سید مقتدی صدر

سید مُقتَدی صَدر (زاده ۴ اوت ۱۹۷۴م/۱۳۵۳ش) روحانی شیعه و از رهبران سیاسی عراق در دوره پس از صدام حسین است. صدر رهبری جریان صدر یکی از تشکل‌های سیاسی- مذهبی عراق را به عهده دارد و از ۲۰۰۳م، همواره نقش مؤثری در انتخابات و تحولات سیاسی عراق داشته است. او فرزند سید محمد صدر از مراجع تقلید شیعیان عراق در دهه ۱۹۹۰م است.

مقتدی صدر

رهبر جریان صدر
شناسنامه
نام کامل	سید مقتدی صدر
نسب	خاندان صدر، امام موسی کاظم(ع)
زادروز	۴ اوت ۱۹۷۴م/۱۳۵۳ش
شهر تولد	نجف
کشور تولد	عراق
خویشاوند سرشناس	سید محمد صدر، سید محمدباقر صدر، امام موسی صدر
دین	اسلام
مذهب	شیعه
پیشه	سیاست‌ورز

مقتدی صدر از منتقدان اشغال عراق توسط آمریکا بود و سپاه مهدی شاخه نظامی جریان صدر در سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۷م به جنگ و مبارزه مسلحانه با نیروهای آمریکایی و در مواردی با دولت عراق پرداخت.

مقتدی صدر در ۲۵ فروردین سال ۱۴۰۲ش اعلام کرد که فعالیت جریان صدر را به مدت یک سال به تعلیق در آورده است. پیش از آن در شهریور ۱۴۰۱ش و در واکنش به کناره‌گیری سید کاظم حائری از مقام مرجعیت نیز اعلام کرده بود که از فعالیت‌های سیاسی کناره‌گیری می‌کند. گفته شده مقتدی صدر به دلیل گرایش ملی‌گرایی عربی و حمایت جمهوری اسلامی ایران از نوری المالکی و حیدرالعبادی که رقبای داخلی وی محسوب می‌شدند، رویکرد انتقادی نسبت به سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران در عراق اتخاذ کرده است.

قاسم سلیمانی و مقتدی صدر و سید علی حسینی خامنه‌ای

معرفی و جایگاه سیاسی- اجتماعی

نفوذ سیاسی- مذهبی

پایگاه اجتماعی صدر را در عراق بیشتر از طبقات پایین شیعیان دانسته‌اند. این باور وجود دارد که درهم‌آمیزی ملی‌گرایی عرب و مذهب شیعه از سوی صدر و مخالفتش با حضور نیروهای آمریکایی در عراق، موجب شده که وی به‌چهره ممتاز برای بسیاری از توده‌های شیعه عراق تبدیل شود. گزارش شده است که صدر پس از ترور پدرش در ۱۹۹۹م تا سقوط صدام حسین به‌ فعالیت سیاسی نپرداخت؛ ولی طرفداران پدرش را با خدمات اجتماعی و راهنمایی‌‌های مذهبی از طریق شبکه‌ای از روحانیان معمولی، مورد حمایت قرار می‌داد. هرچند مقتدی صدر خود چهره کاریزماتیک مذهبی نیست؛ ولی گفته می‌شود که تعلقش به خاندان صدر و ارادت مردم به پدرش موجب شده است که وی از نفوذ مذهبی-سیاسی بالایی برخوردار باشد. مقتدی صدر در تعامل با پیروان خود، خواهان اطاعت فوری و بدون چون و چرا است.

