی هند محسوب میشود.[۱۰] نام این شهر در دوره استعمار بریتانیا به «بمبئی» تغییر یافت و در سال ۱۹۹۵م به «مومبای» بازگردانده شد.[۱۱]
شیعیان بمبئی
گروههای مختلف از مسلمانان و شیعیان در بمبئی زندگی میكنند این گروه ها به صورت زیر گزارش شده است:
- بُهرهها كه از اسماعیلیان مستعلی هستند. مرکز این جماعت در بمبئی است و پیشوای آنان (داعی مطلق) نیز در این شهر اقامت دارد.[۱۲]
- خوجهها كه اسماعیلیان نزاری هستند.[۱۳]
- شیخها كه خود را قریشی میدانند. [۱۴]
- سیدها که به دو گروه سنی و شیعه تقسیم میشوند.[۱۵]
- مغولان كه اكثر آنان شیعهمذهبند.[۱۶]
- كونکانیشها كه از نسل تجار مسلمان دریانورد هستند.[۱۷]
- عربها كه از غرب و جنوب شبه جزیره عربستان به آنجا مهاجرت كردهاند.
- سنیهای حنفی مذهب. [۱۸]
- جولاهیها (جولاهه) از هندوان مسلمان شدهاند كه چون دارای حرفه بافندگی بودند، به این نام خوانده شدهاند.[۱۹]
شخصیتهای شیعه
ابوالقاسم نجفی کاشانی
ابوالقاسم نجفی کاشانی (متوفای ۱۳۱۰ش/۱۹۳۱م) در اواخر دهه ۱۸۸۰م، با هدف گسترش تشیع دوازدهامامی از ایران به بمبئی مهاجرت کرد و با حمایت برخی بازرگانان ایرانی مرتبط با خوجههای اثناعشری ارتباط داشتند، برای نخستین بار نماز جمعه را برگزار کرد و به تبلیغ تشیع در بین خوجههای آقاخانی پرداخت.[۲۰]
بر پایه گزارشها، در نتیجه فعالیتهای او، شماری از خوجههای اسماعیلی به مذهب دوازدهامامی گرویدند و مسجدی ویژه شیعیان در منطقه دُنْگری بمبئی ساخته شد.[۲۱] همچنین از زمان حضور نجفی کاشانی، بهجای تقلید شیعیان بمبئی از مراجع تقلید ساکن ایران، مجتهدانی از نجف و قم به این شهر اعزام میشدند تا به امور دینی دو گروه اصلی شیعیان، یعنی مغولها و شیعیان اردوزبان (خوجههای دوازدهامامی)، رسیدگی کنند.[۲۲]
ملا قادر حسین
مقاله اصلی: ملا قادر حسین
ملا قادر حسین (درگذشته در دهه ۱۸۹۰م) در استحکام جماعت خوجههای شیعه دوازدهامامی و گسترش تشیع در میان آنان نقش داشت.[۲۳] وی در این شهر به فعالیتهایی چون برگزاری نماز جماعت، ارائه مباحث آموزشی و اخلاقی و پاسخگویی به پرسشهای دینی میپرداخت.[۲۴]
غلامعلی حاجی اسماعیل
مقاله اصلی: حاجی ناجی
بنابر گزارش خبرگزاری حوزه، غلامعلی حاجی اسماعیل، مشهور به حاجی ناجی، در سال ۱۳۲۱ق/۱۲۸۲ش ترجمه و تفسیری از قرآن به زبان گجراتی نگاشت. وی برای تسهیل فهم متون دینی برای شیعیان گجراتیزبان، معادلهای گجراتی واژههای عربی را بهکار برد تا خواندن قرآن، دعاها و زیارات آسانتر شود.[۲۵] او همچنین در سال ۱۳۱۲ق با همکاری برخی همراهان، مجلسی با عنوان «مجلس حسینی» با هدف برگزاری مراسم عزاداری امام حسین(ع) بنیان نهاد.[۲۶]
دوجی جمال
دوجی جمال از رهبران جماعت شیعه که با سرپیچی از فرمان آقاخان اول، در شکلگیری جماعت شیعه خوجه دوازدهامامی در مناطق کاچ و کتیاواد بمبئی و کراچی نقش داشت.
