ابواسحاق نوبختی
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق بن فضل بن ابی‌سهل بن نوبخت نوبختی |
| لقب | ابن‌نوبخت |
| نسب | نوبختیان |
| محل زندگی | عراق |
| تاریخ وفات | بین قرن دوم تا پنجم هجری قمری |
| خویشاوندان سرشناس | ابوسهل بن نوبخت، ابوسهل نوبختی، حسین بن روح نوبختی، حسن بن موسی نوبختی |
| اطلاعات علمی | |
| تألیفات | الیاقوت فی علم الکلام، الابتهاج |
ابواسحاق نوبختی از قدیمی‌ترین متکلمان شیعه در قرن چهارم هجری قمری و یکی از افراد مشهور خاندان نوبختی است. محققان نقش ابواسحاق در فرایند فلسفی شدن کلام شیعی را پررنگ دانسته و کتاب «الیاقوت فی علم الکتاب» او را قدیمی‌ترین کتاب کلامی معرفی کرده‌اند. درباره اسم و زمان زندگی ابواسحاق اختلاف زیادی بین محققان وجود دارد. طبق دیدگاه مشهور، نام او ابراهیم و زمان زندگی او قرن چهارم قمری است.
از مهم‌ترین عقاید ابواسحاق، کافی بودن ایمان (بدون عمل) برای مؤمن خواندن اشخاص و جواز لذت عقلی برای خداوند است. ابواسحاق کتاب دیگری به نام «الابتهاج» داشت که در دسترس نیست.
جایگاه علمی
برخی از محققان علم کلام، متکلمان خاندان نوبختی به‌ویژه ابن‌نوبخت را پیشگام کلام فلسفی شیعه دانسته و معتقدند ابن‌نوبخت نقش به‌سزایی در فرایند فلسفی شدن کلام شیعه داشته است.[۱] تعریف علامه حلی از ابن‌نوبخت در مقدمه کتاب شرح بر الیاقوت، هم‌ردیف قرار دادن ابن‌نوبخت با علمایی چون سید مرتضی و ابوالحسن بصری و اهتمام علمای شیعه به نقل آراء کلامی و فلسفی ابن‌نوبخت را از دلایل جایگاه ویژه علمی او دانسته‌اند.[۲] برخی بر این باورند قدیمی‌ترین کتاب کلامی که به دست ما رسیده، کتاب الیاقوت ابن‌نوبخت است.[۳] در این کتاب به مسئله قاعده اصلح (وجوب انجام بهترین کار توسط خدا) پرداخته شده است.[۴]
اختلاف درباره نام و زمان زندگی
ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق نوبختی، که به ابن‌نوبخت شهرت دارد از قدیمی‌ترین متکلمان شیعه و از مشاهیر خاندان نوبختی است.[۵] در مورد اسم و زمان زندگی ابن‌نوبخت، بین اندیشمندان دو دیدگاه وجود دارد.[۶] افرادی همچون علامه حلی در مقدمه کتاب «انوار الملکوت در شرح الیاقوت» او را برای اولین مرتبه،[۷] ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت معرفی کرده است.[۸] شیخ عباس قمی[۹] و عباس اقبال آشتیانی نیز او را ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق بن نوبخت نامیده‌اند.[۱۰] در مقابل افرادی چون میرزا عبدالله افندی اصفهانی در کتاب ریاض العلماء[۱۱] و سید حسن صدر در کتاب الشیعه و فنون الاسلام[۱۲] و آقابزرگ تهرانی در کتاب الذریعه[۱۳] اسم ابن‌نوبخت را ابواسحاق اسماعیل بن اسحاق دانسته‌اند. گفته شده است که دلایل محکمی بر رد دیدگاه دوم (اسماعیل بن اسحاق) وجود دارد.[۱۴] ضیایی در مقدمه کتاب الیاقوت معتقد است که در کتب کلامی نام ابن‌نوبخت فقط به صاحب کتاب «الیاقوت» و نه دیگر اعضای خاندان نوبختیان داده شده است.[۱۵] برخی بر این باورند به رغم شهرت اسم ابراهیم بن نوبخت، نمی‌توان به نتیجه مشخصی درباره اسم او رسید.[۱۶]
