ناصر خسرو قبادیانی

مقاله نامزد خوبیدگی
از ویکی شیعه
ناصر خسرو قبادیانی
سردیس ناصرخسرو قبادیانی
سردیس ناصرخسرو قبادیانی
اطلاعات
زمینه فعالیتحکمت • فلسفه • شعر • ادب
تولد۳۹۴ق، قبادیان بلخ
محل زندگیبلخمروقاهرهبدخشان
وفات۴۶۸ق
محل دفنبدخشان
مذهباسماعیلی
هم زمان باغزنویانسلجوقیانفاطمیان مصر
پیشهشاعر، نویسنده، حکیم
سبک نوشتاریسبک خراسانی
کتاب‌هاسفرنامه • وجه دین • جامع‌الحکمتین • زادالمسافرین • خوان‌الاخوان • روشنایی‌نامه • سعادت‌نامه
دیوان اشعاردیوان ناصر خسرو
تخلصحجت
علت شهرتقصیده‌سرایی • سفرنامه‌نویسی


ناصر خسرو قبادیانی (۳۹۴ق/قبادیان (بلخ) ـ ۴۶۸ق/یمگان (بدخشان)) شاعر بزرگ فارسی‌زبان، متکلم، نویسنده و جهانگرد قرن پنجم که مذهب اسماعیلی داشت. ناصر خسرو در جوانی به تحصیل علوم پرداخت و به دربار غزنویان و سپس سلجوقیان راه یافت. در ۴۳۷ق در پی خوابی که دید، کارهای دولتی را رها کرد و به سفر حج رفت. در این سفر به مصر رفت. چندسالی در این کشور که مرکز حکومت فاطمیان بود، ماند و با پیوستن به فرقه اسماعیلیه به تبلیغ عقاید آنان پرداخت. حاکمان سلجوقی در صدد کشتن وی برآمدند، پس به ناچار به بدخشان فرار کرد. سرانجام در ۴۶۸ق در روستای یمگان در ولایت بدخشان افغانستان فوت کرد.

از آثار ناصر خسرو می‌توان به سفرنامه و دیوان اشعار اشاره کرد. در آثار او ارادت به پیامبر و اهل بیت نمود فراوان دارد. در دیوان این شاعر بیش از ۶۰ مضمون و اندرز که ترجمه و یا برگرفته از سخنان امام علی(ع)‌ است، یافت می‌شود.

زندگی نامه

آرامگاه حکیم ناصر خسرو در یمگان ولایت بدخشان

ناصرخسرو قبادیانی در سال ۳۹۴ق در روستای قبادیان بلخ (تاجیکستان فعلی) زاده شد.[۱] از آغاز جوانی به تحصیل علوم پرداخت و به دربار غزنویان و سپس به دربار سلجوقیان راه یافت. در سال ۴۳۷ق خوابی دید که باعث شد کارهای دولتی را رها کند و به سفر حج برود. در این سفر وقتی به مصر رسید، فاطمیان بر آن حکومت می‌کردند و چندسالی در آنجا ماند.[۲] و عقاید فرقهٔ اسماعیلیه را پذیرفت واز دانشمندان آنان به حساب آمد.[۳] لذا تبلیغ عقاید اسماعیلیه را شروع کرد که سلجوقیان در صدد کشتن وی برآمدند؛ پس به ناچار به بدخشان فرار کرد. در این رابطه درباره وی داستان‌ها وافسانه‌هایی ساخته‌اند.[۴] وی در سال ۴۶۸ق در روستای یمگان در ولایت بدخشان افغانستان وفات یافت.

اهل بیت در آثار ناصرخسرو

شهرت ناصرخسرو در بین مردم به شعر است. ولی ناصر پیش از آن که شاعر باشد، متکلم است.[۵] وی به اهل بیت ارادت داشت. در آثارش به ویژه در دیوان شعرش این علاقه زیاد دیده می‌شود. ناصرخسرو در کتاب جامعُ الحِکمَتَین که در اواخر عمرش آن را نوشته، به اثبات وجود وصی برای پیامبر(ص) می‌پردازد و شرافت هر دو را ذکر می‌کند و این گونه نتیجه می‌گیرد: «وصایتی که در غدیر خم به همگان اعلان شد در فرزندان امام علی جاری است.»[۶] وی در تفسیرحدیث سفینه می‌نویسد:«کشتی نوح چوب نیست؛ بل اهل بیت رسول است و نیز طوفان نوح آب نیست؛ بل جهل و ضلالت است که هلاک عاصیان است.»[۷]

او در کتاب «وجه دین» که رساله عملی محسوب می‌شود به اثبات وصایت حضرت علی پرداخته و می‌نویسد:«وصی آدم مولانا شیث بود علیه‌السلام و وصی نوح مولانا سام بود علیه‌السلام و وصی ابراهیم مولانا اسماعیل بود علیه‌السلام و وصی موسی مولانا هارون بود علیه‌السلام و وصی عیسی مولانا شمعون بود علیه‌السلام و وصی محمد مصطفی علی المرتضی بود علیه‌السلام.»[۸]