تولد و خاندان

مقالهٔ اصلی: خاندان صدر

مقتدی صدر، متولد چهارم اوت ۱۹۷۴م در نجف است. او چهارمین و کوچک‌ترین فرزند سید محمد صدر از مراجع شیعه عراق است. سید محمد صدر با دو تن از فرزندانش توسط حکومت حزب بعث عراق، به رهبری صدام حسین، کشته شد. گفته شده که مرگ پدر و برادران مقتدا صدر، نقطه‌ای عطفی در زندگی بزرگسالی او بوده و بعد از آن وی بارها کفن پوشیده و آمادگی‌اش را برای شهادت اعلام کرده است. سید محمدباقر صدر که در دهه ۱۹۸۰م توسط حکومت بعثی عراق اعدام گردید، پدر همسر مقتدی صدر و پسر عموی پدرش است. اصالت خاندان صدر به جبل عامل در لبنان بر می‌گردد و امام موسی صدر، بنیانگذار جنبش امل لبنان، نیز از خاندان صدر است.

تحصیلات

مقتدی صدر تحصیلات حوزوی دارد و در نجف و قم درس خوانده است؛ اما به‌گفته کارشناسان تحصیلات خود را به پایان نرسانده و در جایگاه مرجعیت تقلید و صدور فتوا نیست. مقتدی صدر تا قبل از کناره‌گیری سید کاظم حائری از مقام مرجعیت از مقلدان او بود. آیت‌الله حائری در سال ۱۹۹۹م و پس از کشته شدن پدر مقتدی صدر به توصیه وی مرجع تقلید پیروان صدر گردید.

دیدگاه‌ها

صدر به‌گرایش مذهبی- عربی و مخالفت با نفوذ خارجی در عراق شهرت دارد. به‌گفته سیدرضا قزوینی غرابی، کارشناس مسایل عراق، مقتدی صدر طرفدار مرجعیت فقهی عربی- عراقی برای عراق است و مراجع تقلید نجف را فاقد شرایط و صلاحیت می‌داند. صدر همچنین حوزه علمیه را به صامته و ناطقه تقسیم کرده و معتقد است که حوزه سنتی صامته و منفعل است. برخی کارشناسان گفته‌اند که سید محمد صدر پدر صدر از بنیان‌گذاران اسلام سیاسی در عراق بود و حوزه علمیه سنتی را خموش و بی‌تحرک می‌دانست.همچنین گفته شده است که پدر مقتدی صدر گرایش عربی - عراقی داشت و رهبری جریان رقیب شیعه متمایل به ایران را به عهده داشت که باب میل حزب بعث نیز بود.

فعالیت‌های سیاسی

مقتدی صدر بیشتر با فعالیت‌های سیاسی خود شناخته می‌شود تا جایگاه علمی‌اش. صدر که پیش از سقوط دولت بعثی تقریبا ناشناخته بود، پس از سقوط صدام حسین به عنوان یکی از مهمترین رهبران جریان‌های سیاسی شیعه در عراق ظهور کرد.

مخالفت با حضور نظامی آمریکا در عراق

مقتدی صدر به‌ سمبل مقاومت در برابر حضور آمریکا تبدیل شد و حمایت بسیاری از عراقی‌ها را کسب کرد. صدر اندکی پس از اشغال عراق توسط آمریکا، در ۲۰۰۳م علیه دولت موقت به رهبری پُل برومر صحبت کرد و گفت وی نسبت به شورای حکمرانی منصوب آمریکا از مشروعیت بیشتری برخوردار است. وی همواره از حضور آمریکا در عراق انتقاد می‌کرد و فلسفه تشکیل سپاه مهدی را بازگشت ثبات به عراق می‌دانست. صدر در مصاحبه‌ای با برنامه ۶۰ دقیقه ‌CBS گفته بود: «صدام مار کوچکی بود که رفت؛ اکنون در سال ۲۰۰۳م مار بزرگتری به اسم آمریکا جای او را گرفته است».

صدر در آوریل ۲۰۰۷م با فراخوانی تظاهراتی گسترده در نجف از نوری المالکی نخست‌وزیر وقت عراق خواست که با تعیین جدول زمانی برای خروج نیروهای تحت امر آمریکا موافقت کند. پس از آن درگیری‌های بین شبه نظامیان وفادار صدر یا سپاه مهدی، با نیروهای آمریکایی و دولتی عراق ادامه یافت که منجر به کشته شدن صدها و جراحت هزاران نفر گردید. بیشتر خشونت‌ها در شهرک صدر در بغداد، نجف و بصره رخ داد.

