یا لَثاراتِ الحسین به معنای ای خون‌خواهان حسین(ع)، شعار قیام‌هایی بود که پس از شهادت امام حسین(ع) به منظور خونخواهی از وی شکل گرفتند. این شعار، ابتدا در قیام توابین به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی و سپس در قیام مختار به کار رفت. گویندگان این شعار برای اعلام آغاز قیام و تحریک دوستداران اهل بیت(ع) از این شعار استفاده می‌کردند. ابومسلم خراسانی نیز در شکست امویان از این شعار بهره جست. بنا بر روایاتی، شعار حضرت مهدی(عج) و یاران وی، در آخر الزمان نیز همین شعار است.
مفهوم‌شناسی
ثار به معنای خونخواهی و طلب‌کردن خون مقتول است (معانی خون و قاتل و دشمن نیز برای این کلمه ذکر شده است).[۱] لغت‌شناسان دو معنا برای ثار در تعبیر «یا ثارات فلان»، مطرح کرده‌اند:
- ثار به معنای خون‌خواه به کار رفته و در اصل، جمله به این صورت بوده است «ای کسانی که اهل خونخواهی هستید»؛ بنابراین، معنای عبارت چنین است: «ای خون‌خواهان حسین». مخاطبِ این عبارت، خون‌خواهان امام حسین هستند که برای خونخواهی فراخوانده می‌شوند.[۲]
- ثار به معنای قاتل است؛ بنابراین، معنای عبارت چنین است: «ای قاتلان حسین». مشهورترین شاهد مثال برای این تعبیر، «یا ثارات عثمان» است که هم در حدیث و هم در شعر حسّان بن ثابت آمده است.[۳] منادا در این تعبیر قاتلان امام حسین هستند که به منظور ایجاد وحشت در دل آنها، مورد خطاب قرار می‌گیرند.[۴]
حرف لام در معنای دوم «یا لثارات» را لام استغاثه می‌نامند که در عبارات استغاثه (طلب کمک) گاهی بر سر کلمات می‌آید.[یادداشت ۱][۵] گفته شده که ممکن است «یالَثاراتِ» تسهیل یا تصحیف شدهٔ «یا آل ثاراتِ» باشد.[۶]
شعار قیام‌های شیعی
«یا لثارات الحسین» شعار قیام‌هایی بوده که پس از شهادت امام حسین(ع) و به منظور خونخواهی از وی شکل گرفته بودند. این شعار همچنین در قیام‌های علیه خلفای اموی سر داده شد. پیروان بنی امیه معمولا در مقابل این شعار، شعار «یا لثارات العثمان» سرمی‌داده‌اند.[۷] شعار یالثارات، تأثیر فراوانی در تحریک دوستداران اهل بیت(ع) علیه حکومت اموی داشته و این شعار بر اساس منابع تاریخی، بر دل شیعیان و حتی هر مخالف حکومت اموی، تأثیر می‌گذاشته است؛[۸] بر همین اساس، مردان وقتی این شعار را می‌شنیدند، از خانواده خود جدا شده، عازم میدان جنگ می‌شدند.[۹]
قیام توابین
اولین قیامی که پس از شهادت امام حسین(ع) در کوفه اتفاق افتاد، و شعار یالثارات الحسین در آن سر داده شد، قیام توابین بود،[۱۰] اولین کسانی که این جمله را بیان کردند حکیم بن منقذ کندی و ولید بن غضین کنانی بوده‌اند[۱۱] سلیمان بن صرد خزاعی رهبر این قیام، با یارانش به زیارت امام حسین(ع) رفته و شعار «یالثارات الحسین» سر دادند.[۱۲]
قیام مختار
بنابر منابع تاریخی، این شعار در قیام مختار، فراوان به کار می‌رفته است. اولین تحرک یاران مختار علیه عبدالله بن مطیع در کوفه با همین شعار آغاز شد.[۱۳] مختار نیز هنگام پوشیدن لباس رزم، دستور داد مردم با شعارهای یا لثارات الحسین و یا منصور امت شروع قیام را اعلام کنند.[۱۴]