ناصر خسرو در سفرنامه، نام حضرت علی را بارها با ذکر سلام و احترام یاد کرده است. در خوان الاخوان حضرت علی را به همراه اولیا و رسول و امامان، واسطه فیض دانسته و این گونه می‌گوید : «اگر کسی بی‌این میانجیان توحید جوید معطل است.»[۹]

ناصر خسرو عشق و علاقه خود به اهل بیت را در دیوان اشعارش بیشتر منعکس ساخته است. توصیف و توضیح صفات، ستایش مردانگی، شجاعت و دلاوری حضرت علی در میان اشعار وی زیاد دیده می‌شود. او دوستی خاندان پیامبر را مایه راهیابی به بهشت در قیامت می‌داند:

چون به حبّ آل زهرا روی شُستی روز حشرنشنود گوشت ز رضوان جز سلام و مرحبا[۱۰]

در دیوان شعر ناصر خسرو این مفاهیم زیاد دیده می‌شود.[۱۱] وی اهل بیت را لوای خداوند و ریسمان محکم الهی می‌داند که تمسک بدان موجب رهایی از چاه جهل است:

اهل عبا یکسره لوای خدایندسوی تو، گر دوستدار اهل عبایی
حیدر زی ما عصای موسی دورستموسی ما را جز او که کرد عصایی؟
آنچه علی داد در رکوع فزون بودزآنکه به عمری بداد حاتم طایی
گر تو جز او را به جای او بنشاندیوالله والله که بر طریق خطایی
آل رسول خدای، حبل خدایندچونش گرفتی، ز چاه جهل برآیی[۱۲]

بیت سوم این قصیده ناظر به آیه ولایت و بیت پایانی به آیه وحدت[۱۳] اشاره دارد.

ناصرخسرو شرط پیروزی بر ابلیس را اطاعت و دوستی اهلبیت(ع) می‌داند:

یاری ندهد تو را بر این دیوجز طاعت و حب آل یاسین
گرد دل خود ز دوستیشانبر دیو حصار ساز و پرچین
در باغ شریعت پیمبرکس نیست جز آل او دهاقین[۱۴]

وی نشان شیعه را مبارزه برای دین و قرآن بیان می‌کند:

مبارزان سپاه شریعتیم و قرآناز آنکه شیعت حیدر، سوار کراریم[۱۵]

این شاعر به جهت همین اعتقادات مورد حمله، تهمت و آزار قرارمی‌گیرد. در این باره سروده است:

گر گفتم از رسول، علی خلق را وصیستسوی شما سزای مساوی چرا شدم؟
ورگفتم اهل مدح و ثنا آل مصطفاستچون زی شما سزای جفا و هجا شدم
عیبم همی کنند بدانچهام به دوست فخرفخرم بدانکه شیعت اهل عبا شدم[۱۶]

گویاعلت رفتن ناصر خسرو به دره یمگان همین مدح وثنای اهل بیت و بیان دیدگاه‌های شیعی اوست، که در این رابطه می‌سراید:

شو سخن گستر ز حیدر گر نیندیشی از آنهمچو بر من کوه یمگان بر تو بر زندان کنند[۱۷]

نهج البلاغه در شعر ناصر خسرو

در دیوان این شاعر مضمون‌ها و اندرزهایی دیده می‌شود که ترجمه و یا برگرفته از سخنان امام علی است.[۱۸] دکتر سیدجعفر شهیدی می‌گوید: سراسر دیوان ناصر خسرو تا آن جایی که من استقصاء کرده‌ام، بیش از شصت مورد، عیناً گفتار امام علی(ع) را در قالب نظم آورده است.[۱۹] نظیراین بیت که مضمون خطبه اول نهج البلاغه است:

خداوندی که در وحدت قدیمست از همه اشیاءنه‌اندر وحدتش کثرت به محدث زین همه تنها[۲۰]

وی در قصیده‌ای با ردیف علی، خیلی از خصوصیات و ویژگی‌های امام علی را به نظم آورده و اعتقاد کامل خود به حضرت علی(ع) را این گونه ابراز می‌کند:

بهار دل دوستار علیهمیشه پر است از نگار علی
از امت سزای بزرگی و فخرکسی نیست جز دوستدار علی
ازیرا کز ابلیس ایمن شدستدل شیعت اندر حصار علی
علی از تبار رسول است و نیست مگر شیعت حق تبار علی
به صد سال اگر مدح گوید کسینگوید یکی از هزار علی
به مردی و علم به زهد و سخا بنازم بدین هر چهارِ علی[۲۱]

این قصیده، مجموعه‌ کاملی از معتقدات ناصرخسروست که به طور پراکنده درآثارش آمده است. او در واقع ستاینده‌ شجاعت، دلاوری و مردانگی حضرت است. امام علی در شعر او، دلاور عرصه جنگ، یاری گر دین خدا و آراسته به بهترین صفات انسانی است.[۲۲]

کربلا در شعر ناصرخسرو

برخی معتقدند ناصر خسرو بر غنای اشعار حسینی(ع) افزوده است.[۲۳] او ابیاتی درباره شهادت امام حسین(ع) و واقعه کربلا دارد و از قاتلان او به زشتی یاد می‌کند و آنان را به سگان مست تشبیه می‌نماید.

