جماعة العلماء فی النجف الاشرف
| آرمان | مقابله با کمونیسم،اعتلای دین و ترویج اصول آن |
|---|---|
| تأسیس | ۱۳۳۰ ش سالروز ولادت امام علی(ع) |
| انحلال | ۱۳۴۲ شمسی |
 | کتابشناسی یا ارجاعات این مقاله ناقص است. میتوانید با اصلاح نحوهٔ ارجاع به منابع بر طبق شیوهنامهٔ ارجاع به منابع، به ویکیشیعه کمک کنید. |
جماعة العلماء فی‌النجف الاشرف، تشکلی سیاسی از علمای شیعه در نجف، در سال ۱۳۳۹ ش/ ۱۹۶۰م بود.
تغییراتی که عبدالکریم قاسم رئیس جمهور وقت عراق در اجرای برنامه اصلاحات ارضی و قوانین مدنی که مخالف با شرع بودند و نیز تبلیغات گسترده حزب کمونیست برای جذب مردم، به ویژه افراد کم درآمد و نیازمند جامعه و جوانان، با شعار عدالت‌اجتماعی، و همچنین نیرومند شدن جریان ملی گرایی عربی، به ویژه سوسیالیسم ناصری و بعثی در عراق از سوی دیگر، این سه عامل موجب واکنش علمای شیعه و احساس خطر آنان از تضعیف جایگاه اسلام، بر اثر رشد فزاینده ایدئولوژی‌های عرفی (سکولار) و ضد دینی، گردید. به همین خاطر گروهی از علما هسته اصلی جماعت را به وجود آوردند و در ۱۳۳۹ش/ ۱۹۶۰م، در سالروز ولادت امام علی(ع)، تأسیس آن را اعلان کردند. بانی اصلی جماعة العلماء، آیت الله سید محسن حکیم بود.
زمینه‌های شکل‌گیری
کودتای ارتش عراق، به فرماندهی عبدالکریم قاسم، در ۲۳ تیر ۱۳۳۷/ ۱۴ ژوئیه ۱۹۵۸ موجب سرنگونی حکومت پادشاهی هاشمی شد. دولت جدید، به ریاست عبدالکریم قاسم(حک : ۱۳۳۷-۱۳۴۲ ش/ ۱۹۵۸-۱۹۶۳)، که با حزب کمونیست متحد بود و مناسبات نزدیکی با مسکو داشت، برنامه اصلاحات ارضی را به‌اجرا در آورد که محتوای آن با احکام فقهی ناسازگار بود.
دولت قاسم همچنین در قوانین مدنی (ارث و ازدواج)، تغییراتی مخالف با موازین شرعی ایجاد کرد. افزون بر این‌ها، تبلیغات گسترده حزب کمونیست برای جذب مردم، به ویژه افراد کم‌درآمد و نیازمند جامعه و جوانان، با شعار عدالت‌اجتماعی، و توفیق نسبی آن در این برنامه از یک سو، و نیرومند شدن جریان ملی گرایی عربی، به ویژه سوسیالیسم ناصری و بعثی، در عراق از سوی دیگر، موجب واکنش علمای شیعه و احساس خطر آنان از تضعیف جایگاه اسلام، بر اثر رشد فزاینده ایدئولوژی‌های عرفی(سکولار) و ضد دینی گردید.
در واکنش به این اوضاع، نهضت اسلامی به رهبری علما در نجف، به عنوان کانون مرجعیت دینی و حوزه علمیه شیعه، در سال‌های پایانی دهه۱۳۳۰ ش/ ۱۹۵۰م. آغاز شد[۱]
ملاقات‌ها برای تشکیل جماعة العلماء در اواخر ۱۳۳۸ ش/۱۹۵۹ آغاز شد. تظاهرات گسترده هواداران حزب کمونیست در نجف در این زمان، به مثابه نمایش قدرت این حزب در برابر علمای نجف بود. برای مقابله با این تهدید، گروهی از علما گرد آمدند و هسته اصلی جماعت را به وجود آوردند و در ۱۳۳۹ ش/ ۱۹۶۰، در سالروز ولادت امام علی(ع)، تأسیس آن را اعلان کردند.[۲]
مؤسسان و اعضاء اصلی
حامیان
جماعة العلماء فی النجف الاشرف و سپس حزب الدعوة الاسلامیة، هر دو، تشکیلاتی سیاسی بودند که برای پیشبرد نهضت اسلامی پدید آمدند. در تأسیس و تثبیت جماعت العلماء، گروهی از علمای بلندپایه، به پشتیبانی مراجع بزرگ آن زمان (آیات عظام سید محسن طباطبائی حکیم، سیدابوالقاسم خویی، سید مهدی حسینی شیرازی، سید عبدالهادی شیرازی، میرزاآقا شیرازی (اصطهباناتی)، شیخ عبدالکریم جزایری و سید محمد بغدادی)، سهم جدّی داشتند.
فعالان اصلی
بانی اصلی جماعت العلماء آیت الله سید محسن حکیم، مرجع تقلید وقت، بود. او جماعت را هم از جهت شرعی تأیید کرد و هم برای کسب مجوز فعالیت آن از دولت، مستقیماً حمایت نمود.
