اصل علیت

علت و معلول اصطلاحی فلسفی است؛ که علت به هر چیزی که چیز دیگری را به‌طور مستقل یا به کمک یک امر زائد پدیدآورد، گفته می‌شود و پدیده را معلول می‌نامند. این اصطلاح که ریشه در اندیشه‌های فلسفه هندو، بودا و یونان دارد، پایه هستی‌شناختیِ خداشناسی عقلی را در فلسفه اسلامی تشکیل داده و تأثیر مستقیمی در براهین اثبات وجود خدا، خصوصاً برهان علیت دارد.

فلاسفه، برای علت و معلول اقسام متعددی را بیان کرده‌اند که مهم‌ترین آن تقسیم علت به فاعلی، غایی، مادی و صوری است.

با قبول اصل علیت، احکامی نظیر اصل سنخیت میان علت و معلول، قاعده الواحد در علت هستی‌بخش، قاعده تلازم میان وجود علت و وجود معلول، قاعده امتناع دور و تسلسل، نیز بر آن بار می‌شود.

تعارض اصل علیت با اعجاز، اختیار، اصل عدم قطعیت در فیزیک کوانتوم و نیز انکار اندیشمندانی چون اشاعره، هیوم و هاسپِرز، از چالش‌های پیش روی این اصل تلقی می‌شود.

جایگاه و اهمیت

مرتضی مطهری متفکر و نویسنده شیعه، علت و معلول را کهن‌ترین اصطلاح فلسفی دانسته که در تمام نظامات فلسفی جایگاهی ویژه دارد. از اینرو بعضی از فیلسوفان، در تعریف فلسفه، آن را علم به علل دانسته‌اند.

به بیان برخی، مهم‌ترین مبنای هستی‌شناختی در اثبات وجود خدا، قانون علیت و فروع آن است. تا جایی که برهان علیت(The Causal Argument) از قدیمی‌ترین و مشهورترین براهین اثبات خداوند، بر همین مبنا استوار گردیده‌ است. البته برخی از محققان به همه براهینی که با به کار گرفتن اصل علیت در آنها، می‌توان به اثبات وجود خدا پرداخت، برهان علیت گفته‌اند. ملاصدرا، فیلسوف و عارف شیعه، قاعده علیت را مبنای علم توحید، ربوبیت، معاد، نبوت و امامت، معرفت نفس و علم اخلاق و سیاست دانسته و معتقد است که با انکار آن، بنیان معرفت دینی به کلّی ویران می‌شود.

از دیدگاه ناصر مکارم شیرازی، آیه ۳۵ سوره طور، ناظر به علت فاعلی خلقت انسان و آیه ۳۶ از همین سوره، ناظر به علت فاعلی خلقت جهان است. وی معتقد است که این فراز از سخن امام علی (ع) «وَ کُلُّ قَائِمٍ فِی سِوَاهُ مَعْلُولٌ؛ هر موجودی که قائم به غیرخودش باشد معلول است» نیز ناظر به اصل علیت است. همچنین برخی، حدیث «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ؛ کسی که خود را شناخت، همانا خدای خود را شناخته‌ است» را در راستای اصل علیت، تفسیر کرده‌اند.

معناشناسی

ابن‌سینا مفهوم علت و معلول را از مفاهیم بسیط، عام و بدیهی دانسته‌ که نه تنها نیاز به تعریف ندارند، بلکه قابل تعریف هم نیستند. در اصطلاح فلسفی به هر چیزی که چیز دیگری را به‌طور مستقل یا به کمک یک امر زائد پدید آورد، علت گفته و پدیده را معلول می‌نامند. بنابراین، موجودی که وابسته به موجود دیگری است و بدون آن تحقّق نمی‌یابد معلول، و طرف وابستگی آن علت نامیده می‌شود. «اصل علیت» به نیازمندی معلول به علت اشاره دارد و غالباً به این شکل بیان می‌شود که «هر معلولی محتاج به علت است» مفهوم علت با مفهوم سبب مترادف است.

