اسماعيل بن جعفر (درگذشت:۱۴۳ یا ۱۴۵ق) فرزند بزرگ امام صادق(ع) است که اسماعیلیه او یا فرزندش محمد را امام پس از امام صادق(ع) می‌دانند. اما از نظر امامیه و نیز بر اساس احادیث رسیده از پیامبر(ص)، موسی بن جعفر(ع) امامِ پس از امام صادق(ع) است. اعتقاد به امامت اسماعیل سرآغاز جدایی اسماعیلیان از امامیه و شکل‌گیری فرقه اسماعیلیه شد.
| نام | اسماعیل بن جعفر الصادق |
|---|---|
| نقش | امام هفتم اسماعیلیان |
| درگذشت | ۱۴۳ یا ۱۴۵ قمری |
| مدفن | قبرستان بقیع در مدینه |
| محل زندگی | مدینه |
| پدر | امام صادق(ع) |
| مادر | فاطمه، دختر حسين بن علی بن حسین |
| فرزند(ان) | محمد و علی |
| امامزادگان مشهور | |
| عباس بن علی • زینب کبری • فاطمه معصومه • سید محمد • شاهچراغ • سیده نفیسه سایر امامزادگان | |
درباره شخصیت اسماعیل اختلاف‌نظر وجود دارد برخی با استناد به روایات بر این باورند که وی با غالیان ارتباط داشته است. اما آیت‌الله خویی با توجیه این روایات و استناد به روایات دیگر وی را شخصی جلیل و مورد عطوفت پدر دانسته است.
اسماعیل در زمان حیات امام صادق(ع) از دنیا رفت و در بقیع دفن شد. امام صادق(ع) تشییع جنازه و تدفین وی را آشکارا برگزار کرد و افرادی را بر مرگش شاهد گرفت تا شبهه امامت و موعود بودن وی از بین برود. همچنین بنا بر روایات درباره زمان مرگ اسماعیل بداء رخ داده است، چراکه برخی از شیعیان او را امام می‌پنداشتند و با مرگش آشکار شد که وی امام نبوده است.
زندگی و خانواده
اسماعیل فرزند امام صادق(ع) و فاطمه نوه امام سجاد(ع) است.[۱] تاریخ تولد وی در منابع تاریخی ذکر نشده است. با این حال با استناد به تولد امام کاظم(ع) در سال ۱۲۷ق[۲] یا ۱۲۸ق[۳] و اختلاف ۲۵ سال میان امام کاظم(ع) و اسماعیل،[۴] تولد او در سال‌های اولیه قرن دوم تخمین زده شده است.[۵]
علی بن محمد علوی عمری سال فوت اسماعیل را ۱۳۸ق گزارش داده.[۶] در حالی که طبری، نویسنده تاریخ طبری از زنده بودن او در ۱۴۰ق خبر داده است.[۷] سال‌های ۱۴۳[۸] و ۱۴۵ق[۹] به‌عنوان سال‌های مرگ اسماعیل آمده است.
نسل اسماعیل از طریق فرزندانش محمد و علی ادامه یافت.[۱۰] محمد دو فرزند به نام‌های اسماعیل ثانی و جعفر اکبر داشت[۱۱] و نسل علی بن اسماعیل نیز از فرزندی به نام محمد باقی ماند.[۱۲]
نوادگان اسماعیل در سرزمین‌هایی چون خراسان، نیشابور، سامراء[۱۳] دمشق،[۱۴] مصر،[۱۵] اهواز، کوفه، بغداد،[۱۶] یمن،[۱۷] صور،[۱۸] حلب[۱۹] و قم[۲۰] می‌زیستند.
