مجسمه‌سازی
مُجسمه‌سازی شاخه‌ای از هنرهای تجسمی که به بازنمایی اشیاء واقعی یا خیالی با مواد جامد نظیر چوب، سنگ و فلز در سه بُعد می‌پردازد و از اموری است که مشمول حکم فقهی واقع شده است.
احکام مجسمه‌سازی در ابواب فقهی مکاسب و صلوة بررسی شده است. فقها درباره حکم مجسمه‌سازی دیدگاه متفاوتی دارند؛ عده‌ای ساخت مجسمه موجود جاندار و نگهداری و خرید و فروش آن را حرام شمرده‌اند. در مقابل، گروهی از فقیهان، ساخت، نگهداری و خرید و فروش مجسمه را به طور مطلق جایز دانسته‌اند. برخی نیز ساخت آن را حرام، ولی نگهداری و خرید و فروش آن را جایز می‌دانند.
فقها در مورد حکم مجسمه‌سازی، به روایاتی از پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) استناد نموده‌اند. برخی از این روایات، ساخت هرگونه مجسمه را حرام می‌دانند. روایاتی نیز فقط بر حرمت ساخت مجسمه موجودات جاندار دلالت دارند. دسته‌ای از روایات نیز فقط ساخت مجسمه به منظور بُت‌پرستی را حرام دانسته‌اند.
فقها با توجه به روایات، ملاک‌هایی برای حکم حرمت مجسمه‌سازی معرفی کرده‌اند. شیخ انصاری «حکایت‌گری» و «تشبه به خالق» را ملاک حکم حرمت مجسمه‌سازی می‌داند. برخی فقیهان نیز، استفاده از مجسمه جهت تعظیم و پرستش را به عنوان ملاک حرمت، لحاظ نموده‌اند. از نظر این فقها حرمت مجسمه‌سازی صرفا منوط به وجود این ملاک‌ها بوده و در غیر این صورت، آن را حرام نمی‌دانند.
هنر مجسمه‌سازی در ایران تحت تأثیر حکم فقهی آن فراز و فرودهای داشته است.
امروزه در ایران مجسمه‌هایی برای بازنمایی مفاهیم اعتقادی، دینی و سیاسی ساخته و در سطح شهرها نصب می‌شود.
تعریف و جایگاه
مجسمه‌سازی شاخه‌ای از هنرهای تجسمی است که به بازنمایی اشیاء واقعی یا خیالی با مواد جامد نظیر چوب، سنگ، گل و فلز، در سه بُعد می‌پردازد.[۱] این حجم سه‌بعدی، تندیس یا پیکره و یا مجسمه نامیده می‌شود.[۲]
عمل مجسمه‌سازی -فارغ از جنبه هنری آن- به عنوان یکی از افعال مکلّف، از موضوعاتی است که در فقه مورد بحث واقع شده است.[۳] احکام فقهی مرتبط با مجسمه و مجسمه‌سازی در ابواب فقهی مختلفی مانند باب صلاة، درباره لباس و مکان نمازگزار و احکام مساجد[۴] و همچنین در احکام فقهی مربوط به خرید و فروش بحث شده است.[۵] به گفته علیرضا اعرافی فقیه شیعه، بحث از حرمت مجسمه‌سازی اولین بار از سوی شیخ مفید در کلمات فقها مطرح شد.[۶]
شیخ انصاری در کتاب مکاسب، ذیل عنوان کلی «اموری که اکتساب به واسطه آنها ذاتا حرام است»، بخشی را به بررسی حکم فقهی مجسمه‌سازی و کسب درآمد از آن، اختصاص داده است.[۷] در منابع روایی شیعه[۸] و اهل سنت[۹] و همچنین در کلام فقها[۱۰] عناوینی مانند «تمثال»، «صورت» و یا «تصویر» به کار رفته که هم به معنای مجسمه و هم نقاشی به کار می‌رود.[۱۱]
حسینعلی منتظری مسئله فقهی مجسمه‌سازی را از مسائل مهم و مورد ابتلا در جوامع مسلمین در عصر حاضر برشمرده است.[۱۲] این مسئله علاوه بر جنبه هنری آن با مسائلی نظیر عروسک‌سازی برای بازی اطفال، ربات‌سازی و ساخت مجسمه‌های انسان جهت آموزش پزشکی دانشجویان مرتبط است.[۱۳]