حاجی داوود حبیب (متوفای ۱۹۵۰م)، بنیانگذار مرکز خدمات اسلامی و جامعه قرآن در بمبئی[۲۷] و خلفان راستانی[۲۸] از دیگر شیعیان مؤثر در بمبئی بودند.
آیینهای شیعی
در بمبئی امامبارههایی وابسته به ایرانیان مقیم هند، از جمله امامبارههای امینالتجار شیرازی، شوشتریها و یزدیها، در ایام سوگواری امام حسین(ع) فعالاند و در آنها مراسم عزاداری و سینهزنی برگزار میشود.[۲۹] در این آیینها، عزاداران ـ اعم از شیعه و سنی ـ نمونههای کوچکی از حرم امام حسین(ع) که «تعزیه» نامیده میشود، بههمراه عَلَم و پنجه (بهعنوان نماد پنجتن) در خیابانهای شهر حمل میکنند. شیعیان ایرانی همچنین به مرثیهخوانی، نوحهخوانی، سینهزنی و زنجیرزنی میپردازند.[۳۰]
علاوه بر این، در خیابانها و محلههای منتهی به مسجد ایرانیان و دیگر مناطق شیعهنشین بمبئی و حومه آن، موکبها و عزاخانههایی برای برگزاری مراسم سوگواری برپا میشود. این فعالیتها شامل سخنرانیهای مذهبی، پخت نذری و پذیرایی از سوگواران است.[۳۱]
اماکن مذهبی
در شهر بمبئی اماکن مذهبی و تاریخی زیادی وجود دارد که مهمترین آنها موارد زیر است:
مسجد ایرانیان یا مسجد آبی (مغول مسجد)
مسجد ایرانیان که به مغولْمسجد مشهور است در ۱۸۶۰م[۳۲] به وسیله شخصی به نام حاج محمد شیرازی در بمبئی بنا شده است.[۳۳] متولیان این مسجد جماعتی از شیرازیان مقیم بمبئی هستند که نسبت آنها به خانواده نمازی شیرازی میرسد. در گذشته پیوسته پیشنماز این مسجد فردی ایرانی بوده است.[۳۴] به گفته لوبنا (پژوهشگر موزههای آنلاین و راهنمای تورهای بازدیدکننده از این مسجد) این مسجد مکانی برای جامعه شیعه است و در زمان محرم نزدیک به ۲۰۰ هزار شیعه برای برپایی مراسم سوگواری محرم در این مکان جمع میشوند.[۳۵] در ساخت این مسجد از جزئیات معماری مساجد ایران تقلید شده است.[۳۶]
مقبره سيد ابومحمد طاهر سيف الدين
مقبره ابومحمد طاهر سیف الدین آرامگاه پنجاه و يكمين داعی مطلق فرقه بُهرهها در شهر بمبئی است.[۳۷] بنای اين مقبره در ۱۹۷۵م تكميل شده است. داخل اين مقبره ۱۱۴ نوع «بسم الله الرحمن الرحيم»، در سنگهای قيمتی نوشته شده است.[۳۸]
آرامگاه رحمتآباد
آرامگاه رحمتآباد به مساحت هشت هزار متر مربع در جنوب شهر بمبئی قرار دارد و جهت دفن اموات ایرانیان و شیعیان مقیم بمبئی اهدا شده است. در این آرامگاه مراسمی همچون: افطار در شبهای ماه رمضان، جشن شب میلاد حضرت ولی عصر(عج)، عزاداری در عصر عاشوراء و روز اربعین، برگزار میشود.[۳۹]
مقبره حاج علی
مقبره حاج علی یکی از بناهای معماری اسلامی است که در سال ۱۴۳۱م به نیت بزرگداشت حاج علیشاه بخارایی (یکی از صوفیان مسلمان) در بمبئی بنا شده است.[۴۰] این مقبره مرکز زیارتی عموم مردم به ویژه مسلمانان به شمار میرود.[۴۱]
مجتمع فرهنگی امام خویی
مجتمع فرهنگی امام خویی به مساحت صد هزار متر مربع در بیست کیلومتری بمبئی و شامل سالن بزرگ اجتماعات، مسجدی با گنجایش سه هزار نمازگزار، کتابخانهای با ۵۰ هزار کتاب و حسینیهای با ظرفیت ۷۰۰ نفر، مدرسه علوم دینی با هزار دانشپژوه، مدرسه ابتدایی و راهنمایی با ۱۲۰۰ دانشآموز و همچنین داروخانه و درمانگاه.[۴۲]
مجامع و کتابخانههای بمبئی