گروهی از فضلای جوان، تحت نظارت شماری از علما به ریاست آیت اللّه شیخ مرتضی آل یاسین، برنامه‌ها و امور جماعت را پیش می‌بردند. این گروه فضلا شامل کسانی چون سید محمد باقر صدر، سید محمد مهدی حکیم، سید محمد حسین فضل‌اللّه، شیخ محمد مهدی شمس‌الدین بود. در میان علمای جوان، سید محمد باقر صدر عالی‌ترین سطح تحصیلات حوزوی را داشت.
علمای ناظر
گروه علمای ناظر شامل مجتهدانی چون شیخ مرتضی آل یاسین، سید محمدتقی بحرالعلوم، سید موسی بحرالعلوم، محمدجواد آل شیخ راضی و سید اسماعیل صدر (فرزند سید حیدر) بود. حضور شیخ مرتضی آل یاسین، رئیس جماعت، که دایی سید محمدباقر صدر بود، و سید اسماعیل صدر در کمیسیون نظارت که برادر ارشد او بود، تکیه‌گاه نیرومندی برای فعالیت گسترده فکری و تشکیلاتی وی فراهم می‌نمود.[۳]
آغاز فعالیت‌ها
با آغاز فعالیت جماعت العلماء، که هدف اصلی آن مقابله با کمونیسم بود. مراجع بزرگ تقلید، با صدور بیانیه‌هایی از مردم خواستند که از این تشکل حمایت کنند. آنان فعالیت این تشکل را در راه اعتلای دین و ترویج اصول آن، و محتوای حرکت آن را دعوت و تبلیغ شریعت اسلام دانستند[۴]
جماعت العلماء در آغاز فعالیت خود هفت بیانیه صادر کرد که از رادیو رسمی عراق پخش می‌گردید. همه این بیانیه‌ها به قلم محمدباقر صدر بود و محتوای آن‌ها عبارت بود از: دعوت مردم به پایبندی به معتقدات اسلامی، دفاع از اسلام در برابر سرمایه‌داری و کمونیسم، جامعیت اسلام در حل تمام مشکلات جامعه، تشویق به وحدت و پرهیز از تفرقه، آگاهانیدن جامعه از سیاست استعماری جدایی دین از سیاست و ترسیم سیاست صحیح اسلامی.[۵]
موضع جماعت العلماء در مبارزه با کمونیسم بسیار صریح بود. آیت الله حکیم، بانی این تشکل، در فتوایی، هرگونه پیوستگی به حزب کمونیست را نامشروع و چنین ارتباطی را برابر با کفر و بی‌اعتقادی یا حمایت از آن قلمداد کرد. همچنین آیت‌اللّه مرتضی آل یاسین، رئیس جماعت العلماء، در فتوایی، عضویت در حزب کمونیست یا کمک به آن را از گناهان کبیره شمرد.[۶]
فعالیت‌های مهم
وقتی حکومت ایران رژیم اسرائیل را به رسمیت شناخت، جماعت العلماء در نامه‌ای به مرجع بزرگ تقلید حسین طباطبایی بروجردی، موضع محمدرضا پهلوی(حکومت: ۱۳۲۰-۱۳۵۷ش) را به شدت محکوم کرد و از آیت‌الله بروجردی پیگیری این موضوع را تقاضا نمود.[۷]
جماعت، به روش اخوان المسلمین مصر، فعالیت‌های آموزشی، رفاهی، عام‌المنفعه و بهداشتی را آغاز کرد؛ مراکز پزشکی و صندوق حمایت اجتماعی، برای کمک به فقرا و یتیمان و معلولان، تأسیس نمود، اما توان اصلی خود را صرف آموزش کرد.
تأسیس مدرسه و دانشکده
با اقدام جماعت العلماء، ده مدرسه در مقاطع گوناگون تحصیلی (ابتدایی، راهنمایی و متوسطه) در بغداد، بصره، حلّه و نعمانیه ساخته شد و دانشکده اصول الدین در بغداد، با مدیریت محمد مهدی حکیم و سید مرتضی عسکری، تأسیس گردید.
انتشار کتاب و مجله
جماعت در پی احیا و نوسازی آموزش و تبلیغ عقیده اسلامی بود. به همین منظور نشریات و کتاب‌هایی برای مبارزه با الحاد در نجف منتشر کرد.
موضوعات مطرح شده در این نشریات نشان از عزم جماعت برای حل مسائل فکری و اعتقادی جامعه داشت؛ موضوعاتی چون کار و حقوق کارگر، فقر و ثروت، حکومت و نظام اداری، نظام مالی و توزیع ثروت، کمونیسم، سازمان خانواده و تنظیم جمعیت از دیدگاه اسلام. جماعت، می‌کوشید از این طریق، نظریه‌ای سیاسی و اجتماعی در دفاع از اسلام، در برابر مرام‌ها و مکاتب کمونیستی و سرمایه داری، عرضه کند.[۸]
در میان این نشریات، الاضواء الاسلامیة (ترجمان جماعت‌العلماء)، در ایجاد سنّت روشنفکری دینی و اندیشه نو اسلامی در میان علما و طلاب جوان و هویتْ‌بخشی به آن سهم بزرگی داشت.