پیشینه مجسمه‌سازی
مجسمه‌سازی را از قدیمی‌ترین هنرهای ابداع شده به دست بشر دانسته‌اند[۱۴] که در تمدن‌های گذشته با مذهب در ارتباط بوده است.[۱۵] مجسمه‌سازی در مصر تکامل یافت تا خدایان مصر باستان را به صورت فیزیکی به نمایش بگذارد.[۱۶] در یونان باستان مجسمه‌سازی در وهله اول با هدف بیان مفاهیم دینی و سپس بیان آن دسته از مفاهیم ملی و اجتماعی که با دینشان پیوند داشته، بوده است.[۱۷]
در دین یهود[۱۸] و همچنین در مسیحیت مجسمه‌سازی از بیم افتادن در بت‌پرستی ممنوع اعلام شد[۱۹] و تنها استفاده از مجسمه‌ها و نقاشی در جهت بازنمایی مفاهیم دینی و تعلیم آموزه‌های دینی برای مؤمنان، جایز بوده است.[۲۰]
گفته می‌شود پیدایش و رواج مجسمه‌سازی به انگیزه‌های گوناگونی نظیر گرایش‌ها و ذوق‌های روحی و هنری و همچنین انگیزه پرستش بوده است.[۲۱] علامه مجلسی روایاتی را بررسی کرده است که اشاره دارد بر این که در امت‌های سابق و حتی در جهان عرب پیش از ظهور اسلام یکی از انگیزه‌های عمده مجسمه‌سازی تولید مجسمه‌هایی برای پرستش بوده است.[۲۲] به گفته ابن هشام اولین کسی که مجسمه‌ای را برای پرستش به حجاز پیش از ظهور اسلام وارد کرد و موجب رواج بت‌پرستی شد، عمرو بن لُحَی بود.[۲۳] بنا به نقل، هر قوم و قبیله‌ای بت مخصوص خود را داشته و گفته می‌شود دور تا دور دیوار کعبه به عدد روزهای سال مجسمه‌هایی برای پرستش نصب بوده است.[۲۴] با ظهور دین اسلام مجسمه‌سازی حرام اعلام شد و پس از فتح مکه مجسمه یا بت‌هایی که اطراف کعبه بود به دستور رسول خدا(ص) منهدم گردید.[۲۵]
احکام فقهی
احکام فقهی مربوط به مجسمه و مجسمه‌سازی به شرح زیر است:
ساختن مجسمه
درباره حکم شرعی مجسمه‌سازی نظرات مختلفی از سوی فقهای مسلمان ارائه شده است:[۲۶]
مجسمه موجودات جاندار
بیشتر فقهای شیعه بر این نظرند که ساختن مجسمه موجودات جاندار مانند انسان و حیوان حرام است.[۲۷] علامه حلی در کتاب مختلف الشیعة حرمت مطلق مجسمه‌سازی (موجودات جاندار و غیر جاندار) را به ابوصلاح حلبی[۲۸] و ابن براج[۲۹] نسبت داده است.[۳۰]
- ناصر مکارم شیرازی عروسک و مجسمه‌هایی که جنبه اسباب‌بازی دارند و مجسمه‌هایی که برای آموزش‌های پزشکی جایگزین تشریح بدن انسان می‌گردد و همچنین ربات‌هایی که برای نیازهای زندگی بشری ساخته می‌شوند را از حکم حرمت مجسمه‌سازی استثناء کرده است.[۳۱]
- امام خمینی مجسمه‌سازی به وسیله دست را حرام دانسته است، اما اگر به وسیله دستگاه ساخته شود را حرام نمیداند.[۳۲]
- برخی مانند سید علی خامنه‌ای ساخت مجسمه غیر کامل یا نیم‌تنه از انسان و سایر حیوانات را جایز دانسته‌اند.[۳۳]
- مطابق دیدگاه مذاهب چهارگانه فقهی اهل سنت؛ یعنی مالکی، شافعی، حنفی و حنبلی، ساختن مجسمه موجودات جاندار (ذی‌روح) مانند انسان و حیوان حرام است.[۳۴]
جواز مجسمه‌سازی
بنا به نظر برخی فقها مجسمه‌سازی حرام نیست؛ اعم از این که جاندار باشد یا بی‌جان.[۳۵]
- شیخ طوسی در تفسیر التبیان[۳۶] و طبرسی در مجمع البیان[۳۷] این دیدگاه را برگزیده و عمل مجسمه‌سازی را مکروه دانسته‌اند.