کارشناسان معتقدند که نفوذ صدر به‌عنوان یک شخصیت سیاسی، نظامی و مذهبی، همزمان با اشغال عراق از سوی ایالات متحده امریکا، افزایش یافت و او به‌عنوان یک قهرمان وطن‌پرست مطرح شد. مقتدی صدر با افزایش تنش در روابطش با آمریکا از سال ۲۰۰۷م به ایران مسافرت کرد و در ۲۰۱۱م و در پی خروج نیروهای آمریکایی از کشورش به عراق بازگشت.

رهبری جریان صدر

رژه هوادارن مقتدی صدر در شهرک صدر بغداد

جریان صدر در دهه ۱۹۹۰م پس از قتل عام حدود نیم میلیون شیعه عراق توسط حکومت بعث در جریان انتفاضه شعبانیه، به رهبری سید محمد صدر ایجاد گردید و هدف آن کمک به قشر فقیر جامعه عراق بود. با اینکه رهبری جریان صدر را یک مرجع تقلید به‌عهده داشت، در مسایل سیاسی و اجتماعی بسیار فعال بود. میراث سیاسی- مذهبی صدر به مقتدی صدر رسید و او بدون برخوداری از جایگاه مرجعیت این جریان را پس از سقوط حکومت بعث رهبری کرد.

مقتدی صدر گروه شبه نظامی سپاه مهدی (به عربی جیش المهدی) را در نخستین سال‌های پس از سقوط حکومت بعث ایجاد و به مقابله با آمریکا پرداخت. سپاه مهدی به عنوان شاخه نظامی جریان صدر، در سال ۲۰۰۴ در نجف به جنگ تمام عیار با قوای آمریکایی پرداخت و جنگ با پادرمیانی آیت‌الله سیستانی به پایان رسید. صدر در ۲۰۰۸م فعالیت سپاه مهدی را به‌خاطر حمایت از حکومت نوری المالکی به حالت تعلیق در آورد. به گفته ناظران در حالی که مرجع تقلید صدر یعنی آیت‌الله حائری در ایران بود، آیت‌الله سیستانی نقش راهنمایی واقعی وی را ایفا می‌کرد. صدر در سال ۲۰۱۴م اسم سپاه مهدی را به تیپ‌های صلح (به عربی سرایا السلام) تغییر داد. «عَصائب اهل حق» به رهبری شیخ قَیْس خَزعَلی سخنگوی سابق صدر و «جنبش نُجَباء» به رهبری اکرم کَعبی به عنوان شاخه‌های انشعابی سپاه مهدی معرفی شده‌اند.

حضور در صحنه‌های سیاسی عراق

جریان صدر در طی دو دهه پس از سقوط رژیم بعث عراق همواره یکی از طرف‌های اصلی مسایل سیاسی عراق بوده است. وَلی نصر، از کارشناسان مسایل عراق معتقد است که مقتدی صدر، جنبش صدر را از یک جریان محدود به خیایان‌های بغداد به یک جنبش اکثریت شیعه‌ داری نقش پارلمانی، جایگاه سیاسی و حضور قوی نظامی تبدیل کرد.جریان صدر در ۲۰۰۵م بخشی از ائتلاف عراق متحد متشکل از گروه‌های شیعی عراق بود. اما صدر در نوامبر ۲۰۰۶م دولت عراق را در واکنش به برگزاری نشستی از سوی نوری المالکی نخست‌وزیر وقت عراق با بوش رییس جمهور آمریکا در اردن، تحریم کرد. این تحریم دو ماه طول کشید و پس از آن پیروان صدر به وظایف خود برگشتند. صدر در سال ۲۰۱۲م از گروه پارلمانی شیعه عراق جدا و با حزب دموکرات کردستان به‌رهبری مسعود بارزانی ائتلاف کرد. تلاش‌های مقتدی صدر منجر به‌نخست‌وزیری حیدرالعبادی به‌جای نوری المالکی در ۲۰۱۴م گردید.

