حاکم نیشابوری
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ابوعبداللّه محمدبن عبداللّه ضَبّی طَهمانی |
| لقب | ابن‌البَیِّع |
| تاریخ تولد | ۳۲۱ق |
| محل زندگی | عراق - ایران |
| تاریخ وفات | ۳ صفر ۴۰۵ ق |
| محل دفن | نیشابور |
| شهر وفات | نیشابور |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | محمّد بن یعقوب اَصَم، محمّد بن عبدالله بن احمد اصفهانی صَفّار |
| شاگردان | الدارقُطنی، احمد بن ابی عثمان الحیری |
| محل تحصیل | عراق - ایران |
| تألیفات | المستدرک علی الصحیحین، فضائل فاطمة الزهراء، معرفة علوم الحدیث |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| اجتماعی | قاضی |
| شناخته شده برای | عالم شافعی مذهب |
ابوعبداللّه محمدبن عبداللّه ضَبّی طَهمانی (۳۲۱-۴۰۵ق) مشهور به حاکم نیشابوری، محدث و قاضی شافعی‌مذهب در قرن چهارم هجری و ساکن نیشابور بود. برخی مورخان اهل‌سنت، او را به‌خاطر نقل احادیثی در فضائل اهل بیت(ع)، شیعه دانسته‌اند. سامانیان، حاکم نیشابوری را به‌عنوان سفیر خود نزد آل‌بویه می‌فرستادند. المستدرک علی الصحیحین که به عنوان مُتَمِّم و کامل‌کننده دو کتاب صحیح بخاری و صحیح مسلم است، از مهمترین آثار او به‌شمار می‌رود. عالمان اهل سنت او را از نظر مذهب کلامی جزو اَشاعِره دانسته‌اند. وی در ۳ صفر سال ۴۰۵ق در ۸۴ سالگی در نیشابور از دنیا رفت.
جایگاه
حاکم نیشابوری بسیاری از روایات مرتبط با اهل‌بیت(ع) را که دارای شروط بُخاری و مُسلِم هستند، اما در صحیحین نقل نشده‌اند، در کتاب مستدرک گردآورده است؛[۱] از جمله حدیث غدیر، حدیث منزلت و نیز حدیث طَیر که بر اساس مفهوم برآمده از آن، امام علی(ع) عزیزترین آفریده خداوند محسوب می‌گردد.[۲] آنچه در بخش فضائل اهل‌بیت(ع) با چندین حدیث آورده شده، همه آنها به اتفاق درباره امام علی(ع)، فاطمه(س) و حسنین(ع) به‌عنوان مصداق اهل‌بیت رسول الله(ص) سخن آورده‌اند.[۳] گرایش حاکم به اهل‌بیت(ع)، در برخی کتاب‌های دیگر او از جمله کتاب فضائل فاطمة الزهراء(ع) هم آشکار است.[۴]
برخی عالمان اهل‌سنّت، حاکم نیشابوری را شخصیتی بی‌نظیر در زمان خود برشمرده‌اند.[۵] به‌گفته ذَهَبی در کتاب سِیرُ أعلامِ النُبَلاء، حاکم نیشابوری، ثقه و از حافظان حدیث در نیشابور بود و به علوم حدیث و رجال، به‌طور کامل مسلط بود.[۶] ابن جَزَری، از عالمان اهل سنت در قرن ۹ قمری، معتقد است که حاکم نیشابوری در علوم قرآنی و فقه توانا بود و در کنار این علوم، در محافل متکلمان و صوفیان نیز حضور داشت؛ اما با این وجود، حاکم را در واقع باید محدث و عالم به علم حدیث دانست.[۷]
زندگی‌نامه
ابوعبداللّه محمد بن عبداللّه ضَبّی طَهمانی، مشهور به حاکم نیشابوری در سال ۳۲۱ق در نیشابور متولد شد.[۸] او در سن نه سالگی و تحت‌نظر پدر و دایی خود شنیدن حدیث (سِماع) را آغاز کرد. در ۲۰ سالگی برای شنیدن حدیث به عراق رفت و از آنجا برای به‌جا آوردن حج به حجاز و سپس به خراسان و ماوراءالنهر بازگشت و در نیشابور ساکن شد.[۹] لقب وی ابن‌بَیع بود و به‌نقل سَمعانی، شهرت او به ابن‌بَیِّع هم احتمالاً به سابقۀ شغلی خاندان وی در داد و ستد مربوط می‌شود.[۱۰] وی در زمان حکومت سامانیان به‌عنوان قاضی شهر نِساء (از شهرهای باستانی ایران در خراسان) منصوب شد و سفیر دولت سامانی در دربار آل‌بویه بود و در کارهای سیاسی، قضایی و اجتماعی شرکت می‌کرد.[۱۱] حاکم در روز سه‌شنبه سوم ماه صفر سال ۴۰۵ق در ۸۴ سالگی در نیشابور از دنیا رفت.[۱۲]