- بنا به نظر میرزا جواد تبریزی ساختن مجسمه و نقاشی موجودات جاندار و غیر جاندار جایز است، اگر چه احتیاط مستحب در ترک آن است.[۳۸]
- محمدابراهیم جناتی مجسمه‌سازی را از فنون و هنرهای ارزشمند دانسته و بر این نظر است: امروزه که ملاک‌هایی مانند انگیزه‌های ناپسند و شرک‌آلود و قصد تشبه به خالق، در مجسمه‌سازی وجود ندارد، پس عملی جایز به شمار می‌رود[۳۹] و بنا به فتوای یوسف صانعی مجسمه‌سازی فی‌نفسه مانعی ندارد و اگر برای اغراض عقلایی باشد، جایز است.[۴۰]
- بنا به دیدگاه محمدجواد مَغنیه اگر مجسمه‌سازی برای اهداف نامشروعی نظیر تقرب جستن به خدا مانند بت‌ها، تشبه به خالق و رقابت با او در خلقتش و یا هر چیزی که موجب افتادن در شرک نباشد و صرفا به خاطر اغراض عقلایی مانند هنر و زیبایی، گرامی‌داشت و یا اشاره به شکوه و بزرگداشت تمدن‌ها و تاریخ آنها باشد، اشکالی ندارد.[۴۱] او همچنین معتقد است که فتوای به حرام بودن مجسمه‌سازی هیچ مدرک و مستندی جز احتیاط و بیم از گرفتار شدن در دام شرک ندارد.[۴۲]
خرید و فروش و نگهداری مجسمه
فقها درباره خرید و فروش و نگهداری مجسمه، دیدگاه‌های مختلفی دارند که به شرح زیر است:
- بنا به نظر فقهایی مانند شیخ مفید،[۴۳] شیخ طوسی در النهایه[۴۴] و ابن‌ادریس حلی[۴۵] و از میان فقهای برخی مانند صافی گلپایگانی و مکارم شیرازی، خرید و فروش و نگهداری مجسمه موجودات جاندار و کسب درآمد و دریافت اجرت بابت ساختن آن حرام است.[۴۶]
- از نظر فقیهانی مانند محقق کرکی،[۴۷] صاحب‌جواهر،[۴۸] سید ابوالقاسم خویی،[۴۹]سیدعلی سیستانی،[۵۰] امام خمینی،[۵۱] حسین وحید خراسانی،[۵۲] محمد فاضل لنکرانی[۵۳] و شبیری زنجانی[۵۴] خرید و فروش و نگهداری مجسمه موجودات جاندار، جایز است.
از بین بردن مجسمه
به گفته علیرضا اعرافی اگرچه از کلمات فقهای متقدم به حرمت نگهداری از مجسمه و وجوب محو آن تصریح نشده است؛ اما از ظاهر کلام برخی از آنها این احکام استفاده می‌شود.[۵۵] فقیهانی نظیر محمد فاضل لنکرانی و سید محمدصادق روحانی بر این نظرند که هیچ ملازمه‌ای بین حرمت مجسمه‌سازی و وجوب نابود کردن مجسمه نیست و بنابراین از بین بردن مجسمه‌ها واجب نیست.[۵۶]
ادله حکم مجسمه‌سازی
فقها برای بررسی حکم فقهی مجسمه‌سازی به روایات و اجماع استناد کرده‌اند:[۵۷]
روایات
مهم‌ترین دلیلی که فقها برای بررسی حکم مجسمه‌سازی به آن استناد نمودند روایات است.[۵۸] این روایات به سه دسته کلی تقسیم می‌شوند:
- دسته اول: روایاتی که از آنها حرمت مجسمه‌سازی به نحو مطلق (اعم از این که مجسمه موجودات جاندار باشد یا غیر جاندار) برداشت می‌شود.[۵۹] مانند روایت ابو بصیر به نقل از امام صادق(ع) که در آن خداوند پیامبر(ص) را از زینت خانه‌ها به واسطه تصویر و مجسمه نهی کرده است.[۶۰]
- دسته دوم: روایاتی که فقط بر حرمت مجسمه‌سازی موجودات جاندار مانند انسان و حیوان و جواز ساخت مجسمه موجودات غیر جاندار دلالت می‌کنند.[۶۱] مانند موثقه محمد بن مسلم از امام صادق(ع) که ساخت مجسمه چیزهایی مانند درخت، خورشید، ماه و هر آنچه غیر حیوان باشد را بدون اشکال دانسته است.[۶۲]
- دسته سوم: روایاتی که به جهت تناسب حکم و موضوع بر حرمت ساختن بت یا مجسمه‌هایی که برای عبادت به کار می‌روند، دلالت دارند.[۶۳] مانند روایاتی که مجسمه‌سازی را از کارهای قبیحی دانسته که برای انجام‌دهنده آن شدیدترین عذاب‌ها در نظر گرفته است.[۶۴] بنا به نظر امام خمینی وعده‌های عذاب در این روایات به‌اندازه‌ای شدید است که با صرف مجسمه‌سازی یا نقاشی مناسبت ندارد؛ مگر این که گفته شود منظور از مجسمه‌سازی در این دسته روایات، مجسمه‌هایی است که به عنوان بت و برای پرستش استفاده می‌شوند.[۶۵]
اجماع
فقهایی مانند محقق کرکی، محقق اردبیلی و صاحب ریاض المسائل برای حرمت ساختن مجسمه موجودات جاندار، ادعای اجماع کرده‌اند.[۶۶]
فقیهانی چون سید تقی طباطبایی قمی و منتظری به نقد اجماع مذکور پرداخته و بر این نظرند که محتمل است مدرک فتوای فقها در مسئله حرمت مجسمه‌سازی، روایات زیادی باشد که از طریق شیعه و سنی وارد شده است و بنابراین اجماع به عنوان دلیل مستقلی برای این مسئله محسوب نمی‌شود.[۶۷]