جریان صدر در انتخابات پارلمانی ۲۰۱۸م در قالب سائرون، با وعده مبارزه با فساد و دخالت خارجی، به موفقیت بزرگی دست یافت و ۵۴ کرسی پارلمان را به دست آورد و سهم چندین وزیر و معاون وزیر در دولت عراق را از آن خود کرد. همچنین مقتدی صدر پیروز بزرگ انتخابات دهم اکتبر ۲۰۲۱م محسوب می‌شود. جریان صدر در این انتخابات، ۷۳ کرسی از مجموع ۳۲۹ کرسی پارلمان عراق را به دست آورده به‌عنوان بزرگترین جریان سیاسی شناخته شد. هواداران صدر در روز ۳۱ ژوئیه ۲۰۲۲م و در پی ۱۰ ماه بحران سیاسی در عراق، پارلمان عراق را در اعتراض به ناکامی پارلمان برای تشکیل کابینه اشغال کردند.

تعامل با ایران و عربستان

مقتدی صدر پس از فروپاشی حکومت بعث عراق از جریان‌های سیاسی نزدیک به‌ جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شد. اما به تدریج از ایران فاصله گرفت و به منتقد سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران در عراق تبدیل شد. کارشناسان معتقدند که گرایش ملی‌گرایانه عربی صدر در کنار حمایت ایران از رقبای داخلی وی باعث اتخاذ چنین رویکردی شده است. ناظران معتقدند ایران در راستای اتخاذ سیاست عمل‌گرایانه و پرهیز از تنش‌های مذهبی به‌جای حمایت از نیروهای رادیکال مثل مقتدی صدر، از چهره‌های تکنوکرات و اهل تعامل مثل نوری المالکی و بعد حیدر العبادی حمایت کرده است. کارشناسان این رویکرد ایران در عراق را عامل دوری صدر از ایران دانسته و حتی سفر صدر در سال ۱۳۹۶ش به‌ عربستان و دیدارش با محمد بن سلمان ولیعهد عربستان را در این راستا تفسیر کرده‌اند. دفتر مقتدی صدر پس از این دیدار در بیانه‌ای اعلام کرد: «خرسندیم که گشایش مثبتی در روابط عربستان و عراق شاهدیم و امیدواریم که سرآغاز پس‌رفت و کاهش شدت رویکرد طائفه‌ای در منطقه عربیِ اسلامی باشد.»

تعلیق فعالیت سیاسی جریان صدر

از ویژگی‌های مقتدی صدر اتخاذ تصمیم‌های غیر منتظره خوانده شده است. یکی از این نوع اقدامات کناره‌گیری وی از فعالیت‌های سیاسی است. صدر در بهمن ماه ۱۳۹۲ش اعلام کرد که از دنیای سیاست کناره‌گیری می‌کند و تمامی دفاترش را تعطیل خواهد کرد. بار دیگر در شهریور ۱۴۰۱ش/اوت ۲۰۲۲م در واکنش به کناره‌گیری آیت‌الله حائری، از مقام مرجعیت، اعلام کرد که از سیاست کناره‌گیری می‌کند. کناره‌گیری صدر از سیاست، موجب التهاب شدید فضای سیاسی عراق گردید. سیدکاظم حائری مقیم قم که صدر از مقلدان وی است در ششم شهریور۱۴۰۱ش/ ۲۸ اوت۲۰۲۲م اعلام کرد که به دلیل بیماری و کهولت سن، قادر به ادامه کار به عنوان مرجع تقلید نیست و از مقلدان خود خواست که از آیت الله خامنه‌ای پیروی کنند. آیت الله حائری در بیانیه خود با انتقاد از صدر او را فاقد اجتهاد و صلاحیت رهبری دینی دانسته بود. مقتدی صدر همچنین در تاریخ ۲۵ فروردین ۱۴۰۲ش اعلام کرد که فعالیت جریان صدر به مدت یک سال به تعلیق در آمده است.