بی عصا رفتن نیابد چون همی بینی که سگمر غریبان را همی جامه به درد بی‌عصا
پاره کرده‌ستند جامۀ دین بر تو بر، لاجرمآن سگان مست گشته روز حرب کربلا
آن سگان کز خون فرزندانش می‌جویند جاهروز محشر سوی آن میمون و بی‌همتا نیا
آن سگان که‌ت جان نگردد بی‌عوار از عیب‌شانتا نشویی تن به آب دوستی‌ِ اهل عبا
تا نشویی تن به آب دوستی‌ِ اهل عبانشنود گوشت ز رضوان جز سلام و مرحبا[۲۴]

در موارددیگر اشاره به «خون حسین» می‌کند مانند:

من که ز خون حسین پر غم و دردمشاد چگونه کنند خون رزانم
از تو بدین کارها بماندم شایدگرچه نشاید همی که از تو بمانم[۲۵]
حاکم در خلوت خوبان به روزنیم شبان محتسب اندر شراب
خون حسین آن بچشد در صبوحوین بخورد ز اشتر صالح کباب[۲۶]

وی با اظهار تأسف و اندوه بر شریعت اسلام که بدانجا رسیده است که مسلمانان سر امام حسین فرزند پیامبر را به طمع دنیا از تن جدا می‌کنند:

شاید که بگریند بر آن دین که بدو درفرزند نبی را بکشند از قبل زر
ور یار رسول است کشنده پسر اوپس هیچ مر او را نه عدو بود و نه کافر[۲۷]

در نهایت ناصرخسرو در قصیدۀ شمارۀ ۱۹۷ دیوانش، با مطلع «از کین بت‌پرستان در هند و چین و ماچین/ پردرد گشت جانت رخ زرد و روی پر چین» به لعن قاتلان امام حسین(ع) پرداخته، می‌گوید:

لعنت کنم بر آن بت کز امت محمداو بود جاهلان را ز اول بت نخستین
لعنت کنم بر آن بت کز فاطمه فدک رابستد به قهر تا شد رنجور و خوار و غمگین
لعنت کنم بر آن بت کو کرد و شیعت اوحلق حسین تشنه در خون خضاب و رنگین

آثار

ناصر خسرو آثار فراوانی داشته است.[۲۸] به گفتهٔ پژوهشگران، او تمام آثارش[۲۹] یا اکثر قریب به اتفاق آن‌ها[۳۰] را به زبان فارسی نگاشته است. برخی از آثار او رو به شرح‌ زیرند:

  • زاد المسافرین (از بزرگ‌ترین تألیف‌های او)[۳۱]
  • سفرنامه (آن را پس از بازگشت از سفرش به مصر نگاشته است)[۳۲]
  • وجه دین
  • خوان اخوان
  • روشنایی‌نامه
  • سعادت‌نامه
  • دلیل المتحرین
  • دیوان شعر
  • دبستان عقول[۳۳]
  • جامع الحکمتَیْن (آخرین اثر وی)[۳۴]

بزرگداشت

برای این حکیم بزرگ، بارها در ایران و افغانستان مراسم بزرگداشت برگزار شده است. در همایشی که در کابل برگزار شد، یونسکو در پیامی از شخصیت ناصر خسرو تجلیل نمود.[۳۵] در ایران نیز بارها مراسم بزرگداشت برگزار شده در هزارمین سال ولادت ناصر (۱۳۹۴ق)در دانشگاه فردوسی مشهد مراسمی با حضور اندیشمندان داخلی وخارجی برگزار شد و مجموعه مقالات آن با عنوان یاد نامه چاپ شده است. در دوران معاصر نیز همایش‌هایی در دانشگاه شهید بهشتی تهران و شهرهای مختلف مانند ری و بسطام بزرگداشت‌هایی برگزار شد. [۳۶]