شهر بمبئی محل برگزاری مجمعهای مهمی بوده است؛ برای مثال نخستین کنفرانس آموزشی مسلمانان سراسر هند در ۱۹۰۳م که آقاخان در آن نقش فعال داشت، در این شهر برگزار شده است.[۴۳] همچنین کنفرانس مسلمانان سراسر هند در امور فلسطین در ۱۹۳۰م در این شهر برگزار شد.[۴۴]
برخی از نهادهای پژوهشی بمبئی در زمینه اسلامشناسی فعال هستند که موارد زیر از جمله آنها شمرده شده است:
- انجمن آسیایی بمبئی که در زمینه پژوهشهای اسلامی و نشر آثار اسلامی، فعالیت میکند.[۴۵]
- مؤسسه خاورشناسی کاما که در زمینه ایرانشناسی فعال است.[۴۶]
بمبئی کتابخانههای مهمی دارد که بعضی از آنها عبارتنداز: کتابخانه انجمن اسلامی، کتابخانه مؤسسه خاورشناسی کاما[۴۷] که دارای کتب متعدد درباره مذهب و دین به خصوص مذهب شیعه و آیین زرتشتی است.[۴۸] قدیمیترین نسخه مصور شاهنامه جهان در این کتابخانه قرار دارد.[۴۹]
چاپ در بمبئی
بمبئی یکی از مراکز مهم چاپ کتابهای سنگیِ فارسی بوده است که به دست تاجران و ناشران و خوشنویسان مهاجر یا مقیم ایرانی میچرخید و ملکالکُتّاب شیرازی در رأس آنان بود.[۵۰] میرزا محمدبن رفیع شیرازی (متولد ۱۲۶۹ق) بازرگان اهل شیراز، در ۱۲۸۵ق نخستین شرکت نشر و فروش کتابهای فارسی بمبئی را تأسیس کرد او در این کار به حدی موفق بود که به ملکالتّجار معروف شد.[۵۱] از جمله انتشارات شرکت او نشر چاپهای جدیدی از آثار ادب کهن فارسی مانند تذکرة الشعرای دولتشاه سمرقندی و آیات الولایة رفیع شیرازی در دفاع از خلافت علی(ع) و فرزندان اوست.[۵۲]
بعضی کتابهایی که با تشیع مرتبط بوده و از اولین کتب شیعی چاپ بمبئی قلمداد شدهاند، عبارتند از:
- صحیفه کامله سجادیه چاپ شده در سال۱۲۹۴ق/۱۸۷۷م.[۵۳]
- صحیفه علویه که در سال ۱۲۸۹ق/۱۸۷۲م، به چاپ رسیده است.[۵۴]
- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید که در سال ۱۳۰۴ق/۱۸۸۷م، چاپ شده است.[۵۵]
- دیوان امام زینالعابدین(ع).[۵۶]
پانویس
- ↑ ایزدی، « تحقیق و مقاله درباره بمبئی»، جم نما.
- ↑ ایزدی، « تحقیق و مقاله درباره بمبئی»، جم نما.
- ↑ محمدی، «بمبئی شهر»، ص ۲۰۵.
- ↑ ایزدی، « تحقیق و مقاله درباره بمبئی»، جم نما.
- ↑ ایزدی، « تحقیق و مقاله درباره بمبئی»، جم نما.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۶.
- ↑ «پرجمعیت ترین شهرهای آسیا کدام هستند؟»، روزیاتو.
- ↑ «آشنایی با شیعیان بهره داوودی»، پایگاه اطلاعات رسانی حوزه.
- ↑ محیی الدین و پوناوالا، «ایرانیان بمبئی، ص۲۰۵.
- ↑ محمدی، «بمبئی شهر»، ص ۲۰۴.
- ↑ درباره مومبای (بمبئی)، سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران بمبئی.
- ↑ «آشنایی با شیعیان بهره داوودی»، پایگاه اطلاعات رسانی حوزه.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۷.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۷.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۷.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۷.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۷.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۷.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۷.