مذهب
به‌گفته سَمعانی، مورّخ و نسب شناس خراسانی، برخی تَراجم‌نویسان اهل سنّت نوشته‌اند، حاکم نیشابوری به تشیع تمایل داشته است.[۱۳] دلیل این ادعا را نقل روایت «حدیث طَیر» در فضیلت امام‌علی(ع) و حدیث غدیر در کتاب المستدرک علی الصحیحین و نیز نقل مطالب مرتبط با شیعه مثل زیارت جامعه کبیره دانسته‌اند.[۱۴]
سُبْکی مولف کتاب طبقات الشافعیة الکبری، درباره عقیده مذهبی حاکم نیشابوری با ذکر دلایلی، شیعه‌بودن او را رد کرده است. او معتقد است نقل اینگونه احادیث در فضائل اهل‌بیت(ع) توسط حاکم، در حدی نیست که او علی(ع) را بر شیخین ترجیح دهد. به باور او، ذکر بابی درباره برتری ابوبکر، عمر و عثمان بر دیگر صحابه در کتاب اربعین حاکم دلیلی بر سُنی‌بودن اوست.[۱۵]
به‌گفته جعفر سبحانی برخی محقّقان مثل آقا بزرگ تهرانی، شیخ حرّ عاملی و صاحب ریاض، حاکم نیشابوری را شیعه دانسته‌اند.[۱۶]
فقهی و کلامی
به گفته محمدبن احمد ذَهَبی، حاکم نیشابوری در فقه بر مذهب شافعی بود و به همین خاطر کتاب مَناقب الشافعی را تألیف کرد.[۱۷]
مذهب کلامی او تحت‌تأثیر درگیری‌های کلامی اعتقادی اشاعره و کَرّامیه در قرن ۴ و ۵ق در نیشابور بود.[۱۸] سُبْکی معتقد است برخی اتفاقات تاریخی نشان‌دهنده گرایش حاکم به اَشاعِره است. از نظر او، حاکم یکی از افراد مؤثر در بسترسازی رواج کلام اَشعری در نیشابور بوده است.[۱۹] ابن‌عَساکر نیز در کتاب تبیین کذب المفتری، نام او را در شمار اشاعره آورده است.[۲۰]
اساتید و شاگردان
اساتید
از جمله اساتید حاکم نیشابوری می‌توان از این افراد نام برد:
- محمّد بن یعقوب اَصم
- محمّد بن عبدالله بن احمد اصفهانی صَفّار
- ابوبکر احمد بن اسحاق صِبغی
- ابو حاتم ابن حَبّان.[۲۱]
شاگردان
چند تن از شاگردان حاکم عبارتند از:
- ابن المظفر
- الدارقُطْنی
- احمد بن ابی عثمان الحیری
- ابن القصار الرازی.[۲۲]
تالیفات
- المستدرک علی الصحیحین
- معرفة علوم الحدیث
- تسمیة من أخرجهم البخاری و مسلم و ما انفرد به کلّ واحد منهما
- سؤالات الحاکم للدار قطنی فی الجرح و التعدیل
- تاریخ النّیسابور
- مزکی الأخبار
- الاکلیل
- فضائل فاطمة الزهراء
- فضائل الشافعی
- کتاب الضعفاء
- علل الحدیث
- مفاخر الرضا.[۲۳]
المستدرک علی الصحیحین
المستدرک علی الصحیحین به ادعای نویسنده آن، احادیثی را که بر اساس شیوه بخاری و مسلم، صحیح بوده و شرط‌های آن دو را داشته، اما در این دو کتاب نیامده‌اند، را گردآورده است. البته حاکم، احادیثی را که خود صحیح می‌دانست به آن افزوده است.[۲۴]
حاکم نیشابوری در متن مستدرک از کتاب دیگر خود با نام المستدرک علی الشیخین نام برده است.[۲۵] کتاب المستدرک ۸۸۰۳ حدیث، ۵۱ کتاب و ۳۶۴۷ عنوان دارد بیشتر احادیث آن در موضوعات فقهی است.[۲۶]