در مورد زمان حیات ابن‌نوبخت نیز اختلاف بسیاری وجود دارد.[۱۷] میرزا عبداللّه افندی الاصفهانی، عصر زندگانی او را ذکر نکرده است؛[۱۸] اما سید حسن صدر بر این باور است که او در قرن دوم هجری قمری زندگی می‌کرده است.[۱۹] همچنین علامه اقبال آشتیانی در کتاب «خاندان نوبختی»[۲۰] و بعضی از مستشرقین معتقدند که ابن‌نوبخت در قرن چهارم هجری قمری می‌زیسته است[۲۱] که این دیدگاه نزد مستشرقین[۲۲] و برخی از مسلمانان شهرت دارد.[۲۳] به گفته عده‌ای از محققان به کمک ادله‌ای می‌توان اثبات کرد که ابن‌نوبخت در فاصله زمانی میان نیمه دوم قرن چهارم تا نیمه اول قرن پنجم هجری قمری می‌زیسته است.[۲۴] برخی نیز ابن‌نوبخت را، هم‌طبقه شیخ مفید و قـاضی عبدالجبار یعنی قرن پنج هجری قمری دانسته‌اند.[۲۵]
عقائد و آثار فلسفی-کلامی
علی‌اکبر ضیائی در مقدمه کتاب الیاقوت، عقاید ابن‌نوبخت را ذکر کرده است که در اینجا به برخی اشاره می‌شود:
- ابن‌نوبخت اعتقاد دارد که وجود اشیاء، عین ماهیت آن هاست؛ اما مشهور فلاسفه معتقدند وجود، چیزی غیر از ماهیت اشیاء می‌باشد.
- ابن‌نوبخت ایمان را فقط تصدیق قلبی می‌داند.
- به باور ابن‌نوبخت، لذت عقلی برای خداوند متعال جایز است.[۲۶] ابن‌نوبخت، کتاب «الابتهاج» را برای اثبات این امر نوشته است.
بعضی از عقاید ابن‌نوبخت را در مقایسه با آراء فلاسفه و متکلمان دوره‌های اخیر متفاوت شمرده‌اند.
به گفته برخی از محققان، ابن‌نوبخت آثار زیادی داشته[۲۷] که تنها دو اثر از او ذکر شده است. یکی کتاب «الیاقوت فی علم الکتاب» و دیگری «الابتهاج».[۲۸]علامه حلی در شرح یاقوت نوبختی گفته که به کتاب الابتهاج دست نیافته است. [۲۹]
خاندان نوبختی
به گفته محققان، خاندان نوبختی از جمله خاندان‌های اصیل ایرانی_زرتشتی بوده که از اواخر قرن اول هجری قمری تا اوایل قرن پنجم هجری قمری در دوره ساسانیان تا سامانیان می‌زیستند.[۳۰] خاندان نوبختی با قبول دین اسلام و از راه ترجمه و نشر علوم، آثاری ارزشمند از خود به جا گذاشته‌اند به‌طوری‌که می‌توان آنها را از اولین متکلمان رسمی شیعه به شمار آورد.[۳۱] به باور محققان هر یک از بزرگان نوبختی در رشته‌ای شهرت داشته‌اند. به طور مثال در علم نجوم، برخی آنها را اعلم الناس نامیدند.[۳۲] و یا در علم کلام، دیدگاه ایشان را سند می‌انگاشتند.[۳۳] همچنین ابومحمد نوبختی را نمونه کامل آگاه به علم ملل و نحل شمرده‌اند.[۳۴] همچنین در علم اخبار امامیه، آل نوبخت را هم‌ردیف شیخ مفید و شیخ صدوق [۳۵]و در فن ترجمه در ردیف مترجمان صاحب سبک شمرده‌اند.[۳۶]
پانویس
- ↑ گنجور، «نقش ابواسحاق ابراهیم نوبختی در پیدایش کلام فلسفی شیعه (با تاکید بر کتاب علی یاقوت فی علم الکلام)»، ص۱۰۳.