ملاک حکم حرمت مجسمه‌سازی
برخی فقها با بررسی روایات، برای حرمت مجسمه‌سازی به مسئله ملاک و فلسفه حکم اشاره کرده‌اند.[۶۸] به عنوان نمونه:
- شیخ انصاری حرمت مجسمه‌سازی را به دو امر مشروط دانسته است:
- مجسمه ساخته‌شده، اعجاب برانگیز باشد به گونه‌ای که نظر بیننده را جلب و تحسین او را برانگیزاند.[۶۹] سید محمدصادق روحانی این شرط را مورد نقد قرار داده و بر این نظر است که در هیچ‌یک از ادله شرعی و به‌ویژه روایات، چنین چیزی ثابت نشده است.[۷۰]
- مجسمه‌سازی به قصد حکایت یا همانندی با فعل خداوند و تشبه به او باشد.[۷۱]
- همانندی به بت‌پرستان و مشرکان.[۷۲]
- تعظیم و گرامی‌داشت مجسمه که در راستای احترام و تکریم بت‌های مورد پرستش مشرکان است.[۷۳]
مجسمه‌سازی در ایران معاصر
از دوره قاجار و در پی سفرهایی به برخی کشورهای اروپایی، مجسمه به عنوان عنصری زیباساز در فضای شهری ظهور یافت؛[۷۴] اما مجسمه‌سازی در این دوره به جهت منع شرعی آن، به صورت عمومی مقبولیت نیافت و همچنان به عنوان هنری مهجور باقی ماند.[۷۵] در دوره پهلوی علی‌رغم منع شرعی، تدریس مجسمه‌سازی در کنار دیگر رشته‌های هنری در مدرسه صنایع مستظرفه آغاز شد و سپس با تأسیس دانشکده هنرهای زیبا در سال ۱۳۱۹ش گسترش یافت.[۷۶] همچنین با تدوین قانون توسعه معابر در سال ۱۳۱۲ش، مجسمه‌هایی در میادین نصب شد و ساخت پیکره‌هایی از شخصیت‌های سیاسی و فرهنگی رو به گسترش نهاد.[۷۷] مجسمه‌سازی در این دوره با کمک برخی نهادها مانند «انجمن آثار ملی»،[۷۸] با آثاری از مجسمه‌سازانی نظیر ابوالحسن صدیقی به اوج خود رسید و مجسمه‌های معروفی چون مجسمه فردوسی، مجسمه خیام، مجسمه سعدی، مجسمه ابن سینا و نادر شاه افشار که امروزه نیز موجودند، ساخته شد.[۷۹]
با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و به دنبال آن، تعطیل شدن دانشکده هنرهای زیبا، مجسمه‌سازی رو به افول نهاد.[۸۰] به گفته برخی پژوهش‌گران، مجسمه‌سازی به سبب عواملی چون حرام بودن آن در شریعت اسلام و استفاده رژیم شاهنشاهی از مجسمه به عنوان یک رسانه، پس از انقلاب به حاشیه رانده شد.[۸۱] مجسمه‌سازی با رکودی قریب به یک دهه مواجه بود.[۸۲] با پیگیری و تلاش برخی مجسمه‌سازان و استفتاء از فقیهانی چون یوسف صانعی و محمد ابراهیم جناتی درباره جایز بودن مجسمه‌سازی، راه برای مجسمه‌سازی هموار شد.[۸۳] جناتی معتقد است امروزه مجسمه‌سازی در جمهوری اسلامی ایران که هیچ‌گونه انگیزه ناپسند و شرک‌آلود در آن وجود ندارد به عنوان یک هنر گران‌قدر، عملی جایز به شمار می‌رود.[۸۴] در سال ۱۳۷۲ش برخی دانشکده‌های هنری کشور مانند دانشگاه تهران در رشته مجسمه‌سازی شروع به پذیرش دانشجو کردند و تدریس و تحصیل مجسمه‌سازی از سرگرفته شد.[۸۵]
مجسمه‌سازی پس از انقلاب در خدمت بازنمایی مفاهیم اعتقادی و دینی و همچنین نمادسازی مفاهیم انقلاب و مضامین مرتبط با جنگ تحمیلی مانند مقاومت، رشادت و فرهنگ شهادت، قرار گرفت[۸۶] و مجسمه‌هایی نظیر مجسمه «عروج»، «مادر شهید»، «تختی» و...ساخته و نصب شد.[۸۷] امروزه در کشور ایران مجسمه‌هایی از برخی شخصیت‌هایی سیاسی، مذهبی و همچنین تندیس‌هایی از برخی شهدای جنگ تحمیلی و پس از آن ساخته و در سطح شهرها نصب می‌شود.[۸۸]
تخریب مجسمه‌های بودا به دست طالبان
یکی از مهم‌ترین رخدادهایی که در رابطه با حکم مجسمه‌سازی اتفاق افتاد، منفجر کردن مجسمه‌های بودا به دست طالبان بود.[۸۹] در سال ۲۰۰۱ میلادی دو مجسمه بزرگ بودا به نام‌های صلصال (ارتفاع ۵۳ متر) و شهامه (ارتفاع ۳۵ متر) که در میان سال‌های ۳۰۰ تا ۷۰۰ میلادی در ولایت بامیان افغانستان با تراشیدن کوه ساخته شده بود، به دست طالبان منفجر گشت.[۹۰] گفته می‌شود این اقدام به فتوای «ملامحمد عمر» رهبر وقت طالبان، به هدف اجرای شریعت اسلام در جهت مبارزه با بت‌پرستی بوده است.[۹۱]
پانویس
- ↑ کارتر، دانشنامه زیبایی‌شناسی: مجسمه‌سازی، ۱۳۸۶ش، ۳۷۷-۳۷۸.