برخی از اصحاب حدیث، به دلیل نقل روایاتی همچون حدیث طیر و حدیث غدیر از حاکم و کتاب او انتقاد کرده‌اند.[۲۷] به گفته احمد پاکتچی از نویسندگان دایرة المعارف بزرگ اسلامی، نسبت رافضی و شیعی به حاکم، به دلیل وجود این احادیث در المستدرک داده شده است.[۲۸]
فضائل فاطمة الزهراء
حاکم نیشابوری: من در این موضع به خواست خداوند برخی از احادیث فضائل فاطمه(س) دخت سرور پیامبران را که به دستم رسیده است یاد خواهم کرد تا آزمند به دین مکانت او را در اسلام بداند و هیچ زنی از زنان این امت را با او مقایسه نکند.[۲۹]
کتاب فضائل فاطمة الزهراء که دربردارنده بخشی از فضایل حضرت زهرا(س) است[۳۰] نخستین بار در قاهره در سال ۲۰۰۸م در قاهره منتشر شد. [۳۱] در این کتاب ۲۳۲ روایت درباره حضرت فاطمه(س) نقل شده[۳۲] و حاکم آن را به انگیزه دفاع از حضرت فاطمه(س) و فضایل او در برابر منکران و جاعلان حدیث نگاشته است.[۳۳]
در این کتاب، روایات مهمی آمده است. برای نمونه:
- «فاطمه(س) سرور زنان بهشت است».
- «همانا فاطمه پاره تن من است و هر که او را بیازارد، یا از در جنگ با او درآید، مرا آزرده و به جنگ با من برخاسته است».
- «خدا از خشم فاطمه(س) خشمگین و از خشنودی فاطمه(س) خشنود می‌شود».
- وقتی آیه «و آت ذی القربی حقه» نازل شد، پیامبر(ص) فدک را به حضرت زهرا(س) بخشید و گفت: «این سهمی از آسمان است که خداوند برای تو و آنانی که پس از تو می‌آیند تقسیم کرده است. وای بر کسانی که مانع آن شوند».[۳۴]
پانویس
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک، دارالمعرفه، ج۳، ص۱۰۷.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک، دارالمعرفه، ج۳، ص۱۳۰-۱۳۲.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک، دارالمعرفه، ج۳، ص۱۴۶-۱۵۱.
- ↑ سُبْکی، طبقات الشافعیة الکبری ، ۱۹۶۴م، ج۴، ص۱۶۶.
- ↑ سُبْکی، طبقات الشافعیة الکبری ، ۱۹۶۴م، ج۴، ص۱۵۹؛ ابن عساکر، تبیین کذب المفتری ، ۲۰۱۰م، ص۲۲۹.
- ↑ ذهبی، سیر أعلام النبلاء ، ۱۴۱۴ق، ج۱۷، ص۱۶۳ ش۱۰۰.
- ↑ ابن الجزری، المختار من التاریخ، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۱۸۵.
- ↑ مسعودی، «المستدرک علی الصحیحین»، وبگاه حوزه.
- ↑ مسعودی، «المستدرک علی الصحیحین»، وبگاه حوزه.
- ↑ سمعانی، الانساب، ۱۳۸۲ق، ج۱، ص۴۳۳.
- ↑ مسعودی، «المستدرک علی الصحیحین»، وبگاه حوزه.
- ↑ خلیلی قزوینی، الارشاد فی معرفة علماء الحدیث، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۸۵۲.
- ↑ سمعانی، الانساب، ۱۳۸۲ق، ج۱، ص۴۳۳.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۵۱۰.
- ↑ سُبْکی، طبقات الشافعیة الکبری، ۱۹۶۴م، ج۴، ص۱۶۷.
- ↑ سبحانی، اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایه، ۱۴۲۶ق، ص۱۰و۱۱.
- ↑ ذهبی، سیر أعلام النبلاء ، ۱۴۱۴ق، ج۱۷، ص۱۷۰.
- ↑ سُبْکی، طبقات الشافعیة الکبری، ۱۹۶۴م، ج۴، ص۱۲۸.
- ↑ سُبْکی، طبقات الشافعیة الکبری، ۱۹۶۴م، ج۴، ص۱۲۸.
- ↑ ابن عساکر، تبیین کذب المفتری، ۲۰۱۰م، ص۲۲۸.
- ↑ ذهبی، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ۱۴۰۹ق، ج۲۸، ص۱۲۲ و ۱۲۳ ش۱۸۳.
