القوانین المحکمة فی الاصول (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نام‌های دیگر | القوانین المُحکمة فی الاصول |
| نویسنده | میرزای قمی |
| تاریخ نگارش | ۱۲۰۵ق |
| موضوع | اصول فقه |
| سبک | متون محوری |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | گوناگون |
قوانینُ الاصول یا القوانینُ المُحْکَمَة فی الاصول کتابی در اصول فقه نوشته میرزای قمی (درگذشت: ۱۲۳۱ق) از فقهای شیعه است.
برای قوانین الاصول، نقش مهمی در برچیده‌شدن مکتب اخباری‌گری قائل شده‌اند. این کتاب بیش از یک قرن از کتب درسی حوزه بوده است و تسلط بر آن از معیارهای اخذ درجه اجتهاد در آن زمان، بوده است. همچنین این کتاب را متن و محور درس خارج شیخ انصاری عنوان کرده‌اند. بر این کتاب حاشیه‌ها و شرح‌های بسیاری نوشته شده است.
به گفته برخی مباحثی همچون نظریه انسداد، «حجیت ظن به صورت مطلق» و «عدم توجه خطابات شارع نسبت به غائبین» نخستین بار، در این کتاب مطرح گردید و باعث تحول جدیدی در علم اصول گشت.
اهمیت کتاب و جایگاه
قوانین الاصول، کتابی به زبان عربی، مهم‌ترین و مشهورترین اثر میرزای قمی[۱] و از آن به عنوان کتابی بسیار مهم[۲] و عمیق[۳] در علم اصول فقه نام برده‌اند. میرزای قمی در مقدمه‌اش آن را مشتمل بر مطالبی دانسته که در کتب گذشتگان نبوده و نیز آشکارکننده جواهر پنهان‌شده در گنج‌ها برشمرده است.[۴] این کتاب در سال‌های نخست قرن سیزدهم هجری قمری تألیف شده است.[۵] این قرن به عنایت ویژه و گسترده به علم اصول فقه معروف بوده[۶] و این کتاب را یکی از مهم‌ترین آثار در برچیده‌شدن مکتب اخباری‌گری و توسعه علم اصول دانسته‌اند.[۷]
قوانین الاصول تا قبل از تألیف کتاب کفایة الاصول در حدود سال ۱۳۲۱ق[۸] به مدت بیش از یک قرن،[۹] در شمار کتب درسی حوزه[۱۰] قرار داشت.[۱۱] سید موسی شبیری زنجانی از مراجع تقلید، در کتاب جرعه‌ای از دریا، معتقد است متن درس خارج شیخ انصاری، کتاب قوانین بوده است.[۱۲]
سید محمدباقر خوانساری نویسنده کتاب روضات الجنات، قوانین را ناسخ کتب اصولی قبلی دانسته است.[۱۳] برخی دیگر اخذ درجه اجتهاد در آن زمان را، منوط به تسلط بر کتاب قوانین دانسته‌اند.[۱۴]
صدرالدین موسوی عاملی از علمای اصفهان در قرن سیزدهم، در قطعه شعری قوانین الاصول را دربردارنده محتوای کتاب‌های ابن‌سینا یعنی اشارات، قانون و شفا معرفی کرده است.[۱۵]
نویسنده
ابوالقاسم بن محمدحسن گیلانی شفتی قمی معروف به میرزای قمی (۱۱۵۱-۱۲۳۱ق) است.[۱۶] وی را فقیه، مجتهد، اصولی، رجالی و محدِّث توصیف کرده‌اند.[۱۷] او شاگرد وحید بهبهانی فقیه و اصولی قرن دوازدهم (۱۲۰۵ق) و معاصر با فتحعلی‌شاه و مورد احترام او بوده است.[۱۸]
ساختار
کتاب قوانین الاصول دارای یک مقدمه، هفت باب و یک خاتمه است.[۱۹] ابواب کتاب به شرح زیر است:
- باب یکم: مبحث امر و نهی؛
- باب دوم: مبحث محْکَم و متَشابِه و مفهوم و منطوق؛
- باب سوم: مبحث عام و خاص؛
- باب چهارم: مبحث مُطْلَق و مُقَیَّد؛
- باب پنجم: مبحث مجْمَل و مُبَیَّن و ظاهر و مُؤوَّل؛
- باب ششم: مبحث أدِلِّه شرعیّه شامل کتاب، سنت، اجماع، مستقلات و غیرمستقلات عقلیه، اصول عملیه، قاعده لاضرر، قیاس و نسخ؛
- باب هفتم: مبحث اجْتِهاد و تَقْلید.