- ↑ بیاتی، «نویسنده کتاب الیاقوت»، ص۱۶.
- ↑ حلبی، تاریخ علم کلام در ایران و جهان اسلام، ۱۳۷۶ش، ص۵۹.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقائد استدلالی، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۲۰۸.
- ↑ علامه حلی، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، ۱۹۸۴م، ص۲.
- ↑ جمعی از نویسندگان موسسه امام صادق، معجم طبقات المتکلمین، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۱۴۸؛ ضیائی، مقدمه کتاب الیاقوت، ۱۴۱۳ق، ص۱۳.
- ↑ گنجور، «نقش ابواسحاق ابراهیم نوبختی در پیدایش کلام فلسفی شیعه (با تاکید بر کتاب علی یاقوت فی علم الکلام)»، ص۱۰۴.
- ↑ علامه حلی، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، ۱۹۸۴م، ص۲.
- ↑ قمی، الکنی و الالقاب، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۹۴.
- ↑ اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، ۱۳۴۵ش، ص۱۶۷.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ۱۴۰۱ق، ج۶، ص۳۸.
- ↑ صدر، الشیعه و فنون الاسلام، بی‌تا، ص۲۹۰.
- ↑ طهرانی، الذریعه إلی تصانیف الشیعه، ۱۴۰۸ق، ج۲۵، ص۲۷۱.
- ↑ بیاتی، «نویسنده کتاب الیاقوت»، ص۱۵-۳۰.
- ↑ ضیائی، مقدمه کتاب الیاقوت،۱۴۱۳ق، ص۱۳.
- ↑ فضل الله، «شخصیه: السید أبوإسحاق إبراهیم بن نوبخت»، ص۲۲.
- ↑ امین، مستدرکات اعیان الشیعه، ۱۴۰۸ق، ج۷، ص۱۱.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ۱۴۰۱ق، ج۶، ص۳۸.
- ↑ صدر، تأسیس الشیعه، ۱۳۷۵ش، ص۳۶۴-۳۶۵.
- ↑ اقبال آشتیانی، خاندان نوبختی، ۱۳۴۵ش، ص۱۶۷.
- ↑ بروکلمان و دیگران، تاریخ الأدب العربی، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۳۲۸-۳۲۹.
- ↑ ضیائی، مقدمه کتاب الیاقوت، ۱۴۱۳ق، ص۱۶.
- ↑ فضل الله، «شخصیة آل نوبخت»، ص۲۸؛ بیاتی، «نویسنده کتاب الیاقوت»، ص۱۸.
- ↑ گنجور، «نقش ابواسحاق ابراهیم نوبختی در پیدایش کلام فلسفی شیعه (با تاکید بر کتاب علی یاقوت فی علم الکلام)»، ص۱۰۴؛ بیاتی، «نویسنده کتاب الیاقوت»، ص۲۲-۲۴.
- ↑ نبوی، «نوبختی، متکلمی اندیشمند و نوآور»، ص۵۸.
- ↑ ضیائی، مقدمه کتاب الیاقوت، ۱۴۱۳ق، ص۱۸-۱۹.
- ↑ بیاتی، «نویسنده کتاب الیاقوت»، ص۲۵.
- ↑ ضیایی، مقدمه الیاقوت فی علم الکلام، ۱۴۱۳ق، ص۲۱.
- ↑ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ۱۴۰۸ق ،ج۱، ص۶۲.
- ↑ گنجور، «نقش ابواسحاق ابراهیم نوبختی در پیدایش کلام فلسفی شیعه (با تاکید بر کتاب علی یاقوت فی علم الکلام)»، ص۱۰۲.
- ↑ گنجور، «نقش ابواسحاق ابراهیم نوبختی در پیدایش کلام فلسفی شیعه (با تاکید بر کتاب علی یاقوت فی علم الکلام)»، ص۱۰۲
- ↑ ابن‌رومی، دیوان اشعار، ۱۹۹۸م، ص۱۲۲.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار،۱۴۰۴ق، ج۵۵، ص۲۸۱.
- ↑ حموی، معجم الادباء، ۱۹۶۴م، ج۲، ص۲۷۹.