از نظر فلاسفه، می‌توان از سه طریق به مفهوم علیت رسید: یکی علم حضوری در مورد آنچه در دایره نفس و پدیده‌های روانی تحقق می‌یابد، و دیگری برهان عقلی محض در مورد علت‌های ماوراء طبیعی، و سومی برهان عقلی مبتنی بر مقدمات تجربی در مورد علت و معلول‌های مادی.

علت عام و خاص

مفهوم عام و خاص: حکماء به دو معنا از علت اشاره دارند که یکی عام و دیگری خاص است. مفهوم عام علت عبارت است از موجودی که موجود دیگر (معلول) بدون او محقق نمی‌شود هر چند ممکن است برای تحقق معلول، کافی نباشد و مفهوم خاص آن عبارت است از موجودی که با وجود آن، تحقق موجود دیگری ضرورت پیدا می‌کند.به اعتقاد فلاسفه علت فاعلی دو اصطلاح دارد: یكی فاعل طبیعی كه در طبیعیات به‌نام «علت فاعلی» شناخته می‌شود و منظور از آن منشأ حركت و دگرگونی‌های اجسام است، و دیگری فاعل الهی كه در الهیات مورد بحث واقع می‌شود و منظور از آن موجودی است كه معلول را به وجود می‌آورد و به آن هستی می‌بخشد. فاعل طبیعی همان علت عام و فاعل الهی، علت خاص است. فاعل الهی کسی است که اشیاء را به نفس اراده بدون سابقه‏‎ ‎‏موجود می‌کند و نفس علم و اراده‌اش علت ظهور و وجود اشیاء‏‎ ‎‏است.

تفاوت علت و دلیل

علت نسبت به «دلیل» معنای خاص‌تری دارد. به گفته مطهری فیلسوف شیعه علیت بیان‌کننده یک قضیه وجودی است و چیزی را توضیح نمی‌دهد.علیت از تجربه به دست می‌آید نه از استنتاج عقلی ولی دلیل توضیح دهنده رابطه منطقی بین دو چیز است. علت وجودی مستقل از معلول دارد ولی دلیل چیزی جز همان مدلول نیست.

پیشنیه

توجه نظرورزانه به مسئله علیت، به فلسفه هندوو بودا بازگشته و در فلسفه غرب، فیلسوفان یونانی چون طالس، هراکلیتوس، پارمِنیدِس، سقراط، افلاطون و بویژه ارسطو مطالبی را در این خصوص ایراد کرده‌اند. با انتقال علوم نظری از یونان به شرق، اندیشمندانی چون کندی، منجم و فیلسوف اسلامی، فارابی، فیلسوف، ریاضی دان و دانشمند اسلامی، به بحث در این خصوص پرداخته و ابن‌سینا، فیلسوف، پزشک و دانشمند ایرانی، بیش از هر فیلسوف دیگری آن را به نحو مفصل مورد بررسی قرار داده‌ است.

بعدها در حکمت صدرایی و با توجه به مبنای اصالت وجود، تقریرهای نوینی از اصل علیت بیان شد. در نگاه صدرا، مسئله علت و معلول ابتدا از سنخ وجودِ رابطی معرفی شده، سپس وجود فی‌نفسه از معلول نفی شده و در نهایت به این نتیجه دست یافته که به جای استفاده از اصطلاح «علیّت»، باید از اصطلاح «تَشَؤّن» استفاده کرد؛ زیرا هیچ نحوه از دوگانگی در رابطه میان واجب‌الوجود بالذات و ممکن الوجود بالذات در میان نیست.

اقسام علت و معلول

فلاسفه، با بررسی نحوه وابستگی معلول به علت، اقسامی را برای آن قائلند که در اینجا به برخی از آن اشاره می‌شود:

• فاعلی، غایی، مادی و صوری: تقسیم علت به اقسام چهارگانه «فاعلی، غایی، مادی و صوری» از تقسیمات ارسطویی است که در طبیعیات و مابعدالطبیعه وی مطرح شده‌ است. فلاسفه متاخر در بحث از علت فاعلی، تنها متعرض علت هستی بخش شده‌اند. فلاسفه صدرایی، در بحث از فاعل، اقسام آن را هشت قسم رسانده‌اند، که عبارت است از: ۱) فاعل بالطبع، ۲) فاعل بالقَسْر، ۳) فاعل بالقصد، ۴) فاعل بالجبر، ۵) فاعل بالتسخیر، ۶) فاعل بالعنایه، ۷) فاعل بالرِّضا و ۸) فاعل بالتَّجلّی.
• تامه و ناقصه: اگر علت برای وجود معلول کافی باشد آن را «علت تامه» و در غیر این صورت آن را «علت ناقصه» می‌نامند.
• مرکب و بسیط: اگر علت دارای اجزائی باشد، «مرکب» و در غیر این صورت، «بسیط» خواهد بود.
• بی واسطه و باواسطه: اگر علت مستقیماً در پیدایش معلول مؤثر باشد، «بی‌واسطه» (قریب) و در غیر این صورت، «باواسطه» (بعید) خواهد بود.
• جانشین‌پذیر و انحصاری: علت‌هایی که می‌توانند علی‌البدل در پیدایش معلول مؤثر باشند، «جانشین‌پذیر» و در غیر این صورت، «انحصاری» نامیده می‌شوند.
• داخلی و خارجی: علتی که جزء معلول باشد، «داخلی» وگرنه، «خارجی» می‌باشد.
• حقیقی و اِعدادی: علتی که باید همواره با معلول باشد، «علت حقیقی» و علت جدایی‌پذیر، «علت اعدادی» یا «مُعِدّ» نامیده می‌شود.

ملاک احتیاج معلول به علت

در خصوص ملاک نیازمندی علت به معلول اقوالی وجود دارد: متکلمان اسلامی نظیر ابوهاشم معتزلی، ابوالحسین بصری و ابوالحسن اشعری، «حادث بودن زمانی» را ملاک دانسته ولی فلاسفه پیش از ملاصدرا در پاسخ به این مسئله به «امکان ماهوی» تأکید کرده‌اند. ملاصدرا، مبتنی بر آموزه اصالت وجود، ملاک احتیاج معلول را «امکان وجودی» می‌داند. فلاسفه غربی نیز ملاک نیازمندی معلول به علت را «موجود بودن» پنداشته و بر این اساس بر برهان علیت اشکال کرده‌اند.

احکام علیت

فلاسفه، برای بحث علت و معلول احکامی را در نظر گرفته‌اند که مشتمل بر برخی قواعد و اصول مطرح در این بحث است که در اینجا به مهم‌ترین آنها اشاره می‌شود:

اصل سنخیت میان علت و معلول

طبق این اصل، که یکی از فروع اصل علیت بوده و قریب به بداهت دانسته شده‌ است، معلول خاص فقط از علت خاص سر می‌زند و علت خاص تنها معلولی خاص را به وجود می‌آورد.

سِنخیت در علت‌های هستی‌بخش، با برهان عقلی و با قاعده «مُعطی الشیء لا یکونُ فاقداً له» [اعطا کننده چیزی نمی‌تواند فاقد آن چیز باشد] اثبات شده ولی سنخیت در علل طبیعی، تنها از راه تجربه بدست می‌آید.

فلاسفه در پاسخ به این اشکال که لازمه سنخیت میان علت و معلول، نقصِ ماهُوُی در خداوند است، اینگونه می‌گویند که سنخیت میان علت و معلول، سنخیتی وجودی است و به معنای تماثُل و تشابُه ماهوی نیست تا جهات نقص معلول که ماهیت او را شکل می‌دهد، بر علت فاعلی بار شود. چه اینکه اساساً تَلَقّیِ ماهیتِ واحد از دو موجودی که در دو مرتبه تشکیکی(متفاوت) قرار گرفته‌اند، محال است، چرا که تطبیق کامل حدود وجودی آن دو ممکن نیست. در نتیجه این اصل(اصل سنخیت میان علت و معلول) به معنای سرایت ویژگی‌های مادی به خداوند نیست.

قاعده الواحد

طبق این قاعده، که با عبارت «الواحد لایصدر عنه الا الواحد» [از وجود واحد، جز وجود واحد صادر نمی‌شود] مشهور است، از یک علت از حیثیت واحد تنها یک معلول صادر می‌شود. اثبات قاعده الواحد به قاعده سنخیت بازگشته و از آن برای اثبات وحدت عقل اول استفاده شده‌ است. این قاعده مخصوص علت‌های هستی بخش بوده و علاوه بر واحد شخصی، شامل واحد نوعی نیز می‌شود.

تقریر دیگر قاعده الواحد، ناظر به وحدت علت در صورت وحدت معلول است که طبق آن معلول واحد جز از علت واحده صادر نمی‌شود. «الواحد لا یصدر الاّ عن الواحد» چرا که طبق نظر فلاسفه، اینکه معلول واحد دارای چند علت تامه باشد، محال است؛ زیرا اگر همهٔ آنها مؤثر باشند، طبعاً معلول هم متعدد خواهد بود و اگر بعضی از آنها مؤثر نباشند، لازمه‌اش تخلف معلول از علت تامه می‌باشد. و البته صدور معلول از چند علتِ طولی، به‌گونه‌ای که هریک از آنها علت دیگری باشد، منافاتی با این قاعده ندارد.

قاعده تلازم علت و معلول

طبق این قاعده، در صورتی که علت تامه موجود باشد، وجود معلولش ضروری خواهد بود؛ زیرا معنای علت تامه این است که همه نیازمندی‌های معلول را تأمین می‌کند و فرض اینکه معلول تحقق نیابد، به این معناست که وجود آن نیازمند به چیز دیگری است که با فرض اول منافات دارد. بعضی از متکلمین، به جهت دفاع از فاعلیت خداوند، این قاعده را مخصوص علت‌های بی‌اختیار دانسته‌اند؛ اما فلاسفه، اراده فاعل را نیز یکی از اجزاء علت تامه می‌دانند.

تقریر دیگر قاعده تلازم آن است که هرگاه معلول موجود باشد، وجود علت آن نیز ضروری است. چرا که بنا بر اصالت ماهیت، خروج ممکن الوجود از عدم، نیازمند مرجح است و وجود آن بدون علت، مستلزم ترجّح بدون مُرَجِّح خواهد شد که محال است. و بنابر اصالت وجود، معلول وجود ربطی داشته و نیازمندی به علت در ذاتش تعبیه شده‌ است.

بنا بر قاعده تلازم، بقاءِ معلول هم نیازمند به علت بوده و علت تامه می‌بایست تا پایان عمر معلول باقی باشد.

قاعده «الشّیء ما لم یجب لم یوجد»

طبق این قاعده، هر ممکنی که بنا است موجود شود، ابتدا باید وجودش بوسیله امر دیگری (علّت) ضروری و واجب شود. تفاوت آن با قاعده تلازم علت و معلول در آن است که در اینجا سخن از وجوب بالغیر ؛ ولی در قاعده تلازم وجوب بالقیاس مطرح است.

قاعده تقارن علت و معلول

طبق این قاعده، هرگاه معلول از موجودات زمانی باشد و دست‌کم یکی از اجزاء علت تامه هم‌زمانی باشد، علت و معلول هم‌زمان تحقق خواهند یافت. چرا که تخلّف معلول بنابر قاعده تلازم، از علت تامه‌اش، محال است. این قاعده اختصاص به زمانیات داشته و در مجردات، جاری نیست، زیرا مجرد تام، در ظرف زمان تحقق نمی‌یابد.

قاعده امتناع دور و تسلسل

طبق بیان فلاسفه، دور در علیت که مستلزم تقدم و توقف شیء بر خودش خواهد شد، محال بوده و تسلسل در علل نیز که به معنای ترتب علل غیرمتناهی است (بدین نحو که هر مرتبتی علتِ لاحق و معلولِ سابق خود باشد) محال دانسته شده‌ است.

براهینی که از سوی فلاسفه برای استحاله تسلسل اقامه شده‌اند مانند برهان اسد اخصر، برهان وسط و طرف، برهان ترتب و برهان تضایف، غالباً در ضمن بحث اثبات وجود خداوند می‌باشد.

با اینکه مصباح یزدی، فیلسوف شیعی، بطلان تسلسل در علل را قریب به بداهت دانسته‌اند که با اندک تأملی بطلان آن روشن می‌شود دیوید هیوم و ایمانوئل کانت در آن خدشه کرده‌اند.

تشکیک در علیت

از نظر حکمت متعالیه، هر معلولی مرتبه ضعیفی از علت ایجادکننده خودش می‌باشد و علت آن نیز به نوبه خود، مرتبه ضعیفی از موجود کامل‌تری است که علت ایجادکننده آن می‌باشد، تا برسد به موجودی که هیچ ضعف و قصور و نقص و محدودیتی نداشته باشد و بی‌نهایت کامل باشد که دیگر معلول چیزی نخواهد بود.

تعارض اعجاز و علیت

معجزه به معنای امر خارق‌العاده‌ای است که دیگران درآوردن آن عاجز بوده و با تحدی همراه است. و فلاسفه آن را مُغایر با قانون علیت ندانسته ولی علّت در معجزات را امری ناشناخته می‌دانند. در نتیجه از نظر ایشان معجزه، خارقِ عادت است، نه خارقِ علیّت. چنان‌که در مار شدن عصای حضرت موسی، عادت ذهنی ما به تولد مار از طریق فرایند تدریجی تخم‌گذاری، خرق شده‌ است نه علیت.

تعارض اختیار و علیت

قبول حاکمیت علیت در همه پدیده‌های طبیعی، جایی برای انتخاب و اراده آزاد باقی نگذاشته و جریان همه پدیده‌ها از جمله افعال آدمی را مطابق علت‌های پیشین معرفی می‌کند. در حالی که به نظر فلاسفه، تأثیر عوامل خارجی در حد اقتضا (نه علت تامه) بوده و به صورت موجبه جزئیه است و همین مقدار برای تحقق اختیار کافی است. محمد تقی جعفری نیز در پاسخ به این مسئله، میان اقتضائات اصل علیت در جهان فیزیکی و اقتضائات اصل علیت در قلمرو جهان درونی تفکیک قائل شده‌است.

تعارض فیزیک کوانتوم و علیت

اصل عدم قطعیت وِرنِر هایزِنبِرگ، فیزیک‌دان آلمانی، با رویکرد حاکمیت قانون احتمال در مقیاس ذرات زیراتمی، هر گونه ضرورت، جبر و قطعیتی را انکار کرده و دست کم در این مقیاس، عدم تحقق اصل علیت و حاکمیت اتفاق و شانس را به رسمیت می‌شناسد. در مقابل، برخی گفته‌اند که پیچیدگی و ابهام نظریه کوانتوم تا حدی است که تقریرهای آن همواره حاوی مقادیر زیادی موهومات بوده که مورد انکار فیزیکدانان بزرگی چون انیشتین و ماکس پِلانک نیز قرار گرفته‌ است. تاکنون در فلسفهٔ اسلامی مطالعهٔ عمیقی درباره تقابل احتمالی بین نظریهٔ کوانتوم و اصل علّیت صورت نگرفته‌ است.

انکار علیت

با اینکه برخی انکار اصل علیت را ناشی از عدم درک صحیح آن به جهت بی دقتی و عدم ژرف‌نگری دانسته‌اند، این اصل به صورت‌های مختلفی مورد انکار قرار گرفته‌ است:

• انکار اشاعره: اشاعره با انگیزه مبری ساختن ساحت دین از عقل‌گرایی مفرط معتزله، تصحیح فاعلیت مطلق الهی در عالم هستی و نیز توجیه تعارض معجزات انبیاء با قانون علیت، به انکار علیت پرداخته و مواردی چون حسی بودن فرایند شکل بستن مفهوم علیت، استدلال به عالمیت مطلقه الهی و برخی دلایل نقلی، به عنوان دلایل خود معرفی کرده‌اند. در مقابل اشاعره، حکماء و فلاسفه اسلامی با مورادی چون رد حسی بودن فرایند علیت و توجه به خودشکن بودن استدلال اشاعره به پاسخ از اشکالات اشاعره می‌پردازند. البته از آثار برخی از این متأخران چنین برمی‌آید که شاید اشاعره علیت را می‌پذیرفته‌اند؛ اما ضرورت پیدایش معلول بعد از علت را منکر بوده‌اند.
• انکار هیوم: هیُوم، فیلسوف تجربی‌گرای انگلیسی با رویکردی معرفت شناسانه، معتقد است که اصل علیت، دلیل عقلی نداشته و مفهومی است که به جهت عادات ذهنی ما به دریافت تقارن، از طریق پیوستگی در مکان یا زمان یا هردو تصویر می‌شود. در مقابل، مصباح یزدی، اصل علیت را یک قضیه تحلیلی دانسته‌اند که مفهوم محمول آن (نیازمندی به علت) از مفهوم موضوع (معلول) به دست آمده و از بدیهیات اولیه است و صِرفِ تصورِ موضوع و محمول برای تصدیق آن کفایت می‌کند. و اینکه بسیاری از پدیده‌ها (نظیر روز و شب) همواره با هم یا پی‌درپی به‌وجود می‌آیند، در حالی که هیچ‌کدام علت برای دیگری نیستند.
• انکار هاسپِرز: جان هاسپرز فیلسوف آمریکایی، برآن است که وجود علت العلل، نقض اصل علیت است؛ زیرا این گزاره که «خدا علت ندارد»، با این اصل که «هر چیزی علتی دارد»، در تناقض است. در مقابل، فلاسفه اسلامی معتقدند، براساس اصل علیت، هر موجودی نیازمند علت نیست تا گفته شود خدا نیز نیازمند علت است یا اعتقاد به خدا، نقض قانون علیت است. موضوع اصل علیت، موجودِ معلول است نه موجود به‌طور مطلق.

کتابشناسی

درباره اصل علیت کتاب‌های متعددی تألیف شده است از جمله:

• قانون علیت و تحلیل تطورات در فلسفه اسلامی، ابوالحسن غفاری، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
• علیت از دیدگاه فیلسوفان مسلمان و فیلسوفان تجربه‌گرا، عین‌الله خاتمی، مؤسسه بوستان کتاب
• اصل علیت در فلسفه و کلام: تحلیلی از نظریات متفکران و فیزیکدانان غرب و متکلمان اسلامی، محمدحسن قدردان قراملکی، مؤسسه بوستان کتاب
• علیت از دیدگاه اشاعره و هیوم، صدرالدین طاهری، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
• حکمت صدرایی به روایت علامه طباطبایی (ره): مبحث علت و معلول، احکام اقسام علت، عبدالرسول عبودیت، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)
• علیت در فیزیک، سید مجید صابری فتحی، دانشگاه فردوسی مشهد
• علیت و تبیین از دیدگاه رئالیسم انتقادی و حکمت صدرایی، مهدی رجبی، انتشارات امیرکبیر.
• آزادی و علیت: در فلسفه اسلامی معاصر و فلسفه معاصر مغرب زمین، محسن اراکی، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران

جستارهای وابسته

• علت فاعلی
• علت غایی
• برهان علیت
• امکان فقری
• برهان امکان و وجوب

پیوند به بیرون

• آموزش فلسفه جلد دوم
• تحلیل علیت نزد هیوم و مقایسه آن با آراء مرتضی مطهری در باب علیت، اعظم قاسمی، حکمت صدرایی، سال پنجم، پاییز و زمستان ۱۳۹۵، ش۱.
• علیت فاعلی از دیدگاه متکلمان و فیلسوفان اسلامی، سید صدرالدین طاهری، خردنامه صدرا، دوره ۲۵، تابستان ۱۳۹۹ش، ش۴.
• جایگاه علیت در قرآن و روایات و تأثیر آن در تفکر عقلی ابوالحسن غفاری، قبسات، دوره ۱۸، ش ۶۸، ش ۶۸، مرداد ۱۳۹۲ش.
• علیت از منظر توماس آکوئینی و تطبیق آن با دیدگاه علامه طباطبائی سید صدرالدین طاهری، زهره عبدخدایی، دوره ۹، شماره ۳۶، ش ۳۶، دی ۱۳۹۲ش.