اعتبار و شخصیت
به گفته آیت‌الله خویی رجالی شیعه (۱۲۷۸-۱۳۷۱ش) درباره اعتبار شخصیت اسماعیل دو دسته روایات وجود دارد. از برخی از روایات مدح او و از برخی دیگر ذمش برداشت می‌شود.[۲۱] بر اساس روایاتی که از آنها ذم اسماعیل برداشت شده او با غالیان همچون مفضل بن عُمَر و بَسّام صیرَفی ارتباط داشت و امام صادق(ع) از این روابط ناخشنود بود.[۲۲] همچنین او به محافلی رفت‌وآمد داشت که باعث می‌شد در صلاحیت‌های اخلاقی وی تردید شود.[۲۳] آیت‌الله خویی روایات ذم را دارای ضعف سندی و دلالی دانسته و روایات مدح را ترجیح داده است از این‌رو اسماعیل را شخصی جلیل و مورد عطوفت پدرش معرفی کرده است.[۲۴]
برخی به ارتباط اسماعیل با خطابیه و نقش آنها در شکل‌گیری فرقه اسماعیلیه اشاره کرده‌اند. به گفته اینان ابوالخطاب و اسماعیل در زمان حیات امام صادق(ع)، به کمک یکدیگر، عقایدی را پایه‌گذاری کردند که اساس اسماعیلیه شد[۲۵] گفته شده دلیلی بر این ادعا وجود ندارد.[۲۶] لویی ماسینیون، اسلام‌شناس فرانسوی نیز ابوالخطاب را پدر معنوی اسماعیل می‌داند.[۲۷] البته قاضی نعمان مغربی فقیه اسماعیلیه (۲۸۳-۳۶۳ق) نقشی برای ابوالخطاب در شکل‌گیری اسماعیلیه قائل نیست و او را بدعتگذار و مورد لعن امام صادق(ع) می‌داند.[۲۸]
ارتباط با منصور عباسی
محمد بن جریر طبری تاریخ‌نگار قرن سوم قمری نقل کرده است که در ۱۴۰ق، منصور عباسی برای حج به مکه رفته بود، تعدادی از علویان مانند محمد نفس زکیه و ابراهیم، فرزندان عبدالله محض و جمعی از خراسانیان هوادارش نیز در مکه اجتماع کردند. بعضی از آنان تصمیم گرفتند منصور را ترور کنند ولی محمد مخالفت کرد. این تصمیم را اسماعیل به اطلاع منصور رساند و او عبدالله را بازداشت کرد و فرزندانش را از او خواست، ولی عبدالله خودداری کرد و به زندان افتاد و اموالش فروخته شد.[۲۹]
ادعای امامت اسماعیل
دیدگاه امامیه
علمای امامیه منکر وجود نص بر امامت اسماعیل بوده‌اند و روایاتی را نقل کرده‌اند که امامت اسماعیل را رد کرده است.[۳۰] از جمله روایات حدیث لوح[۳۱] و حدیث جابر[۳۲] است که بر اساس آنها پیامبر(ص)، اسامی امامان دوازده‌گانه را بیان کرده است و در آنها امام پس از جعفر بن محمد، فرزندش موسی معرفی شده است نه اسماعیل. همچنین امام صادق(ع) در موارد متعددی امامت موسی بن جعفر را به اصحاب نزدیک خود اعلام کرده بود. در هر یک از کتاب‌های الکافی،[۳۳] ارشاد،[۳۴] اعلام الوری[۳۵] و بحارالانوار،[۳۶] بابی درباره نصوص امامت موسی بن جعفر(ع) وجود دارد که به ترتیب ۱۶، ۴۶، ۱۲ و ۱۴ روایت را در این باره نقل کرده‌اند.[۳۷]
آشکارسازی مرگ
برپایه روایتی از زرارة بن اعین، پس از مرگ اسماعیل و پیش از دفن او، امام صادق(ع) حدود سی تن از یاران نزدیک خود را درباره مرگ فرزندش شاهد گرفت.[۳۸] همچنین غسل، کفن، تشییع جنازه و دفن او را آشکارا برگزار کرد[۳۹] و دستور داد به نیابت او حج به جا آورده شود.[۴۰] هدف امام از این کار زدودن اعتقاد به امامت وی بود چرا که به گمان برخی او امامِ پس از امام صادق بود.[۴۱] با این حال به اعتقاد برخی از اسماعیلیه، اسماعیل نمرده بود و ظاهرسازی مرگ او برای فریب مردم و حفظ جان او و اطرافیانش بوده است.[۴۲]