میرزای قمی به تبعیت از کتاب معالم الاصول[۲۰] مبحث تعارض ادله (تعادل و تراجیح) را در بخش خاتمه آورده است.[۲۱]
نوآوری
برخی بر این باورند با تألیف کتاب قوانین الاصول، تحول عظیمی در اصول فقه ایجاد شد؛ زیرا پس از مدت‌ها، کتاب اصولی کاملی با شیوه نگارشی جدید ارائه گردید.[۲۲] از سوی دیگر برخی بر این باور بوده‌اند که قوانین از روی کتاب معالم و دو حاشیه فاضل شیروانی و سلطان العلماء بر معالم گردآوری شده است.[۲۳] گفته شده میرزای قمی دیدگاه‌های جدیدی در اصول فقه ارائه کرده که پاره‌ای از آنها تحوّلی اساسی در علم اصول ایجاد نمود.[۲۴] به عنوان نمونه به حجت دانستن ظن به‌طور مطلق[۲۵] و اختصاص خطاب‌های شارع به افراد حاضر و عدم اعتبار آنها نسبت به غایبان.[۲۶] همچنین گفته شده نظریات میرزا بعد از او مورد توجه علمای اصول فقه از جمله شیخ انصاری در کتاب فرائد الاصول قرار گرفت.[۲۷]
شرح، حاشیه و تعلیقه
قوانین الاصول به زبان عربی نوشته شده است. به گفته آقابزرگ تهرانی در کتاب الذّریعه شروح و حواشی زیادی بر آن نگاشته شده است.[۲۸] وی از ۳۹ شرح و حاشیه برای این کتاب نام برده است[۲۹] برخی از آنها عبارتند از:
- توضیح القوانین از محمدحسین بن بهاءالدین محمد قمی؛
- حاشیة بر قوانین از شیخ انصاری؛ آقابزرگ تهرانی معتقد است کتاب رسائل براساس این حاشیه نگاشته شده است.[۳۰]
- حاشیة علی قوانین الاصول از سید علی موسوی قزوینی؛
- حاشیة علی قوانین الاصول از شیخ جواد طارمی؛
- الدرر المنظمة فی تعلیقات القوانین المحکمة از شیخ علی بن شیخ محمدعلی مجیراوی نجفی؛
- مهذب القوانین یا المهذب فی الأصول از سید محمد صالح بن حسن حائری معروف به میرزا صالح عرب؛
- النبوذ المنظمة فی حل رموز القوانین المحکمة از عبدالکریم بن حسن اَعرجی.
وضعیت نشر
کتاب قوانین الاصول به صورت سنگی و در قطع رحلی به چاپ رسیده است. فهرستی از چاپ‌های مختلف سنگی این کتاب در کتاب «مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی» به همت «خان‌بابا مُشار» گردآوری شده است.[۳۱] در سال ۱۳۷۸ق، انتشارات مکتبة العلمیة الاسلامیة در تهران این کتاب را به چاپ رسانید.[۳۲] در سال ۱۴۳۰ق، انتشارات احیاء الکتب الاسلامیة در قم بار دیگر قوانین الاصول را با نام دیگر این کتاب یعنی «القوانین المحکمة فی الاصول» چاپ نمود.[۳۳]
پانویس
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۵۳.
- ↑ قانصوه، المقدمات و التنبیهات فی شرح اصول‌الفقه، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۲۶.
- ↑ محمدی، شرح اصول‌فقه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۸.
- ↑ قمی، قوانین الاصول، چاپ سنگی قدیم، ص۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۷، ص۲۰۲.
- ↑ زارعی سبزواری، کفایةالاصول (با تعلیقه زارعی سبزواری)، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۹.
- ↑ کاشف‌الغطا، کشف الغطا، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۳۷.
- ↑ کفایی خراسانی، «بیان و شرحی مختصر از حیات و شخصیت آخوند ملا محمدکاظم خراسانی (۱۲۵۵-۱۳۲۹ق)»، ص۴۰.
- ↑ برقعی، راهنمای دانشوران در ضبط نامها، نسبها و نسبتها، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۱۷۳.
- ↑ محقق داماد، مباحثی از اصول فقه، ۱۳۶۲ش، ج۳، ص۱۲.
- ↑ امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۱۳.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۵۰۵.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ق، ج۵، ص۳۷۱.
- ↑ اشکنانی، دروس فی اصول الفقه (توضیح الحلقة الثانیة)، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۹۹.
- ↑ امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۱۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۵۲.
- ↑ گروهی از نویسندگان، موسوعة مؤلفی‌الامامیه، ۱۴۳۱ق، ج۲، ص۵۵.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲۰، ص۳۷.
- ↑ فاضل قایینی، علم‌الاصول تاریخا و تطورا، ۱۳۷۶ش، ص۱۹۸.
- ↑ محقق داماد، مباحثی از اصول فقه، ۱۳۶۲ش، ج۳، ص۱۲۳.
- ↑ علی‌پور، درآمدی بر تاریخ علم اصول، ۱۳۸۲ش، ص۳۱۴ و ۳۱۵.
- ↑ علی‌پور، درآمدی بر تاریخ علم اصول، ۱۳۸۲ش، ص۳۱۴.
- ↑ امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۱۳.
- ↑ علی‌پور، درآمدی بر تاریخ علم اصول، ۱۳۸۲ش، ص۳۱۵.
- ↑ نگاه کنید به میرزای قمی، قوانین‌الاصول، ۱۳۷۸ق، ص۴۴۷.
- ↑ نگاه کنید به میرزای قمی، قوانین‌الاصول، ۱۳۷۸ق، ص۲۲۹.
- ↑ علی‌پور، درآمدی بر تاریخ علم اصول، ۱۳۸۲ش، ص۳۱۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۷، ص۲۰۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۱۷۴-۱۷۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۱۷۹.
- ↑ مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز چاپ تاکنون، ۱۳۴۰ش، ج۱، ص۲۸۲.
- ↑ میرزای قمی، قوانین‌الاصول، ۱۳۷۸ق.
- ↑ میرزای قمی، قوانین المحکمة فی الاصول، ۱۴۳۰ق.
منابع
- اشکنانی، محمدحسین، دروس فی اصول الفقه (توضیح الحلقة الثانیة)، قم، انتشارات باقیات، ۱۴۲۷ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۳ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات أعلام الشیعة، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چ۱، ۱۴۳۰ق.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالمتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- برقعی، علی اکبر، راهنمای دانشوران در ضبط نامها، نسبها و نسبتها، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۸۴ش.
- تبریزیان، عباس، غنائم‌الایام (مقدمه عباس تبریزیان)، میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، دفتر تبلیغات اسلامی، شعبه خراسان، ۱۳۷۵ش.
- خوانساری، محمدباقر بن زین‌العابدین، روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات، خوانساری، قم، دهاقانی (اسماعیلیان)، ۱۳۹۰ق.
- زارعی سبزواری، عباسعلی، کفایةالاصول (با تعلیقه زارعی سبزواری)، قم، انتشارات جامعه مدرسین، ۱۴۳۰ق.
- شبیری زنجانی، سید موسی، جرعه‌ای از دریا، قم، مؤسسه کتاب‌شناسی، ۱۳۸۹ش.
- علی پور، مهدی، درآمدی به تاریخ علم اصول، انتشارات مرکز جهانی علوم اسلامی، قم، ۱۳۸۲ش.
- فاضل قایینی نجفی، علی، علم‌الاصول تاریخا و تطورا، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۶ش.
- قانصوه، محمود، المقدمات و التنبیهات فی شرح أصول الفقه، بیروت، دارالمؤرخ العربی، ۱۴۱۸ق.
- کاشف‌الغطا، جعفر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۲۰ق.
- کفایی خراسانی، عبدالرضا، «بیان شرحی مختصر از حیات و شخصیت آخوند ملامحمدکاظم خراسانی (۱۲۵۵-۱۳۲۹ق)»، مطالعات اسلامی، شماره ۳۴-۳۶، بهار و تابستان ۱۳۷۶ش.
- گروهی از نویسندگان، موسوعة مؤلفی‌الامامیه، قم، مجمع الفکرالاسلامی، ۱۴۳۱ق.
- مشار، خان بابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز چاپ تاکنون، بی‌جا، بی‌نا، ۱۳۴۰ش.
- محقق داماد، مباحثی از اصول فقه، ۱۳۶۲ش، ج۳، ص۱۲.
- محمدی، علی، شرح اصول‌فقه، قم، دارالفکر، چاپ دهم، ۱۳۸۷ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار ج ۲۰، قم، صدرا، ۱۳۹۰ ش.
- میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، قوانین الاصول (طبع قدیم)، تهران، مکتبة العلمیة الاسلامیة، ۱۳۷۸ق.
- میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، قوانین المحکمة فی الاصول (طبع جدید)، قم، احیاء الکتب الاسلامیة، ۱۴۳۰ق.
- قمی ، قونین الاصول، چاپ سنگی قدیم، بی تا، بی جا، بی نا.