- ↑ کارتر، دانشنامه زیبایی‌شناسی: مجسمه‌سازی، ۱۳۸۶ش، ۳۷۷-۳۷۸.
- ↑ مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۵۰۷-۵۰۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۸، ص۳۸۳-۳۹۴.
- ↑ مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۵۰۷-۵۰۸.
- ↑ عابدین‌زاده، مجسمه و نقاشی: تقریرات درس آیت الله علیرضا اعرافی، ۱۳۹۰ش، ص۲۴؛ شیخ مفید، المقنعه، ص۵۸۷.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۸۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به حرعاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۵، ص۱۷۴-۱۷۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به احمد بن حنبل، مسند احمد، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۶۵؛ بخاری، صحیح بخاری، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۱۳۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۳۶۳؛ ابن ادریس حلی، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۱۵؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۲۶؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۸، ص۳۸۳-۳۹۴.
- ↑ عابدین‌زاده، مجسمه و نقاشی: تقریرات درس آیت الله علیرضا اعرافی، ۱۳۹۰ش، ص۵۶-۵۴.
- ↑ منتظری، دراسات فی المکاسب المحرمة، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۵۴۲.
- ↑ «درس خارج فقه استاد شهیدی: مکاسب محرمه سال ۱۳۹۵ش»، سایت مدرسه فقهی امام باقر(ع).
- ↑ رستمی گورانی، «هنر و تاریخ: دانستنی‌هایی درباره درس هفتم کتاب «تاریخ‌شناسی»، ص۱۱.
- ↑ Sculpture, New world Encyclopedia
- ↑ Sculpture, New world Encyclopedia
- ↑ Upcott, An introduction to Greek sculputre, p2.
- ↑ کامبریج، تاریخ هنر، ۱۳۸۸ش، ص۱۱۲.
- ↑ کامبریج، تاریخ هنر، ۱۳۸۸ش، ص۱۲۰.
- ↑ کامبریج، تاریخ هنر، ۱۳۸۸ش، ص۱۲۳.
- ↑ علیدوست، «فقه هنر: در دو نگاه جامع و تعینات موردی»، ص۵۲.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۴ق، ج۳، ص۲۵۰-۲۵۴.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، مکتبة محمد علی صییح، ج۱، ص۵۰.
- ↑ منتظری، دراسات فی المکاسب المحرمه، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۵۴۴.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، مکتبة محمد علی صییح، ج۴، ص۸۷۴.
- ↑ توحیدی، مصباح الفقاهة، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳۵۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۳۶۳؛ ابن ادریس حلی، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۱۵؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۲۶؛ فاضل مقداد، تنقیح الرائع، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۱؛ محقق اردبیلی، مجمع الفائدة و البیان، ۱۴۰۳ق، ج۸، ص۵۵؛ محقق سبزواری، کفایة الاحکام، ۱۳۸۱ش، ص۸۸؛ خویی، توضیح المسائل، ۱۴۱۲ق، ص۲۶۲؛ فیاض، الاستفتائات الشرعیة، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۱۳؛ سیستانی، توضیح المسائل، ۱۴۱۵ق، ص۴۲۳؛ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۴۹۶؛ شبیری زنجانی، توضیح المسائل، ۱۳۸۴ش، ص۸۰؛ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۱۵۸؛ صافی گلپایگانی، توضیح المسائل، ۱۴۱۴ق، ص۴۰۹.
- ↑ حلبی، الکافی فی الفقه، ۱۴۰۳ق، ص۲۸۱.
- ↑ ابن براج، المهذب،۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۴۴.
- ↑ علامه حلی، مختلف الشیعه، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۱۳.
- ↑ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۱۶۸.
- ↑ خمینی، المکاسب المحرمه، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۷۷.
- ↑ خامنه‌ای، اجوبة الاستفتائات، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۵۱.
- ↑ جزیری، کتاب الفقه علی المذاهب الاربعه، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۴۰-۴۱.