- ↑ «شیعیان خوجه اثنیعشری الگویی موفق از اقلیت مذهبی پویا و منسجم»، فصل نامه علمی شیعه شناسی.
- ↑ محیی الدین و پوناوالا، «ایرانیان بمبئی »، ص ۲۰۷.
- ↑ محیی الدین و پوناوالا، «ایرانیان بمبئی »، ص ۲۰۷.
- ↑ عرب احمدی، شیعیان خوجه اثنی عشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص ۳۴۰.
- ↑ عرب احمدی، شیعیان خوجه اثنی عشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص ۱۹.
- ↑ «مولانا حاجی غلام علی ناجی، مصلح دینی و پیشگام فرهنگنویسی شیعی در گجرات»، خبرگزاری رسمی حوزه.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص ۱۳۶.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص ۱۴۴.
- ↑ روغنی،شیعیان خوجه در آینه تاریخ، ص ۶۶.
- ↑ «برپایی خیمه عزای حسینی در 100 هیئت مذهبی بمبئی هندوستان»،ابنا.
- ↑ محیی الدین و پوناوالا، « ایرانیان بمبئی»، ص ۲۰۸.
- ↑ «مراسم عزاداري سالار شهيدان در محفل ايرانيان بمبئي برگزار شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «آشنایی بامیراثی ایرانی درجنوب بمبئی/ مسجدی که بنام مغولان زده شد!»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «معرفی اجمالی مومبایی»، سایت فرهنگی اعتقادی فطرت.
- ↑ «معرفی اجمالی مومبایی»، سایت فرهنگی اعتقادی فطرت.
- ↑ «آشنایی بامیراثی ایرانی درجنوب بمبئی/ مسجدی که بنام مغولان زده شد!»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «مسجد ایرانی بمبئی، یادگار معماری پارسی»، پایگاه تخصصی مسجد.
- ↑ «معرفي اجمالي مومبايي»،خبرگزاری فارس.
- ↑ «معرفي اجمالي مومبايي»،خبرگزاری فارس.
- ↑ «آرامگاه رحمت آباد متعلق به ایرانیان مقیم بمبئی هند»،پایگاه تخصصی تحلیلی جامعه و فرهنگ ملل.
- ↑ «مسجد حاج علی بمبئی»،تاریخ ما.
- ↑ «درباره مومبای (بمبئی)»، سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران بمبئی.
- ↑ یادنامه حضرت آیتالله العظمی آقای حاج سید ابوالقاسم خویی، ۱۳۷۲ش، ص۱۱۹–۱۲۱.
- ↑ محمدی، «بمبئی شهر»، ص ۲۰۵.
- ↑ محمدی، «بمبئی شهر»، ص ۲۰۵.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۸.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۸.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۸.
- ↑ غروی، فهرست نسخههای خطی فارسی بمبئی- کتابخانه مؤسسه کاما-گنجینه مانکجی،۱۴۰۶ق، ص۱۳.
- ↑ غروی، فهرست نسخههای خطی فارسی بمبئی- کتابخانه مؤسسه کاما-گنجینه مانکجی، ص۱۰.
- ↑ «بمبئی یکی از مراکز مهم چاپ کتب سنگی فارسی بود/ چاپخانه منشی نول نقطه اوج چاپ کتب فارسی در شبه قاره»،خبرگزاری کتاب ایران.
- ↑ محیی الدین و پوناوالا، «ایرانیان بمبئی»، ص ۲۰۸.
- ↑ محیی الدین و پوناوالا، «ایرانیان بمبئی»، ص ۲۰۸.
- ↑ خان، ۱۴۲۱ق، معجم المطبوعات العربیة فی شبه القارة الهندیة الباکستانیة منذ دخول المطبعة الیها حتی عام ۱۹۸۰، ص۱۸۱.
- ↑ خان، ۱۴۲۱ق، معجم المطبوعات العربیة فی شبه القارة الهندیة الباکستانیة منذ دخول المطبعة الیها حتی عام ۱۹۸۰، ص۲۷۰.
- ↑ خان، ۱۴۲۱ق، معجم المطبوعات العربیة فی شبه القارة الهندیة الباکستانیة منذ دخول المطبعة الیها حتی عام ۱۹۸۰، ص ۱۲۷.