- ↑ ابن عساکر، تبیین کذب المفتری فی ما نسب إلی الإمام أبی الحسن الأشعری ، ۲۰۱۰م، ص۲۲۷.
- ↑ ذهبی، تذکرة الحفاظ، بی‌تا، ج۳، ص۱۴۳؛ محمدی ری‌شهری، شناخت نامه حدیث، ۱۳۹۷ش، ج۳، ص۱۹۶۱۹۸.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۶۷۲.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک، بی‌تا، ج۴، ص۴۸۸: بنقل از پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۸۳.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک، بیروت، ج۱، ص۳.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۶۷۲؛ سمعانی، الانساب، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۴۰۲.
- ↑ پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۸۹.
- ↑ حاکم نیشابوری، فضائل فاطمة الزهراء، بی‌تا، ص۸۱.
- ↑ فضائل فاطمة الزهراء، وبگاه دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله هادی نجفی.
- ↑ جعفریان، چرا حاکم نیشابوری کتاب فضائل فاطمه را نوشت؟
- ↑ جعفریان، چرا حاکم نیشابوری کتاب فضائل فاطمه را نوشت؟
- ↑ جعفریان، چرا حاکم نیشابوری کتاب فضائل فاطمه را نوشت؟
- ↑ فضائل فاطمة الزهراء، وبگاه دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله هادی نجفی.
منابع
- ابن الجزری، محمدبن محمد، المختار من التاریخ، بیروت، دارالكتاب العربی، ۱۴۰۸ق.
- ابن عساکر، علی‌بن حسن، تبیین کذب المفتری فی ما نسب إلی الإمام أبی الحسن الأشعری ، قاهره، المکتبة الأزهرية للتراث، ۲۰۱۰م.
- پاکتچی، احمد، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۳۹۱ش.
- جعفریان، رسول، چرا حاکم نیشابوری کتاب فضائل فاطمه را نوشت؟، وبگاه خبرآنلاین. مرور خبر ۳۰ فروردین ۱۴۰۲ش.
- حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، بیروت، دار احیا التراث العربی، ۱۴۱۰ق.
- حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
- حاکم نیشابوری، فضائل فاطمة الزهراء، ترجمه تحقیق: محمود نعمتی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- خطیب بغدادی، احمدبن علی، تاریخ بغداد، أو، مدینة السلام، بیروت، دارالکتب العلمية، ۱۴۰۷ق.
- خلیلی قزوینی، خلیل بن عبداللّه، الارشاد فی معرفة علماء الحدیث، ریاض، محمد سعید، ۱۴۰۹ق.
- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۹ق.
- ذهبی، محمد بن احمد، تذکرة الحفاظ، بیروت، دارالکتب العلمية، بی‌تا.
- ذهبی، محمد بن احمد، سیر أعلام النبلاء ، بيروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۴ق.
- سبحانی تبريزی، جعفر، اصول الحديث و احكامه في علم الدرايه، قم، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، ۱۴۲۶ق.
- سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، هند، مطبعة مجلس-دائرةالمعارف العثمانیة، ۱۳۸۲ق.
- سُبْکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الکبری، قاهره، نشر محمود محمد طناحی، ۱۹۶۴م.
- فضائل فاطمة الزهراء، وبگاه دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله هادی نجفی، تاریخ بازدید: ۲۶ فروردین ۱۴۰۲ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد، شناخت نامه حدیث، قم، دارالحديث، ۱۳۹۷ش.
- مسعودی، جواد، «المستدرک علی الصحیحین»، وبگاه حوزه، تاریخ بازدید: ۲۶ فروردین ۱۴۰۲ش.
پیوند به بیرون
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی
- دانشنامه جهان اسلام
- قاسمی حامد، مرتضی، نگرشی بر کتاب المستدرک علی الصحیحین با نگاهی به زندگی و آراء حاکم نیشابوری، مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، شماره ۱، پاییز ۱۳۸۷ش.
- جلوه های تشیع در رفتار و آثار حاکم نیشابوری.
- هجده فصل در زندگی صدیقه کبری:گفتاری بر اساس کتاب فضائل فاطمه الزهراء ؛ نوشته حاکم نیشابوری از دانشمندان و محدثان بزرگ اهل تسنن (درگذشته 405 هجری قمری).
- امام رضا (ع) و اهل حدیث؛ با تأکید بر گزارش‌های حاکم نیشابوری.