انتشار چنین نشریه‌ای، با رویکرد تضارب آرا، در فضای‌علمی نجف بی‌سابقه بود. الاضواء الاسلامیة تحت‌اشراف هیئت نظارت جماعت العلماء منتشر می‌شد و سردبیر آن سید محمد باقر صدر بود و در هیئت تحریریه آن اشخاصی چون محمد حسین فضل‌اللّه، محمدامین زین‌الدین و عبدالهادی فضلی فعالیت می‌کردند.
سرمقاله‌ای با عنوان «رسالتنا» ستون ثابت این نشریه بود. صدر فقط در پنج شماره نخست الاضواء سر مقاله نوشت و در پی‌اختلاف نظر با بعضی از اعضای جماعت و دسیسه‌چینی سیاسی برخی از عناصر نزدیک به حزب بعث، از این کار انصراف داد. مقالات وی درباره احیای امت اسلامی و ضرورت غلبه بر چالش‌های ناشی از سرمایه‌داری و مارکسیسم، به‌زبانی فلسفی بود. او بر این مطلب تأکید می‌کرد که اسلام باید شالوده مرامی و چارچوب زندگی مسلمانان باشد.
پس‌از صدر، ستون «رسالتنا» به قلم محمد مهدی شمس الدین ادامه یافت. او نیز، مانند صدر، اسلام را تنها بدیل برای تمدن غربی معرفی می‌کرد. شمس‌الدین در مقالات خود به موضوعات گسترده‌تری پرداخت؛ از جمله به ضرورت وحدت مجدد مسلمانان، استعمار، صلیبیان، و اشغال فلسطین.[۹]
سرانجام جماعت العلماء
جماعت‌العلماء تا اواخر ۱۳۳۹ ش/۱۹۶۱ فعالیت مؤثر داشت. پس از این، آهنگ حرکت آن کند گردید و با سرنگونی حکومت قاسم در آغاز ۱۳۴۲ ش/۱۹۶۳، به مُحاق (محو و کم رنگ شدن) رفت. هم‌زمان، حزب الدعوة الاسلامیة، به مثابه جانشین این تشکل، توانمند شد و فعالیت خود را در تعامل با علمای نجف ادامه داد.[۱۰]
پانویس
- ↑ ویلی، ص۵۱- ۵۲، ۵۴- ۵۶؛ حسینی حائری، ص۸۱.
- ↑ Faleh Abdul-Jabar, The Shiite Movement in Iraq.؛ حسینی شیرازی، ص۱۲۸-۱۲۹؛ حکیم، ص۱۹۲۰.
- ↑ Faleh Abdul-Jabar, The Shiite Movement in Iraq,p110-112.؛ نیز رجوع کنید به حسینی شیرازی، ص۱۲۶، ۱۲۸؛ ویلی، ص۱۰۷ ۱۰۸.
- ↑ رجوع کنید به حسینی شیرازی، ص۱۲۸-۱۲۹.
- ↑ رک: جماعت‌العلماء فی‌النجف‌الاشرف، ص۱۸۶۵.
- ↑ Faleh Abdul-Jabar, The Shiite Movement in Iraq, p123-124.
- ↑ الاضواء الاسلامیة، سال۱، ش۵، ۱۵ صفر ۱۳۸۰، ص۱۳۸.
- ↑ Faleh Abdul-Jabar, The Shiite Movement in Iraq, p113-114؛ ویلی، ص۵۶.
- ↑ Faleh Abdul-Jabar, The Shiite Movement in Iraq, p114-120؛ نیز رجوع کنید به امینی، ص۸۵؛ حسینی حائری، ص۸۲ ۸۶.
- ↑ فالح عبدالجبار، ص۱۲۶-۱۲۷.
منابع
- محمدهادی امینی، معجم المطبوعات النجفیة: منذ دخول الطباعة الی النجف حتی الان، نجف، ۱۳۸۵ /۱۹۶۶.
- جماعة العلماء فی‌النجف الاشرف، منشورات جماعة العلماء فی‌النجف الاشرف، ۱۳۷۸ق.
- کاظم حسینی حائری، زندگی و افکار شهید بزرگوار آیة‌اللّه العظمی سید محمدباقر صدر، ترجمه و پاورقی حسن طارمی، تهران، ۱۳۷۵ش.
- محمد حسینی شیرازی، تلک الایام: صفحات من تاریخ العراق السیاسی، بیروت، ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
- محمدمهدی حکیم، التحرک الاسلامی فی‌العراق: من مُذکرات العلامه الشهید محمدمهدی الحکیم (رض)، قم: مرکز شهداء آل‌الحکیم للدراسات التاریخیة و السیاسیة، بی‌تا.
- جویس ویلی، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ترجمه مهوش غلامی، تهران، ۱۳۷۳ ش.
- Faleh Abdul-Jabar, The Shiite Movement in Iraq, London, 2003.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام