التبیان فی تفسیر القرآن (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

او نوشته است با توجه به این کاستی‌ها، هدفش این بوده که تفسیری از قرآن ارائه دهد که هم همه علومِ فهم قرآن در آن به کار رفته باشند؛ مانند قرائت، معانی، اِعراب، [[کلام اسلامی|کلام]] و همچنین پاسخ به شبهات کلامیِ مذاهبِ دیگر. هم کتابی میانه باشد: نه چنان مفصل باشد که خواننده را خسته کند و نه چنان مختصر که معنا را درست نرساند.<ref>طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۲.</ref>

التبیان را نخستین کتاب تفسیر کامل و جامع شیعی می‌دانند.<ref>کریمی‌نیا، «شیخ طوسی و منابع تفسیری وی در التبیان»، ص۸۲؛ معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۲۴۷.</ref> به‌گفته [[محمدهادی معرفت]]، التبیان از همه کتاب‌های تفسیری زمان خود پیشی گرفت؛ زیرا برخلاف آن‌ها، تنها به یک جنبه تفسیر اکتفا نمی‌کرد و همه دید‌گاهای مفسران پیش از خود را در بر می گرفت.<ref>معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۲۴۷.</ref> او این کتاب را «تفسيرى متوسط و در عين‌حال جامع و كامل و شامل همه محاسن تفاسير گذشته» دانسته است.<ref>معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۲۴۸.</ref>

محمدعلی مهدوی راد (زاده ۱۳۳۴ش)، قرآن‌پژوه اهل ایران، هم نوشته است التبیان تأثیر بسیاری بر مفسران پس از خود داشته. از جملهٔ آن‌ها [[فضل بن حسن طبرسی|طَبرِسی]] است که این کتاب را ستوده و روش آن را الگوی خود در کتاب تفسیری‌اش [[مجمع البیان فی تفسیر القرآن (کتاب)|مجمع‌البیان]]، معرفی کرده است.<ref>مهدوی راد «التبیان فی تفسیر القرآن»، ص۱۸۶-۱۸۷.</ref>

شیخ طوسی در التبیان نگاهی جامع داشته و همه [[علوم قرآن|علوم قرآنی]] را در تفسیر قرآن به کار بسته است؛ علومی چون لغت‌شناسی، [[علم قرائت|قرائت]]، اِعراب، [[اسباب نزول|اسباب‌النزول]]، [[ناسخ و منسوخ]]، و [[سوره‌های مکی و مدنی|مکی و مدنی‌بودن]].<ref>ایرانی، روش شیخ طوسی در تفسیر تبیان، ۱۳۷۱ش، ص۶۲.</ref> همچنین [[تفسیر قرآن|تفسیر]] و [[تأویل]]، [[محکم و متشابه]]، وجوه [[اعجاز قرآن]] و بررسی اسامی قرآن و سوره‌ها.<ref>معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ق، ص۲۴۸.</ref>

در این کتاب، پس از ذکر هر آیه، نخست واژه‌های نامفهوم آن بررسى و اختلاف قرائت‌ها بیان می‌شود. سپس دیدگاه‌های مختلفی تفسیری درباره آن بررسی می‌شود. آنگاه مفهوم آيه با «رعايت ايجاز لفظ و كمال معنا» بيان می‌شود. همچنين اسباب نزول آيه و مسائل كلامى و فقهی مربوط به آن  مطرح می‌گردد و اندیشه‌های مخالف با رعایت ادب نقد می‌شود.<ref>معرفت، تفسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ص۲۴۸.</ref>

[[آقابزرگ تهرانی|آقابزرگ تهرانی]] (درگذشت ۱۳۸۹ق) کتاب‌شناس شیعه، در کتاب [[الذریعة الی تصانیف الشیعة (کتاب)|الذریعه]]، دو کتاب تفسیری از علمای شیعه با عنوان مُختَصَر‌ُالتّبیان معرفی کرده که خلاصه التبیان‌اند: یکی از آن‌ها  نوشته [[ابن‌ادریس حلی|ابن‌ادریس حلّی]] (درگذشت حدود ۵۴۸ق) است.<ref>تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲۰، ص۱۸۴.</ref>دیگری را هم ابوعبدالله محمد بن هارون، معروف به [[محمد بن محمد بن هارون بزاز حلى|ابن‌کال]] (درگذشت ۵۹۷ق) نوشته است.<ref>تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲۰، ص ۱۸۵.</ref>

== نسخه‌های خطی و نخستین چاپ‌ها ==