محمود گاوان (۸۰۸-۸۸۶ق) مشهور به «خواجه جهان» از دانشمندان، ادیبان، شاعران و از وزرای شیعی سلسله بهمنیان بود. در زمان وی، سلسله بهمنیان به بیشترین وسعت جغرافیایی خود در منطقه دَکَن، واقع در جنوب هند دست یافتند و به اوج شکوفایی رسیدند. شخصیت علمی محمود گاوان و رونق سیاسی ایجاد شده از سوی او، سبب شد دانشمندان و شاعران ایرانی و شیعی زیادی به منطقه دکن مهاجرت کرده و سبب گسترش و تعمیق تشیع در آن منطقه گردند.
| وزیر سلسله بهمنیان | |
 آرامگاه محمود گاوان در شهر بیدر | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| نام | محمود |
| نام کامل | عمادالدین محمود بن محمد گاوان گیلانی |
| لقب/کنیه | خواجه جهان، مخدومه جهانیان، معتمد درگاه سلطان، آصف جم‌نشان، ملک نایب مخدومه جهان |
| مذهب | شیعه |
| زادروز | ۸۰۸ق |
| زادگاه | روستای گاوان یا قاوان گیلان |
| محل زندگی | ایران، عراق، هند |
| وفات | ۸۸۶ق |
| محل دفن | شهر بیدَر هند |
| اطلاعات علمی | |
| محل تحصیل | ایران و عراق |
| آثار | دیوان اشعار، روضه الانشاء، ریاض الانشاء، مناظر الانشاء |
| اطلاعات دیگر | |
| تخصص | علوم عقلی، طب، ادبیات |
| زمینه فعالیت | علمی، اجرایی، سیاسی، اجتماعی |
| فعالیت‌ها | تاثیر در گسترش و تعمیق تشیع در دکن |
| منصب | وزیر |
از جمله اقدامات دیگر خواجه جهان که به رونق تشیع کمک کرد، تاسیس مدارس مختلف و دعوت از اساتید برجسته برای تدریس در این مدارس بود. همچنین خواجه محمود با هدف تعمیق تشیع در منطقه، نامه‌نگاری‌هایی با شخصیت‌های علمی و سیاسی و سادات معاصر خود داشت.
زندگینامه
عمادالدین محمود بن محمد گاوان گیلانی در سال ۸۰۸ق، در روستای گاوان یا قاوان گیلان متولد شد.[۱] پدرانش از فرمانروایان گیلان[۲] یا وزرای حاکمان آن منطقه بودند.[۳] محمود در نوجوانی به دلیل توطئه امرای منطقه، از گیلان خارج شد.[۴] محمود ابتدا با انتخاب شغل تجارت به خراسان و عراق[۵] و سپس در ظاهر به قصد تجارت و در باطن به شوق دیدار با عالمان در سال ۸۵۱ق و در سن ۴۳ سالگی به دکن در جنوب هند رفت.[۶] او در دوره سلطنت علاءالدین احمد شاه دوم (حکومت ۸۳۹-۸۶۲ق) به بیدَر پایتخت بهمنیان (حکومت ۷۴۸-۹۳۲ق) وارد شد.[۷]
نقش محمود گاوان در گسترش تشیع
برخی بر این باورند که محمود گاوان در کنار شاه طاهر جنیدی (درگذشت ۹۵۶ق) و میر محمد مومن استرآبادی (درگذشت ۱۰۳۴ق) از برجسته‌ترین و پرنقش‌ترین شخصیت‌های سیاسی علمی شیعی ایرانی در دکن بود.[۸] این نقش در دو محور قابل بررسی است:
شخصیت علمی و فرهنگی محمود گاوان
محققان تصریح کرده‌اند که خواجه محمود در ترویج تشیع و کارهای فرهنگی، کاردان بوده است.[۹] اعتقاد شخصی محمود گاوان که از منظر برخی محققان، شیعه بوده،[۱۰] در تقویت تشیع موثر بوده است.[۱۱] از سوی دیگر، حضور عالمی گیلانی همچون او در دربار شاهان دکن و آشوب‌هایی که در آن زمان در گیلان در جریان بود، سبب شد که بسیاری از عالمان و شاعران گیلان به قلمرو بهمنیان مهاجرت کرده و سبب رونق بیش از پیش تشیع در آن منطقه شوند.[۱۲] در زمان محمود، سلطنت بهمنیان به میعادگاه دانشمندان و ادیبان در سراسر هندوستان تبدیل گشته بود.[۱۳]
شخصیت برجسته علمی محمود سبب شد تا برخی دانشمندان، شماری از آثار خود را به نام محمود گاوان بنویسند.[۱۴] از جمله جلال الدین دوانی (درگذشت ۹۰۸ق)، شرح هیاکل النورِ سهروردی (درگذشت ۵۸۷ق) و مولانا رییس شاخنی (درگذشت قرن۹)، حاشیه بر شرح هدایه الحکمه قاضی کمال الدین میبدی (درگذشت ۹۰۴/۹۱۰/۹۱۱ق) و حاشیه بر شرح مطالع را به نام گاوان نوشتند.[۱۵]
محمود گاوان، عالمی آشنا با علوم عقلی و طب و بی‌همتا در نثر، نظم، انشاء و حساب[۱۶] و ماهر در نوشتن خط سیاق[یادداشت ۱] و سرودن شعر شمرده شده است.[۱۷] از جمله آثار او می‌توان به دیوان اشعار، روضة الانشاء، (حاوی شماری از اشعار) و ریاض الانشاء، (حاوی نامه‌های او به شاهان، وزیران، امیران، شاهزادگان محلی) اشاره کرد.[۱۸] مناظر الانشاء، کتابی علمی و تحقیقی در مهارت انشاءنویسی اثر دیگر اوست.[۱۹] شاگردان محمود گاوان از جمله عبدالکریم نیمدهی در زمره دولتمردان و نویسندگان برجسته دوره خود درآمدند.[۲۰]
شخصیت اجرایی محمود گاوان
خواجه محمود در زمان احمد شاه دوم (حکومت ۸۳۹-۸۶۲ق) ابتدا به منصب هزاری (فرمانده سپاه هزار نفری) و سپس به جایگاه وزارت دست یافت.[۲۱] محققان بر این باورند حضور محمود گاوان در دکن به عنوان وزیر ملوک بهمنی سبب تقویت تشیع گردید.[۲۲] محققان، گاوان را وزیری مقتدر و کارآمد توصیف کرده‌اند، آنچنان که در زمان وزارت وی، سلطنت بهمنی به وسیع‌ترین جغرافیای خود و شهر بیدَر از نظر آبادانی و رونق به اوج خود رسید.[۲۳] گاوان در دوره همایون شاه (حکومت ۸۶۲-۸۶۵ق) با لقب ملک التجار به حکومت ولایت بیجاپور رسید.[۲۴] پس از همایون، وزارت پسرش احمد شاه سوم (حکومت ۸۶۵-۸۶۷ق)[۲۵] و پس از احمد، «امیر الامرا» و «وکیل امور شاهی» محمد شاه سوم (حکومت ۸۶۷-۸۸۷ق) شد.[۲۶] محمود، مرزهای مملکت بهمنیان را از شرق تا خلیج بنگال و از غرب تا ساحل دریای عمان گسترش داد.[۲۷] درایت نظامی از سویی و اعتقاد شخصی و شیعی او از سوی دیگر، سبب شد تا برخی فرماندهان نظامی بهمنیان تحت تاثیر اعتقادات او قرار گیرند.[۲۸]
گزارشات تاریخی حاکی از آن است که خواجه محمود، مدارس مختلفی در جنوب هند تاسیس کرد که در آنها علوم رایج آن زمان، زبان و ادبیات فارسی آموزش داده می‌شد.[۲۹] مدرسه بیدر با بنای عظیم و به کارگیری بهترین استادان از نواحی مختلف، نمونه‌ای از توجه گاوان به اعتلای افکار، اعتقادات و فرهنگ مردم محسوب می‌شود.[۳۰]
ارتباطات اجتماعی محمود گاوان
اسناد و مدارک حاکی از آنند که خواجه محمود با جایگاه اجتماعی بلند و القابی همچون «خواجه جهان»، «مخدومه جهانیان»، «معتمد درگاه سلطان»، «آصفِ جم‌نشان» و «ملک نایب مخدومه جهان»[۳۱] در ترویج تشیع فعال بوده است.[۳۲] گاوان دارای روابط اجتماعی وسیعی بوده و به بسیاری از دانشمندان و سادات نامه نوشته است.[۳۳] محققان تاکید کرده‌اند که بسیاری از نامه‌نگاری‌های محمود به ویژه با بزرگان سادات، به دلیل جذب آنان به دکن و در نهایت تقویت تشیع صورت گرفته است.[۳۴]
قتل محمود گاوان
پیشرفت خواجه محمود و رشد گیلانیان در منطقه، حسادت بدخواهان را برانگیخته و آنان با توطئه و بدگویی، سبب صدور حکم قتل خواجه جهان از سوی محمد شاه سوم (حکومت ۸۶۷-۸۸۷ق) شدند.[۳۵] پس از قتل محمود در سال ۸۸۶ق، شاعران در وصف او شعرها سروده و او را شهید لقب دادند.[۳۶] شاه برای توجیه قتل او به برخی از حُکّام نامه نوشته و اتهاماتی را به خواجه و اطرافیانش وارد ساخت.[۳۷]
پانویس
- ↑ جعفرپور و طهماسبی، «معرفی و شناسایی مهاجران گیلانی هند، با تکیه بر دکن (۱۷۰۰- ۱۴۰۰م)»، ص۵۳.