- ↑ الهامی، «بررسی حکم فقهی مجسمه‌سازی»، ص۱۶۰.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، احیاء التراث العربی، ج۱، ص۲۳۶-۲۳۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، دار المعرفة، ۱۴۱۵ق، ج۱، ۲۳۳.
- ↑ تبریزی، توضیح المسائل، ۱۳۸۲ش، ص۳۵۸.
- ↑ «فتاوای منتخب»، پایگاه اطلاع‌رسانی مرجع عالیقدر آیت الله جناتی.
- ↑ «مجسمه سازی و هنرهای تجسمی»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت الله العظمی صانعی.
- ↑ مغنیه، فلسفات اسلامیه، ۱۹۹۳م، ص۹۲۱.
- ↑ مغنیه، فلسفات اسلامیه، ۱۹۹۳م، ص۹۲۱.
- ↑ شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۳ق، ص۵۸۷.
- ↑ شیخ طوسی، النهایه، ۱۴۰۰ق، ص۳۶۳.
- ↑ بن ادریس حلی، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۱۵.
- ↑ صافی گلپایگانی، هدایة العباد، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۲۹۲؛ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۱۵۹.
- ↑ محقق کرکی، جامع المقاصد، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۱۶.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۲، ص۴۴.
- ↑ خویی، توضیح المسائل، ۱۴۱۲ق، ص۳۵۶؛ توحیدی، مصباح الفقاهه، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳۸۲.
- ↑ سیستانی، توضیح المسائل، ۱۴۱۵ق، ص۴۲۳.
- ↑ خمینی، توضیح المسائل، ۱۳۷۲ش، ص۲۷۵.
- ↑ وحید خراسانی، توضیح المسائل، ۱۴۲۱ق، ص۵۸۲.
- ↑ فاضل لنکرانی، توضیح المسائل، ۱۳۷۴ش، ص۳۹۵.
- ↑ شبیری زنجانی، توضیح المسائل، ۱۳۸۴ش، ص۸۰.
- ↑ عابدین‌زاده، نقاشی و مجسمه‌سازی: تقریرات درس آیت الله علیرضا اعرافی، ۱۳۹۰ش، ص۵۵۲.
- ↑ فاضل لنکرانی، تفصیل الشریعه: المکاسب المحرمه، ۱۳۸۵ش، ص۱۵۷-۱۵۸؛ روحانی، فقه الصادق، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۲۴۰
- ↑ عابدین‌زاده، مجسمه و نقاشی: تقریرات درس آیت الله علیرضا اعرافی، ۱۳۹۰ش، ص۱۲۰.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۲، ص۴۱.
- ↑ سبحانی، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، ۱۴۲۴ق، ص۳۳۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۸۷ش، ج۱۳، ص۲۳۰.
- ↑ سبحانی، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، ۱۴۲۴ق، ص۳۳۴.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۱۷، ص۲۹۶.
- ↑ امام خمینی، المکاسب المحرمه، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۶۹.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۲۱۰.
- ↑ امام خمینی، المکاسب المحرمه، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۶۹.
- ↑ کرکی، جامع المقاصد، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۲۳؛ اردبیلی، مجمع الفائدة و البیان، ۱۴۰۳ق، ج۸، ص۵۴؛ طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۲ق، ج۸، ص۵۸.
- ↑ منتظری، دراسات فی المکاسب المحرمه، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۵۶۹؛ طباطبایی قمی، عمده المطالب فی التعلیق علی المکاسب، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۶۷.
- ↑ حسینی، «جواز مجسمه‌سازی و نقاشی»، ص۲۱۳.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۸۸.
- ↑ روحانی، فقه الصادق، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۲۳۰.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۸۹.
- ↑ حسینی، «جواز مجسمه‌سازی و نقاشی»، ص۲۱۳.
- ↑ حسینی، «جواز مجسمه‌سازی و نقاشی»، ص۲۱۳.
- ↑ عادلوند، «جنگ و مجسمه‌های شهری تهران از واقعیت عینی تا امر ذهنی»، ص۸۳.
- ↑ اسماعیلی و دیگران، «نقش انجمن آثار ملی و ابوالحسن صدیقی در اشاعه مجسمه‌سازی»، ص۵۴.
- ↑ طلایی، حاتم، «سیر تحول مجسمه‌سازی ایران»، ص۱۵.
- ↑ طلایی، حاتم، «سیر تحول مجسمه‌سازی ایران»، ص۱۶.
- ↑ اسماعیلی و دیگران، «نقش انجمن آثار ملی و ابوالحسن صدیقی در اشاعه مجسمه‌سازی»، ص۵۴.
- ↑ اسماعیلی و دیگران، «نقش انجمن آثار ملی و ابوالحسن صدیقی در اشاعه مجسمه‌سازی»، ص۵۷-۵۸.
- ↑ طلایی، حاتم، «سیر تحول مجسمه‌سازی در ایران»، ص۱۸.