- ↑ بوسنینه، موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمین،۱۴۲۵ق، ص ۲۹۴.
منابع
غروی، سید مهدی،فهرست نسخههای خطی فارسی بمبئی- کتابخانه مؤسسه کاما-گنجینه مانکجی،اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۴۰۶ق.
محمدی، پروانه، «بمبئی شهر، دانشنامه جهان اسلام، ج ۴، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- «مراسم عزاداري سالار شهيدان در محفل ايرانيان بمبئي برگزار شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج: ۳۰ شهریور ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- «برپایی خیمه عزای حسینی در 100 هیئت مذهبی بمبئی هندوستان»، ابنا، تاریخ درج: ۱۴ مهر ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- ایزدی، حسین، «تحقیق و مقاله درباره بمبئي، جم نما، تاریخ درج: ۱۹ تیر ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- بوسنینه، منجی، موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمین، تونس، جامعة الدول العربیة المنظمة العربیة للتربیة و الثقافة و العلوم، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
- خان، احمد، معجم المطبوعات العربیة فی شبه القارة الهندیة الباکستانیة منذ دخول المطبعة الیها حتی عام ۱۹۸۰، ریاض، مکتبة الملک فهد الوطنیه، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- «پرجمعیت ترین شهرهای آسیا کدام هستند؟»، روزیاتو، تاریخ درج: ۱۹ فروردین ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید ۸ آذر ۱۴۰۴ش.
- «آرامگاه رحمت آباد متعلق به ایرانیان مقیم بمبئی هند»، پایگاه تخصصی تحلیلی جامعه و فرهنگ ملل، تاریخ درج: ۲ مرداد ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید: ۵ آذر ۱۴۰۴ش.
- روغنی، زهرا، شیعیان خوجه در آینه تاریخ، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- عرب احمدی، امیر بهرام، شیعیان خوجه اثنی عشری در گستره جهان، قم، شیعه شناسی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- ، سایت فرهنگی اعتقادی فطرت«معرفی اجمالی مومبایی»، تاریخ درج ۳ آذر ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید: ۴ آذر ۱۴۰۴ش.
- محیی الدین، مؤمن، اسماعیل پوناوالا، «ایرانیان بمبئی »، دانشنامه جهان اسلام، ج ۴، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی،۱۳۷۷ش.
- «بمبئی یکی از مراکز مهم چاپ کتب سنگی فارسی بود/ چاپخانه منشی نول نقطه اوج چاپ کتب فارسی در شبه قاره»، خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ درج: ۲ تیر ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- «مولانا حاجی غلام علی ناجی؛ مصلح دینی و پیشگام فرهنگنویسی شیعی در گجرات»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج: ۲۲ مهر ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- «درباره مومبای (بمبئی)»، سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران بمبئی، تاریخ درج: شهریور ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- «مسجد حاج علی بمبئی»، تاریخ ما، تاریخ درج: ۵ دی ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- ،«معرفي اجمالي مومبايي»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج : ۵ اسفند ۱۳۸۶ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- «مسجد ایرانی بمبئی، یادگار معماری پارسی»، پایگاه تخصصی مسجد، تاریخ درج: ۵ شهریور ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- «آشنایی بامیراثی ایرانی درجنوب بمبئی/ مسجدی که بنام مغولان زده شد!»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج: ۱۷ شهریور ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- عرب احمدی، امیر بهرام، «شیعیان خوجة اثنیعشری الگویی موفق از اقلیت مذهبی پویا و منسجم»، فصل نامه علمی شیعه شناسی، شماره ۴۶، تابستان ۱۳۹۳ش.
- عرب احمدی، امیر بهرام، «آشنایی با شیعیان بهره داوودی»، اخبار شیعیان، شماره ۴۲، اردیبهشت ۱۳۸۸ش.
- «نهادهای فرهنگی غربی در مومبای و تحولات سبک زندگی هندیها»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج: ۱۸ خرداد ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- سمیعی، مجید، «بمبئی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۱۲، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۳ش.
- «درباره مومبای (بمبئی)»، سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران بمبئی، تاریخ درج: شهریور ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.