دیدگاه اسماعیلیه
اسماعیلیه نام فرقه‌هایی است که پس از امام صادق(ع) به امامت فرزندش اسماعیل یا نواده‌اش محمد بن اسماعیل اعتقاد دارند.[۴۳] به اعتقاد مبارکیه و قَرامطه از فرقه‌های اسماعیلیه، امامِ پس از جعفر بن محمد، محمد بن اسماعیل است چراکه اسماعیل جانشین امام صادق(ع) بوده و چون او در زمان حیات پدرش فوت کرده، امام صادق(ع) امامت را به محمد فرزند وی سپرده است. به اعتقاد آنان پس از امامت حسنین(ع) جایز نیست که امامت از برادر به برادر منتقل شود.[۴۴] سعد بن عبدالله اشعری این اعتقاد را به اسماعیلیه خالصه یا خطابیه نیز نسبت داده است.[۴۵] برخی از اسماعیلیه نیز معتقدند اسماعیل بن جعفر از دنیا نرفته است بلکه او مهدی موعود است.[۴۶] با این حال در منابع اسماعیلی و آثار قاضی نعمان، نص روایت قطعی درباره امامت اسماعیل نیامده است.[۴۷] هرچند که جعفر بن منصور الیمن داعی اسماعیلی اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم قمری احادیثی را بدون ذکر سلسله راویان، درباره امامت اسماعیل گردآورده است.[۴۸] همچنین در برخی منابع آمده است که خلفای فاطمی نخست به جای اسماعیل، برادرش عبدالله افطح را امام معرفی می‌کرده‌اند سپس از این امر عدول کرده و امامت اسماعیل را مطرح ساختند.[۴۹]
بداء درباره اسماعیل
بر اساس برخی از روایات درباره زمان مرگ اسماعیل بدا رخ داده است تا مردم بدانند که او پس از پدرش امام نیست[۵۰] چراکه گروهی از شیعیان، اسماعیل را امام پس از امام صادق(ع) می‌پنداشتند و با مرگ وی در زمان حیات پدر آشکار شد که او امام نبوده و امام بعدی، موسی بن جعفر(ع) است.[۵۱] البته منابع اسماعیلی روایات بداء را با امامت اسماعیل مرتبط کرده‌اند.[۵۲]
مدفن
اسماعیل در منطقه‌ای به‌نام عُرَیض در نزدیکی مدینه از دنیا رفت و در بقیع دفن شد.[۵۳] در دوره خلافت فاطمیان (۲۹۷-۵۶۷ق)، بر قبر او آرامگاهی ساخته شد.[۵۴] مرقد او در بیرون از قبرستان بقیع به فاصله ۱۵ متری دیوار بقیع، در جهت غرب و روبه‌روی قبرهای ائمه بقیع قرار داشت.[۵۵] قبر اسماعیل از سوی شیعیان و به‌ویژه اسماعیلیه زیارت می‌شد.[۵۶] حج‌گزاران ایرانی در سفر به مدینه، غالبا هنگام زیارت بقیع، این امامزاده را نیز زیارت می‌کردند و در سفرنامه‌های آنان توصیفی از بارگاه او ثبت ثبت شده است.[۵۷]
به گفته محمدصادق نجمی (۱۳۱۵-۱۳۹۰ش) در سال ۱۳۹۴ق هنگام زیرسازی خیابان غربی بقیع، محوطه پیرامون قبر اسماعیل تخریب شد و چنین شایع شد که جنازه او پس از قرن‌ها به صورت سالم آشکار شده است، جسد اسماعیل به درون بقیع منتقل شد و محل آن در سمت شرقی شهیدان حَرّه و در ۱۰ متری قبر حلیمه سعدیه قرار دارد.[۵۸]
پانویس
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۰۹.
- ↑ طبری، دلائل الامامه، ۱۴۰۳ق، ص۳۰۳.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۶.
- ↑ ابوحاتم رازی، الزینه، ص۲۸۸ به‌نقل از حبیبی مظاهری، «اسماعیل بن جعفر»، ص۶۴۸.