سپاه خشبیه هنگامی که برای نجات بنی‌هاشم و در راس آنان محمد بن حنفیه وارد مکه شد، با شعار یالثارات الحسین بر طرفداران عبدالله بن زبیر تاختند.[۱۵] همچنین هنگامی که عمر بن سعد کشته شد، کوفیان ندای یالثارات الحسین سر دادند.[۱۶]
یاران مختار علاوه بر بیان این عبارت به صورت شعار، در اشعار حماسی خود برای تحریک مردم نیز از آن بهره بردند. در شعری از عبدالله بن همام سلولی آمده است:
قیام‌های بعدی
در قیام‌های شیعیان پس از مختار، شعار یا لثارات دیده نمی‌شود. برای مثال در قیام زید و قیام یحیی علیه امویان و قیام محمد نفس زکیه، قیام ابراهیم بن عبدالله معروف به قتیل باخمرا و قیام شهید فخ علیه عباسیان، این شعار به کار نرفته است؛ اما در مقابل، خراسانیان در قیام علیه امویان از این شعار بهره برده‌اند.[۱۹]
گاهی این شعار برای غیر از امام حسین(ع) نیز به کار برده شده است. قرمطیان با شعار یا لثارات الحسین به خونخواهی از حسین بن زکرویه پرداختند.[۲۰] علت استفاده قرمطیان از این شعار، بهره‌گیری از تأثیر این شعار دانسته شده است.[۲۱]
شعار قیام حضرت مهدی(عج)
در روایات آمده است که حضرت مهدی(عج) نیز با همین شعار قیام می‌کند.[۲۲] ابن مشهدی در المزار الکبیر، شعار شخص امام را یا لثارات ذکر کرده است.[۲۳] طبق گزارش شیخ صدوق، امام رضا(ع) در سخنانی به ریان بن شبیب ضمن توصیه به گریه‌کردن برای امام حسین(ع)، شعار اصحاب حضرت مهدی(عج) را یالثارات الحسین عنوان می‌نماید.[۲۴] در همین روایت اشاره به فرشتگانی شده که تا ظهور امام زمان(ع) بر سر مزار امام حسین(ع) تجمع کرده‌اند و هنگام ظهور امام عصر شعار یالثارات سرمی‌دهند.[۲۵]
به خونخواهی امام حسین(ع) توسط امام زمان (عج) در احادیث دیگری نیز اشاره شده است. از جمله بر اساس حدیثی از امام صادق (ع)، مراد از مظلوم در آیه ۳۳ سوره اسراء «...و مَن قُتِل مَظلوماً فَقَدْ جَعَلنا لِوَلیهِ سُلْطاناً...»، امام حسین(ع) و مراد از ولی او امام قائم است که به خونخواهی آن حضرت قیام خواهد کرد.[۲۶] همچنین طبق احادیث دیگر هنگامی که فرشتگان با دیدن واقعه کربلا اندوهگین شدند، خداوند به آنان بشارت داد که به واسطه حضرت قائم(عج) از ظلم‌کنندگان بر امام حسین(ع) انتقام خواهد گرفت.[۲۷]
پانویس
- ↑ ابن منظور، لسان العرب؛ معجم الوسیط؛ معجم رائد؛ ذیل «ثأر»
- ↑ ابن اثیر، النهایة، ۱۳۶۷ش، ج۱، ص۲۰۴-۲۰۵.
- ↑ حَسّان بن ثابت، دیوان،دار صادر، ج۱، ص۹۶.
- ↑ ابن اثیر، النهایة، ۱۳۶۷ش، ج۱، ص۲۰۴-۲۰۵.
- ↑ عباس حسن، النحو الوافی، ۲۰۰۴م، ج۴، ص۷۰؛ جامی، شرح ملا جامی، ۱۳۸۸ش، ص۱۲۶.
- ↑ ابن طاووس، اقبال الاعمال، ج۳، ص۲۹؛ ابن نما، ذوب النضار فی شرح الثار،
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۶، ص۵۰.
- ↑ قرشی، حیاة الإمام الحسین(ع)، ج۲، ص۲۷۸؛ قرشی، حیاة الإمام زین العابدین(ع)، ج۲، ص۳۸۴.
- ↑ ابن مسکویه، تجارب الأمم، ج۲، ص۱۱۲.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ج۶، ص۳۶۸.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۵۸۳.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف،ج۶، ص۳۷۰.
- ↑ دینوری، الأخبار الطوال، ص۲۹۱.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ج۶، ص۳۹۰؛ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۶، ص۲۰؛ ابن اعثم کوفی، الفتوح، ج۶، ص۲۳۳.