- ↑ طلایی، حاتم، «سیر تحول مجسمه‌سازی در ایران»، ص۱۸.
- ↑ طلایی، دانشگر، «بررسی بازنمایی انسان در هنرهای حجمی ایران پس از انقلاب اسلامی تا پایان دوران دفاع مقدس در ارتباط با مدرنیسم هنری»، ص۱۱۹.
- ↑ طلایی، حاتم، «سیر تحول مجسمه‌سازی ایران»، ص۱۸.
- ↑ جناتی، «نظریه اجتهاد تفریعی و تطبیقی»، ص۳۸.
- ↑ «۱۵ سال بعد از انقلاب مجسمه‌سازی نداشتیم»، سایت خبرگزاری مهر.
- ↑ عادلوند، «جنگ و مجسمه‌های شهری تهران از واقعیت عینی تا امر ذهنی»، ص۹۰-۹۱.
- ↑ طلایی، حاتم، «سیر تحول مجسمه‌سازی در ایران»، ص۱۸.
- ↑ «دیوارنگاری با موضوع شهدا/ مجسمه شهدای شاخص در تهران نصب می‌شود»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «طالبان چطور تصمیم به تخریب مجسمه‌های بودا گرفتند»، خبرگزاری بی‌بی‌سی فارسی.
- ↑ «طالبان چطور تصمیم به تخریب مجسمه‌های بودا گرفتند»، خبرگزاری بی‌بی‌سی فارسی.
- ↑ «طالبان چطور تصمیم به تخریب مجسمه‌های بودا گرفتند»، خبرگزاری بی‌بی‌سی فارسی.
منابع
- ابن‌ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌براج، عبدالعزیز، المهذب، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۰۶ق.
- ابن‌هشام، الحمیری، السیرة النبویة، قاهره، مكتبة محمد علی صییح، بی‌تا.
- احمد بن حنبل، مسند احمد، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۶ق.
- اسماعیلی، علیرضا و دیگران، «نقش انجمن آثار ملی و ابوالحسن صدیقی در اشاعه مجسمه‌سازی»، رهپویه هنر، شماره ۳، ۱۳۹۸ش
- الهامی، رضا، «بررسی حکم فقهی مجسمه‌سازی»، مقالات و بررسی‌ها، شماره ۷۲، زمستان ۱۳۸۱ش.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، دمشق، دار طوق النجاة، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- تبریزی، میرزا جواد، توضیح المسائل، قم، انتشارات هجرت، ۱۳۸۲ش.
- توحیدی تبریزی، محمدعلی، مصباح الفقاهة: تقریرات درس آیت الله خویی، قم، انتشارات داوری، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- جزیری، عبد الرحمن، کتاب الفقه علی المذاهب الاربعه، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۴ق.
- جناتی، محمد ابراهیم، «نظریه اجتهاد تفریعی و تطبیقی»، علوم سیاسی، شماره ۲۱، ۱۳۸۲ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، چاپ سوم، ۱۴۱۶ق.
- حسینی عاملی، سیدجواد، مفتاح الکرامه، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۹ق.
- حسینی، احمد، «جواز مجسمه‌سازی و نقاشی»، مجله فقه، شماره ۴ و ۵، تابستان و پاییز ۱۳۷۴ش.
- حلبی، ابوصلاح، الکافی فی الفقه، اصفهان، مكتبة الإمام أمير المؤمنين عليه السلام، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- خامنه‌ای، سید علی، اجوبة الاستفتائات، کویت، دار النبأ، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- خمینی، روح الله، المکاسب المحرمه، قم، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، نجف، دار الکتب العلمیة، ۱۳۹۰ق.
- خمینی، روح الله، توضیح المسائل، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد، چاپ نهم، ۱۳۷۲ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، توضیح المسائل، قم، انتشارات مهر، ۱۴۱۲ق.
- «درس خارج فقه استاد شهیدی: مکاسب محرمه سال ۱۳۹۵ش»، سایت مدرسه فقهی امام باقر (ع)، تاریخ درج مطلب: ۱۷ شهریور ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۲۳ شهرویور ۱۴۰۰ش.
- «دیوارنگاری با موضوع شهدا/ مجسمه شهدای شاخص در تهران نصب می‌شود»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۹ شهریور ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۵ مهر ۱۴۰۰ش.
- رستمی گورانی، محسن، «هنر و تاریخ: دانستنی‌هایی درباره درس هفتم کتاب «تاریخ‌شناسی»، رشد آموزش تاریخ، شماره ۴۳، تابستان ۱۳۹۰ش.
- روحانی، محمدصادق، فقه الصادق، قم، مدرسه امام صادق (ع)، ۱۴۱۲ق.
- «۱۵ سال بعد از انقلاب مجسمه‌سازی نداشتیم»، سایت خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۰ شهریور ۱۴۰۰ش.