- ↑ حبیبی مظاهری، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۸، ص۶۴۸.
- ↑ عمری، المجدی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۰۰.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۷، ص۵۲۴.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۰م، ج۱، ص۳۱۱.
- ↑ سبحانی، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ج۷، ص۲۹۶.
- ↑ فخر رازی، الشجره المبارکه، ۱۴۰۹ق، ص۱۰۱.
- ↑ فخر رازی، الشجره المبارکه، ص۱۰۱.
- ↑ فخر رازی، الشجره المبارکه، ۱۴۰۹ق، ص۱۰۳.
- ↑ بخاری، سر السلسلة العلویه، ۱۴۱۳ق، ص۳۶.
- ↑ حموی، معجم‌البلدان، ۱۹۹۵م، ج۲، ص۴۶۹.
- ↑ حموی، معجم‌البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۱۴۲.
- ↑ علوی، المجدی، ۱۴۰۹ق، ص۱۰۳.
- ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۰ق، ج۲۰، ص۳۷.
- ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۰ق، ج۳۰، ص۳۰۹.
- ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۰ق، ج۱۲، ص۴۰.
- ↑ نگاه کنید به نوری، خاتمة المستدرک، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۴۸۵.
- ↑ نگاه کنید به خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۱۲۴-۱۲۷.
- ↑ کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ق، ص۲۴۵؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۱۲۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به صدوق، کمال‌الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۷۰.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۱۲۷.
- ↑ لویس، The Origins of Isma'ilism، ص۴۲ به‌نقل از حبیبی مظاهری، «اسماعیل بن جعفر»، ج۹، ص۶۵۰.
- ↑ حبیبی مظاهری، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۹، ۶۵۰.
- ↑ نگاه کنید به بدوی، شخصیات قلقة، ص۱۹ به‌نقل از حبیبی مظاهری، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ص۶۴۹.
- ↑ قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۴۹-۵۰.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۷، ص۵۲۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به صدوق، کمال‌الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۷۰-۷۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۲۷-۵۲۸.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۸۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۰۷-۳۱۱.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۱۶-۲۲۲.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۷-۱۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۸، ص۱۲-۲۹.
- ↑ جمعی از نویسندگان، مجموعه مقالات سیره و زمانه امام کاظم، ۱۳۹۲ش، ج۲، ص۷۹، ۸۱.
- ↑ نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۳۲۸.
- ↑ نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۳۲۸.
- ↑ ابن‌شهرآشوب، المناقب، ۱۳۷۹ق، ج۱، ص۲۶۶.
- ↑ نگاه کنید به طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۵۴۶؛ ابن‌شهرآشوب، المناقب، ۱۳۷۹ق، ج۱، ص۲۶۶.
- ↑ نگاه کنید به شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۲۲۶؛ جوینی، تاریخ جهانگشای، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۱۴۶.
- ↑ نگاه کنید به مفید، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۶.
- ↑ نگاه کنید به مفید، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۶.
- ↑ اشعری، المقالات والفرق، ۱۳۶۰ش، ص۸۱.
- ↑ نگاه کنید به اشعری، المقالات والفرق، ۱۳۶۰ش، ص۷۹.
- ↑ حبیبی مظاهری، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۹، ۶۵۰.
- ↑ جعفر بن منصور الیمن، سرائر و اسرار النطقاء، ۱۴۰۴ق، ص۲۵۶.
- ↑ ابن‌حزم، جمهرة انساب العرب، ۱۴۰۳ق، ص۵۹.
- ↑ صدوق، کتاب التوحید، النشر الاسلامی، ص۳۳۶.
- ↑ سبحانی، البداء علی ضوء الکتاب و السنة، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۱.
- ↑ جعفر منصور الیمن، سرائر و اسرار النطقاء، ۱۴۰۴ق، ص۲۴۶-۲۴۷.
- ↑ علوی، المجدی، ۱۴۰۹ق، ص۹۹-۱۰۰.
- ↑ مطری، التعریف بما آنست الهجره، ۱۴۲۶ق، ص۱۲۱.