- ↑ ابنابیالحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۸۳ق، ج۲، ص۵۹۷.
- ↑ ابن‌ابی‌اصبیعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ۱۳۰۰ق، ج۱، ص۳۰۹.
منابع
- ابن ابی اصبیعة، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، مصر، مکتبة فتح‌الله الیاس نوری، ۱۳۰۰ق.
- ابنابیالحدید، عزالدین، شرح نهج‌البلاغه، قاهره، دار احیاء الکتب العربیة، ۱۳۸۳ق.
- ابن‌رومی، علی‌بن‌عباس، دیوان اشعار، شرح و تحقیق عبدالامیر علی مهنا، بیروت، دارالمکتبة الهلال، ۱۹۹۸م.
- ابن‌نوبخت، ابی‌اسحاق ابراهیم بن نوبخت، الیاقوت فی علم الکلام، تحقیق علی‌اکبر ضیایی، قم، مکتبة آیت‌الله المرعشی النجفی، ۱۴۱۳ق.
- افندی، میرزا عبداللّه، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق سید احمد حسینی، قم، مکتبة آیةاللّه المرعشی النجفی، ۱۴۰۱ق.
- اقبال آشتیانی، عباس، خاندان نوبختی، تهران، مکتبة طهوری، ۱۳۴۵ش.
- امین، حسن، مستدرکات أعیان الشیعه، دار التعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۸ق.
- بروکلمان، کارل و عبدالحلیم نجار، تاریخ الادب العربی، قم، دار الکتاب الاسلامی، ۲۰۰۶م.
- بیاتی، حیدر عبدالمناف، «نویسنده کتاب الیاقوت»، کتاب شیعه، سال اول، شماره اول، بهار و تـابستان ۱۳۸۹ش.
- تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، نجف، مطبعة الغری، ۱۹۶۴م
- حلبی، علی‌اصغر، تاریخ علم کلام در ایران و جهان اسلام، تهران اساطیر،۱۳۷۶ش.
- جمعی از نویسندگان موسسه امام صادق، معجم طبقات المتکلمین، قم، موسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲۴ق.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، بیروت، دار الکتب العربیه، ۱۳۹۰ق.
- ربانی گلپایگانی، علی، عقائد استدلالی، قم، هاجر، ۱۳۹۱ش.
- رضوی، سیدعباس، «حوزه علمیه بغداد»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۱۴، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، ۱۳۸۹ش.
- صدر، سیدحسن، تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام، تهران، اعلمی، ۱۳۷۵ش.
- صدر، سیدحسن، الشیعه و فنون الاسلام، قاهره، مطبوعات النجاح، بی‌تا.
- ضیایی، علی‌اکبر، مقدمه الیاقوت فی علم الکلام، قم، مکتبة آیت‌الله المرعشی النجفی، ۱۴۱۳ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، تصحیح محمد نجمی الزنجانی، قم، مطبعة الراضی، ۱۹۸۴م.
- فضل الله، السید علی محمد جواد، «شخصیة: السید ابواسحاق إبراهیم بن نوبخت»، در مجله بقیةالله، شماره ۱۸۲، اکتبر ۲۰۰۶م.
- فضل الله، علی محمد جواد، «شخصیة آل نوبخت»، در مجله بقیةالله، شماره ۱۷۶، می ۲۰۰۶م.
- قمی، شیخ عباس، الکنی و الالقاب، تهران، مکتبة الصدر، چاپ پنجم، ۱۳۶۸ش.
- کریمی، مرتضی و حیدر بیاتی، آشنایی با کتاب الیاقوت، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۹۷ش.
- گنجور، مهدی، «نقش ابواسحاق ابراهیم نوبختی در پیدایش کلام فلسفی شیعه (با تاکید بر کتاب علی یاقوت فی علم الکلام)»، در مجله اندیشه نوین دینی، شماره ۵۲، بهار ۱۳۹۷ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، موسسه الوفا،۱۴۰۴ق.
- نبوی، سعیده سادات، «نوبختی، متکلمی اندیشمند و نوآور»، در مجله نقد و نظر، سال بیستم، شماره ۱، بهار ۱۳۹۴ش.