- سبحانی، جعفر، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، ۱۴۲۴ق.
- سیستانی، سیدعلی، توضیح المسائل، قم، انتشارات مهر، ۱۴۱۵ق.
- شبیری زنجانی، موسی، توضیح المسائل، قم، مؤسسه تحقیقاتی ولاء، ۱۳۸۴ش.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الافهام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- شیخ انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، قم، انتشارات باقری، ۱۴۱۵ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، احياء التراث العربی، بی‌تا.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دار الکتب العربی، ۱۴۰۰ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعه، قم، كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- صافی گلپایگانی، لطف الله، توضیح المسائل، انتشارات مهر، ۱۴۱۴ق.
- صافی گلپایگانی، لطف الله، هدایة العباد، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۱۶ق.
- «طالبان چطور تصمیم به تخریب مجسمه‌های بودا گرفتند»، خبرگزاری بی بی سی فارسی، تاریخ بازدید: ۱۰ مهر ۱۴۰۰ش.
- طباطبایی قمی، سیدتقی، عمده المطالب فی التعلیق علی المکاسب، قم، انتشارات محلاتی، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسائل، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۵ق.
- طلایی، مینا و حاتم غلامعلی، «سیر تحول مجسمه‌سازی ایران»، نقش مایه، شماره ۹، زمستان ۱۳۹۰ش.
- طلایی، مینا و فهیمه دانشگر، «بررسی بازنمایی انسان در هنرهای حجمی ايران پس از انقلاب اسلامی تا پایان دوران دفاع مقدس در ارتباط با مدرنیسم هنری»، نگره، شماره ۳۹، پاییز ۱۳۹۵ش.
- عابدین‌زاده، احمد، مجسمه و نقاشی: تقریرات درس خارج علیرضا اعرافی، قم، مؤسسه اشراق و عرفان، ۱۳۹۰ش.
- عادلوند، پدیده، «جنگ و مجسمه‌های شهری تهران از واقعیت عینی تا امر ذهنی»،منظر، شماره ۳۴، بهار ۱۳۹۵ش.
- علامه حلی، یوسف بن مطهر، مختلف الشیعه، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
- علیدوست، ابوالقاسم، «فقه هنر: در دو نگاه جامع و تعینات موردی»، قبسات، شماره ۷۸، زمستان ۱۳۹۴ش.
- فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعه: المکاسب المحرمه، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- فاضل لنکرانی، محمد، توضیح المسائل، قم، انتشارات مهر، چاپ هفتم، ۱۳۷۴ش.
- فاضل مقداد، مقداد بن عبد الله، تنقیح الرائع لمختصر الشرایع، قم، مکتبة آیت‌الله المرعشی النجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- «فتاوای منتخب»، پایگاه اطلاع‌رسانی مرجع عالیقدر آیت الله جناتی، تاریخ بازدید: ۳۰ شهریور ۱۴۰۰ش.
- فیاض، محمد اسحاق، الاستفتائات الشرعیه، بی‌جا، الکلمة الطیبة، چاپ اول، ۱۴۳۴ق.
- کارتر، کرتیس. ال، دانشنامه زیبایی‌شناسی: مجسمه‌سازی، تهران، انتشارات فرهنگستان هنر، چاپ سوم، ۱۳۸۶ش.
- کامبریج، ارنست، تاریخ هنر، ترجمه علی رامین، تهران، نشر نی، چاپ ششم، ۱۳۸۸ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دار الحدیث، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- لینتن، نوربرت، هنر مدرن، ترجمه علی رامین، تهران، نشر نی، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
- «مجسمه سازی و هنرهای تجسمی»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت الله العظمی صانعی، تاریخ بازدید: ۳۰ شهریور ۱۴۰۰ش.
- مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، قم، مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- محقق اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البیان، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۳ق.
- محقق سبزواری، محمد باقر بن محمد مؤمن، کفایة الاحکام، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۸۱ش.
- محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- مغنیه، محمدجواد، فلسفات اسلامیه، بیروت، چاپ ششم، ۱۹۹۳م.
- مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، قم، مدرسه الامام على بن ابى طالب( ع)، چاپ دوم، ۱۴۲۷ق.
- منتظری، حسینعلی، دراسات فی المکاسب المحرمة، قم، نشر تفکر، ۱۴۱۵ق.
- نجفی، شیخ محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء تراث العربی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲ش.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۸ق.
- وحید خراسانی، حسین، توضیح المسائل، ۱۴۲۱قم، مدرسه باقر العلوم (ع)، ۱۴۲۱ق.
- «هنر مجسمه‌سازی»، سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۲۸ بهمن ۱۳۸۷ش، تاریخ بازدید: ۲۵ شهریور ۱۴۰۰ش.
- «Sculpture»,Web site: New world Encyclopedia, seen in: 9 October 2021.
- Upcott, L.E, An introduction to Greek sculputre, London, The university of Oxford, 1899.