- ↑ أخبار الدولة العباسیة، ص۱۰۶؛ ابن مسکویه، تجارب الأمم، ج۲، ص۱۸۹.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ج۶، ص۴۰۷.
- ↑ دینوری، الأخبار الطوال، ص۲۹۱.
- ↑ قرشی، حیاة الإمام زین العابدین(ع)، ج۲، ص۳۹۴.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۹، ص۳۱۷.
- ↑ ابن مسکویه، تجارب الأمم، ج۵، ص۴۳.
- ↑ ابن مسکویه، تجارب الأمم، ترجمه، ج۵، ص۳۹، پاورقی۲.
- ↑ یزدی حائری، إلزام الناصب، ج۲، ص۲۴۴
- ↑ ابن المشهدی، المزار الکبیر، ص۱۰۷
- ↑ شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۲۹۹.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ج۴۴، ص۲۸۶.
- ↑ کوفی، تفسیر فرات کوفی، ص۲۴۰؛ عیاشی، تفسیر عیاشی، ج۲، ص۲۹۰.
- ↑ کلینی، کافی، ج۱، ص۴۶۵؛ طوسی، الامالی، ص۴۱۸.
یادداشت
- ↑ مانند جایی که کسی برای نجات شخصِ در حال غرق شدن، از مردم کمک می‌خواهد و می‌گوید: «یا لَلناسِ لِلغَریقِ» (یعنی‌ای مردم، برای نجات غریق کمک کنید). در این عبارت، هم بر سر کلمه ناس و هم بر سر کلمه غریق، لامِ استغاثه آمده است.
منابع
- ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث والاثر، تحقیق محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاور، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، ۱۳۶۷ش.
- ابن اعثم کوفی، محمد بن احمد(م۳۱۴) کتاب الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، ط الأولی، ۱۴۱۱ق.
- ابن مشهدی، محمد بن جعفر(۶۱۰ق)، المزار الکبیر، دفتر انتشارات اسلامی، قم،۱۴۱۹ ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر(م۲۷۹)، کتاب جمل من انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت،دار الفکر، ط الأولی، ۱۴۱۷.
- جامی، عبدالرحمن بن احمد، شرح ملا جامی، تصحیح و تعلیق رضا یوسف آبادی، ابوالحسن قاسم فام، علی میبدی، قم، مکتبه نهاوندی، ۱۳۸۸ش.
- حسان بن ثابت، دیوان حسّان بن الثابت الأنصاری، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- حسن، عباس، النحوالوافی، تهران، آوند آویش، ۲۰۰۴م.
- دینوری، ابو حنیفه احمد بن داود(م ۲۸۲)، الأخبار الطوال، تحقیق عبد المنعم عامر مراجعه جمال الدین شیال،قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۸ش.
- صدوق، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا علیه‌السلام،نشر جهان، تهران، ۱۳۷۸ ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث،چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
- قرشی، باقر شریف، حیاة الإمام الحسین علیه‌السلام، قم، مدرسه علمیه ایروانی، ۱۴۱۳ق.
- قرشی، باقر شریف حیاة، الإمام زین العابدین علیه‌السلام، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۹ق.
- مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، زندگانی حضرت امام حسن مجتبی علیه‌السلام(ترجمه جلد ۴۴ بحار الأنوار)، مترجم نجفی، محمد جواد، اسلامیه، تهران، ۱۳۶۲ ش.
- مجهول(ق ۳)، أخبار الدولة العباسیة و فیه أخبار العباس و ولده، تحقیق عبد العزیز الدوری و عبد الجبار المطلبی، بیروت، دار الطلیعة، ۱۳۹۱.
- مسکویه رازی، ابوعلی(م۴۲۱تجارب الأمم، تحقیق ابو القاسم امامی، تهران، سروش، ط الثانیة، ۱۳۷۹ش.
- مسکویه رازی، ابوعلی، تجارب الأمم، جلدیکم، مترجم ابو القاسم امامی، تهران، سروش، ۱۳۶۹ش.
- یزدی حایری، علی(۱۳۲۳ق)، إلزام الناصب فی إثبات الحجة الغائب عجّل الله تعالی فرجه الشریف، مؤسسة الأعلمی، بیروت، ۱۴۲۲ ق.