- ↑ نجمی، تاریخ حرم ائمه بقیع، ۱۳۸۰ش، ص۲۹۰-۲۸۹.
- ↑ عیاشی، المدینة المنورة فی رحلة العیاشی، ۱۴۰۶ق، ص۱۷۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سفرنامه حج فرهاد میرزا معتمدالدوله، ص۱۵۸.
- ↑ نجمی، تاریخ حرم ائمه بقیع، ۱۳۸۰ش، ص۳۰۰-۳۰۲.
منابع
- ابن‌حزم، علی، جمهرة انساب العرب، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- ابن‌شهرآشوب، محمد، المناقب، قم، نشر علامه، ۱۳۷۹ق.
- ابن‌عنبه، احمد، عمدة الطالب، به‌کوشش محمدحسن آل طالقانی، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
- اشعری، سعد بن عبدالله، المقالات والفرق، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۶۰ش.
- بخاری، سهل بن عبدالله، سرالسلسلة العلویة، انتشارات الشریف الرضی، ۱۳۷۱ش/۱۴۱۳ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، جمل من أنساب الأشراف، تحقيق: سهيل زكار و رياض الزركلی، دار الفكر ـ بيروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
- جعفر بن منصور الیمن، سرائر و اسرار النطقاء، به‌کوشش مصطفی غالب، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
- جمعی از نویسندگان، مجموعه مقالات همایش سیره و زمانه امام کاظم علیه‌السلام، قم، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، ۱۳۹۲ش.
- جوینی، عطاملک بن محمد، تاریخ جهانگشای، تصحیح محمد قزوینی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۸۵ش.
- حبیبی مظاهری، مسعود، «اسماعیل بن جعفر» در دایرة المعارف بزرگ اسلامی(ج۸)، تهران،
- حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم‌البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
- خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، مرکز نشرآثار شیعه، قم، ۱۴۱۰ق/۱۳۶۹ش.
- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق.
- سبحانی، جعفر، البداء علی ضوء الکتاب و السنة، قم، مؤسسة الامام الصادق، ۱۳۹۲ش.
- شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد بدران، قم، الشریف الرضی، چاپ سوم، ۱۳۶۴ش.
- صدوق، محمد بن علی، التوحید، به‌کوشش هاشم حسینی تهرانی، تهران، ۱۳۹۸ق.
- صدوق، محمد بن علی، کمال‌الدین و تمام النعمة، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، آل‌البیت، ۱۴۱۷ق.
- علوی، علی بن محمد، المجدی فی انساب الطالبیین، به کوشش المهدوی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۹ق.
- عیاشی، المدینة المنورة فی رحلة العیاشی، به کوشش محمد محزون، کویت، دار الارقم، ۱۴۰۶ق.
- فخررازی، الشجره المبارکه فی النساب الطالبیه، منشورات مکتبه آیة‌الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۹ق.
- فرهادمیرزا، سفرنامه فرهادمیرزا، تصحیح غلامرضا مجد طباطبایی، مؤسسه مطبوعاتی علمی، تهران، ۱۳۶۶ش.
- قاضی نعمان مغربی، محمد، دعائم الاسلام، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، قم، ۱۳۸۵ق.
- کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی- اختیار معرفة الرجال، تلخیص محمد بن طوسی، تصحیح حسن مصطفوی، مشهد، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، ۱۴۰۹ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مطری، محمد بن احمد، التعریف بما انست الهجره من معالم دارالهجره، تحقیق سلیمان رحیلی، ریاض، دارة الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۶ق/۲۰۰۵م.
- مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- مفید، محمد بن محمد، الفصول المختارة، تصحیح علی میرشریفی، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- نجمی، محمدصادق، تاریخ حرم ائمه بقیع، قم، مشعر، ۱۳۸۰ش.
- نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، نشر صدوق، ۱۳۹۷ق.
- نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعة، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- نوری، میرزاحسین، خاتمة المستدرک، قم، آل‌البیت، ۱۴۱۵ق.
پیوند به بیرون