جستارهای وابسته

پانویس

  1. دفتری، الاسماعیلیون تاریخهم و عقائدهم، ۲۰۱۴م، ص۳۴۹
  2. ادوارد برون،تاریخ ادبی ایران، ۱۳۵۸ش،ج۲، ص۴۱۱.
  3. صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۷۴
  4. برون، تاریخ ادبی ایران، ۱۳۵۸ش، ج۲، ص۴۱۶.
  5. نویسندگان، یاد نامه ناصر خسرو، مقاله شهیدی، افکار و عقاید کلامی ناصر خسرو، ۱۳۹۴ق، ص۳۱۶.
  6. ناصر خسرو، جامع الحکمتین، ص۱۸۰.
  7. ناصر خسرو، جامع الحکمتین، ص۱۸۱.
  8. ناصر خسرو، وجه دین، ۱۳۹۷ق، ص۶۴
  9. ناصر خسرو، خوان‌الاخوان،۱۳۳۸ش، ص۱۲۹.
  10. دیوان ناصرخسرو، قصیده ۱۱
  11. تاج علی، مقاله امام علی در آثار ناصر خسرو
  12. دیوان ناصرخسرو، قصیده ۴۲.
  13. آیه وحدت ؛ سوره آل عمران، آیه ۱۰۳«و اعتصموا بحبل الله جمیعا و لاتفرقوا؛ همه دست به ریسمان خدا بگیرید و پراکنده نشوید.»
  14. دیوان ناصرخسرو، قصیده ۱۷۵.
  15. دیوان ناصرخسرو، قصیده۱۵۱.
  16. دیوان ناصرخسرو، قصیده۱۵۴.
  17. دیوان ناصرخسرو، قصیده ۵۹.
  18. شهیدی، بهره ادبیات از سخنان علی علیه‌السلام، ۱۳۶۰ش، ص۲۰۹.
  19. شهیدی، بهره گیری ادبیات فارسی از نهج البلاغه، ۱۳۶۳ش، ص۱۸۵.
  20. دیوان ناصر خسرو،قصیده۳۱
  21. دیوان ناصر خسرو،قصیده۲۶۳
  22. محقق،تحلیل اشعار ناصر خسرو،۱۳۶۸ش، ص۲۶.
  23. حجازی، حسین‌بن علی(ع) در آیینه شعر، ص۶۱-۶۸
  24. دیوان ناصر خسرو،قصیده۱۱
  25. دیوان ناصر خسرو، قصیده‌۱۶۶
  26. دیوان ناصر خسرو،قصیده‌۱۹
  27. دیوان ناصر خسرو،قصیده‌۹۸
  28. امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۲۰۴.
  29. دفتری، الاسماعیلیون؛ تاریخهم و عقائدهم، ۲۰۱۴م، ص۳۵۲.
  30. امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۲۰۴.
  31. امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۲۰۴.
  32. امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۲۰۴.
  33. امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۲۰۴.
  34. دفتری، معجم التاریخ الاسماعیلی، ۲۰۱۶م، ص۲۷۲.
  35. کانون فرهنگی حکیم ناصر خسرو بلخی
  36. سایت همایش هزاره ناصرخسرو

یادداشت

منابع

  • ادوارد برون،تاریخ ادبی ایران، ترجمه علی پاشا،تهران، امیرکبیر،۱۳۵۸ش.
  • حجازی، سید علی‌رضا، «حسین‌بن علی(ع) در آیینه شعر»، ادبیات و هنر دینی؛ مقاله، مصاحبه، نقد و نظر، تهران، انتشارات نیستان، ۱۳۸۱ش.
  • دفتری، فرهاد، الاسماعیلیون تاریخهم و عقائدهم، تعریب: سیف‌الدین القصیر، بیروت، دار الساقی، ۲۰۱۴م.
  • دفتری، فرهاد، معجم التاریخ الإسماعیلی، تعریب: سیف‌الدین القصیر، بیروت، دار الساقی، ۲۰۱۶م.
  • شهیدی، سید جعفر، بهره ادبیات از سخنان علی علیه‌السلام، بی‌جا، بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۶۰ش.
  • شهیدی، سید جعفر، بهره گیری ادبیات فارسی از نهج البلاغه، تهران، وزارت ارشاد اسلامی و بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۶۳ش.
  • گروهی از نویسندگان، یادنامه ناصر خسرو، مشهد، دانشگاه فردوسی،۱۳۹۴ق.
  • ناصر خسرو، خوان الاخوان، به کوشش قویمی، تهران، کتابخانه بارانی، ۱۳۳۸ش.
  • ناصر خسرو، وجه دین، به کوشش اعوانی، انجمن فلسفه ایران، ۱۳۹۷ق.
  • ناصر خسرو، دیوان ناصرخسرو،تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۵ش.
  • ناصر خسرو، کتاب جامع الحکمتین، چاپ هانری کربن و محمد معین، تهران ۱۳۶۳ش.

پیوند به بیرون

امام علی در آثار ناصر خسرو

تاثیرپذیری ناصرخسرو از نهج‌البلاغه