مُعْجَمُ رجالِ الْحَدیث وَ تَفْصیلُ طَبَقاتِ الرُّواة، کتابی از سید ابوالقاسم خویی با موضوع علم رجال. این کتاب بیش از ۱۵ هزار راویِ احادیث شیعه را براساس حروف الفبا، معرفی کرده و درباره معتبر بودن یا نبودن نقل حدیث آنها اظهارنظر کرده است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | سید ابوالقاسم خویی |
| موضوع | علم رجال |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۲۴ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مرکز نشر الثقافة الاسلامیة فی العالم |
| تاریخ نشر | ۱۴۱۳ق |
| نسخه الکترونیکی | http://lib.eshia.ir/14036 |
در مقدمه کتاب، از شش موضوع درباره علم رجال، به‌تفصیل، بحث شده است؛ موضوعاتی چون ضرورت علم رجال، معیارهای وثاقت راوی و اعتبار احادیث کتب اربعه شیعه.
چهار بخش کتاب هم عبارت‌اند از: اَسماء (نام‌ها)، کُنَی (کنیه‌ها)، القاب و نساء (زنان). معجم رجال الحدیث در ۲۴ جلد منتشر شده است.
گردآوری نام همه روایان کتاب‌های رجالی، به صورت یکجا و توجه به مسئله «تحریف» اسامی راویان و تصحیح آنها را از امتیازات این کتاب برشمرده‌اند.
نویسنده
سید ابوالقاسم موسوی خویی (۱۲۷۸-۱۳۷۱ش) از مراجع تقلید شیعه و از شاگردان میرزای نائینی و محقق اصفهانی بوده است.[۱] او پس از درگذشت سید محسن طباطبائی حکیم، مرجع تقلید برتر عراق شد.[۲]
سید ابوالقاسم خویی در فقه، اصول‌فقه، رجال، کلام و علوم قرآنی کتاب نوشته است. آثار او در مجموعه‌ای پنجاه‌جلدی با نام «موسوعةُ الامام الخوئی» گرد آورده شده است.[۳]
جایگاه کتاب
معجم رجال الحدیث را جامع‌ترین و روشمندترین کتاب رجالی شیعه می‌دانند و می‌گویند این کتاب ویژگی‌های مثبتی دارد که در دیگر کتاب‌های رجالی نیست. بررسی راویان از زوایای مختلف و رویکرد انتقادی به دیدگاه‌های گذشتگان، به‌ویژه کتاب‌های اولیه رجالی و بازنگری در آن دیدگاه‌ها از آن جمله است.[۴]
همچنین این کتاب را به‌جهت آن‌که راویان را از جنبه‌های مختلف بررسی کرده و اطلاعات سودمندی درباره آنها ارائه داده که در جایی یافت نمی‌شود یا کمتر دیده می‌شود، از برترین کتاب‌های رجالی شمرده‌اند.[۵]
انگیزه و نحوه تألیف
به‌گفته نویسنده کتاب در مقدمه آن، علم رجال از دیرباز موردتوجه دانشمندان و فقیهان بوده است؛ اما در زمان حاضر به آن بی‌اعتنایی می‌شود؛ در حالی که اجتهاد و استنباط احکام شرعی به آن وابسته است. ازاین‌رو تصمیم گرفته کتابی جامع و کامل در این زمینه بنویسد که تمام امتیازات و خصوصیات این علم را دارا باشد.[۶]
خویی در تألیف معجم رجال الحدیث دستیارانی داشته که در تنظیم، استنساخ، تصحیح، مقابله و ارجاعات کتاب، به او کمک کرده‌اند.[۷] این گروه عبارت‌اند از: محمد مظفری، حیدرعلی هاشمیان، یحیی اراکی، سید مرتضی نخجوانی، سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی، سید جواد گلپایگانی، محمدکاظم خوانساری، فخرالدین زنجانی، محمد تبریزی، غلامرضا رحمانی، و سید مرتضی حَکَمی.[۸]
محتوا و ساختار کتاب
کتاب از یک مقدمه مفصل و چهار بخش تشکیل شده است. در مقدمه، از شش موضوع مقدماتی در علم رجال بحث شده است. در چهار بخش اصلی هم نام راویان آمده و اعتبارشان بررسی شده است:
مقدمه
شش موضوع مطرح‌شده در مقدمه به‌شرح زیر است:
- ضرورت علم رجال، رد نظر منکران نیاز به علم رجال و دیدگاه کسانی که کتب اربعه را قطعی‌الصدور می‌دانند؛[۹]
- معیارهای تشخیص وثاقت یا حسن‌حال راوی؛[۱۰]
- اعتبار توثیق ضمنی؛[۱۱]
- عدم اعتبار توثیقات عامه، مانند بودن در اصحاب اجماع، از مشایخ اجازه بودن، وکالت داشتن از امام(ع)، مصاحبت با امام(ع)؛[۱۲]
- بررسی احادیث کتب اربعه و رد دلایلی که برای اثبات صحت همه روایات آنها مطرح شده است؛[۱۳]
- معرفی مهم‌ترین منابع رجالی شیعه و تشکیک در اصالت رجال ابن‌غضائری.[۱۴]
بخش‌ها
چهار بخش کتاب معجم رجال الحدیث به این شرح‌اند: اَسماء (نام‌ها)، کُنَی (کنیه‌ها)، القاب و نساء (زنان). در این بخش‌ها، در مجموع ۱۵۶۷۶ نام مطرح و بررسی شده است که البته برخی مشترک‌اند؛ یعنی به یک شخص اشاره دارند. در هریک از سه بخش اول، کسانی که نام، کنیه یا لقبشان در کتاب‌های رجالی یا در سند روایات آمده است، بررسی شده‌اند. بخش چهارم هم درباره زنانی است که در کتاب‌های رجالی یا سند روایت ذکر شده‌اند.[۱۵]
ویژگی‌های کتاب
برای کتاب معجم رجال الحدیث ویژگی‌ها و امتیازاتی نسبت به دیگر کتاب‌های رجالی بیان کرده‌اند که برخی به شرح زیر است.
- نام تمام راویان اسناد کتب اربعه در این کتاب ذکر شده است؛ حتی آنها که نامشان در کتاب‌های رجالی نیامده است.
- نام همه روایانی که در کتاب‌های رجالی معروف و غیرمعروف آمده، در این اثر، یکجا گرد آمده است.
- در این کتاب، امکان شناسایی «طبقهٔ راویان» به‌آسانی وجود دارد؛ زیرا در معرفی هر راوی، نام تمام کسانی که از او نقل کرده‌اند یا او از آنها نقل کررده بیان شده است.
- شرح‌حال راوی به‌صورت کامل آمده است.
- علاوه بر گزارش دیدگاه دیگر رجالیان، نویسنده با معیارهای خاص خود، نظرش را دربارهٔ راوی گفته و به‌بیان دیگر، راوی را جرح و تعدیل کرده است.
- یکی از آسیب‌‌های اسناد، «تصحیف» و «تحریف» در اسامی راویان است. برای مثال تبدیل حسن به حسین و برعکس، احمد به محمد و برعکس، «عن» به «بن» و برعکس. در این کتاب به این موضوع مهم توجه شده و اسامی تصحیح شده‌اند.[۱۶]
چاپ‌ها
معجم رجال الحدیث، ابتدا، در سال ۱۴۰۳ق در انتشارات بیروت در ۲۳ جلد چاپ شد.[۱۷] سپس در سال ۱۴۱۳ق، ویراست جدیدی از کتاب ارائه شد که شامل تغییراتی در شکل و محتوای آن بود و آن را انتشارات الثقافة الاسلامیه در ۲۴ جلد چاپ کرد.[۱۸]
از جمله تغییرات محتوایی کتاب، بیان شرح‌حال‌های جدید و افزودن مطالبی در بخش‌های اختلاف کتب، اختلاف نُسَخ و طبقات راویان است. همچنین در مواردی، مبنای رجالی نویسنده تغییر کرده بود که سبب می‌شد دیدگاه نویسنده درباره وثاقت یا ضعف برخی راویان تغییر کند. تغییر مبنای نویسنده و توثیق‌ها و تضعیف‌های او، همه، در ویراست جدید اِعمال شد.[۱۹]
آثار مرتبط
برخی از آثار مرتبط با معجم رجال الحدیث عبارت‌اند از:
- دلیلُ مُعجَمِ رجالِ الحدیث، تألیف محمد سعید طریحی؛
- المعینُ علیٰ مُعجَمِ رجالِ الحدیث، تألیف سید محمدجواد حسینی بغدادی؛
- المفیدُ مِن مُعجَمِ رجالِ الحدیث، تألیف محمد جواهری. در این کتاب، آخرین دیدگاه آیت‌الله خویی درباره هر روای به صورت مختصر بیان شده است.[۲۰]
- درآمدی بر علم رجال، ترجمه مقدمه معجم رجال الحدیث، اثر عبدالهادی فقهی‌زاده.
پانویس
- ↑ پیری سبزواری، «آیت‌الله العظمی سید ابوالقاسم خویی؛ قرآن‌شناس بزرگ معاصر»، ص۳۰؛ انصاری قمی، «نجوم امت - حضرت آیت‌الله العظمی حاج سید ابوالقاسم خویی»، ص۵۷.
- ↑ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۵۲–۱۳۵۴ش، ج۲، ص۳–۵؛ رئیس‌زاده، «خویی، ابوالقاسم»، ص۵۱۵.
- ↑ رئیس‌زاده، «خویی، ابوالقاسم»، ص۵۲۲.
- ↑ ونکی و دیگران، «روش آیت‌الله خویی در تعامل با اصول اولیه رجالی»، ص۱۲۰.
- ↑ علی‌نژاد، «معرفی یکی از مهم‌ترین آثار رجالی شیعه»، ص۱۶۷.
- ↑ نگاه کنید به خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۱-۱۲.
- ↑ مختاری، «نکته‌ها»، ص۲۲۲-۲۲۳.
- ↑ مختاری، «نکته‌ها»، ص۲۲۳؛ نگاه کنید به خویی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ۱۴۱۳ق، صفحه ل.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۱۷.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۷.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۷.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵۳-۷۳.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۷۹.
- ↑ نگاه کنید به خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۹۳.
- ↑ علی‌نژاد، «معرفی یکی از مهم‌ترین آثار رجالی شیعه»، ص۱۶۴.
- ↑ علی‌نژاد، «معرفی یکی از مهم‌ترین آثار رجالی شیعه»، ص۱۶۷-۱۷۷.
- ↑ طلاییان، مأخذشناسی رجال شیعه، ۱۳۸۱ش/۱۴۲۳ق، ص۲۹۱.
- ↑ طلاییان، مأخذشناسی رجال شیعه، ۱۳۸۱ش/۱۴۲۳ق، ص۲۹۲.
- ↑ طلاییان، مأخذشناسی رجال شیعه، ۱۳۸۱ش/۱۴۲۳ق، ص۲۹۲.
- ↑ دلبری، آشنایی با اصول علم رجال، ۱۳۹۵ش، ص۲۵۸.
منابع
- انصاری قمی، ناصرالدین، «نجوم امت: حضرت آیت‌الله العظمی خویی»، در مجله نور علم، دوره۴، ش۱۱، مهر و آبان ۱۳۷۱ش.
- پیری سبزواری، حسین، «آیت‌الله العظمی سید ابوالقاسم خویی؛ قرآن‌شناس بزرگ معاصر»، در ماهنامه گلستان قرآن، ش۱۲۶، آبان ۱۳۸۱ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، قم، مرکز نشر الثقافة الاسلامیة فی العالم، ۱۴۱۳ق.
- دلبری، علی، آشنایی با اصول علم رجال، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۹۵ش
- رئیس‌زاده، محمد، «خویی، ابوالقاسم»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۵ش.
- شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۲–۱۳۵۴ش.
- طلاییان، رسول، مأخذشناسی رجال شیعه، قم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، ۱۳۸۱ش/۱۴۲۳ق
- علی‌نژاد، ابوطالب، «معرفی یکی از مهم‌ترین آثار رجالی شیعه»، در شیعه‌شناسی، پاییز ۱۳۸۶ش، شماره ۱۹.
- ربانی‌خواه، احمد، آشنایی با دانش و منابع رجالی شیعه.
- مختاری، رضا، «نکته‌ها»، در کتاب شیعه، بهار و تابستان ۱۳۸۹ش، شماره ۱.
- ونکی، فاطمه و محمدکاظم رحمان‌ستایش و فتحیه فتاحی‌زاده، «روش آیت‌الله خویی در تعامل با اصول اولیه رجالی»، در رهیافت‌هایی در علوم قرآن و حدیث، شماره ۹۷، پاییز و زمستان ۱۳۹۵ش.