- ↑ جعفرپور و طهماسبی، «معرفی و شناسایی مهاجران گیلانی هند، با تکیه بر دکن (۱۷۰۰- ۱۴۰۰م)»، ص۵۳.
- ↑ یاری و کناری‌وند، «نقش دیوان‌سالاران ایرانی در گسترش تشیع در دکن عصر بهمنی‌ها (مطالعه موردی میرفضل الله اینجوی و محمود گاوان»، ص۱۲۷.
- ↑ سیدحسین‌زاده، «نقش خواجه عمادالدین محمود گاوان در روابط سیاسی – فرهنگی بهمنیان با آق‌قویونلوها»، ص۴۹.
- ↑ جعفرپور و طهماسبی، «معرفی و شناسایی مهاجران گیلانی هند، با تکیه بر دکن (۱۷۰۰- ۱۴۰۰م)»، ص۵۳.
- ↑ سیدحسین‌زاده، «نقش خواجه عمادالدین محمود گاوان در روابط سیاسی – فرهنگی بهمنیان با آق‌قویونلوها»، ص۴۹.
- ↑ هندوشاه، تاریخ فرشته، ج۲، ص۳۵۸.
- ↑ قلی قرایی، «مقدمه»، در میرمحمدمومن استرآبادی مروج تشیع در جنوب هند، ص۲۳.
- ↑ عالمی، «محمود گاوان وزیر گمنام شیعی در دکن»، ص۲۱۶.
- ↑ هالیستر، تشیع در هند، ۱۳۷۳ش، ص۱۲۳.
- ↑ عالمی، «محمود گاوان وزیر گمنام شیعی در دکن»، ص۲۱۶.
- ↑ جعفرپور و طهماسبی، «معرفی و شناسایی مهاجران گیلانی هند، با تکیه بر دکن (۱۷۰۰- ۱۴۰۰م)»، ص۵۴.
- ↑ قلی قرایی، «مقدمه»، در میرمحمدمومن استرآبادی مروج تشیع در جنوب هند، ص۲۳.
- ↑ قلی قرایی، «مقدمه»، در میرمحمدمومن استرآبادی مروج تشیع در جنوب هند، ص۲۴.
- ↑ قلی قرایی، «مقدمه»، در میرمحمدمومن استرآبادی مروج تشیع در جنوب هند، ص۲۴.
- ↑ سیدحسین‌زاده، «نقش خواجه عمادالدین محمود گاوان در روابط سیاسی – فرهنگی بهمنیان با آق‌قویونلوها»، ص۵۱.
- ↑ سیدحسین‌زاده، «نقش خواجه عمادالدین محمود گاوان در روابط سیاسی – فرهنگی بهمنیان با آق‌قویونلوها»، ص۴۹.
- ↑ سیدحسین‌زاده، «نقش خواجه عمادالدین محمود گاوان در روابط سیاسی – فرهنگی بهمنیان با آق‌قویونلوها»، ص۵۳.
- ↑ کرمی، نگاهی به تاریخ حیدرآباد دکن، ص۳۰.
- ↑ سیدحسین‌زاده، «نقش خواجه عمادالدین محمود گاوان در روابط سیاسی – فرهنگی بهمنیان با آق‌قویونلوها»، ص۵۳.
- ↑ هندوشاه، تاریخ فرشته، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۴۰۷؛ هالیستر، تشیع در هند، ۱۳۷۳ش، ص۱۲۳.
- ↑ عالمی، «محمود گاوان وزیر گمنام شیعی در دکن»، ص۲۱۵.
- ↑ قلی قرایی، «مقدمه»، در میرمحمدمومن استرآبادی مروج تشیع در جنوب هند، ص۲۳.
- ↑ هندوشاه، تاریخ فرشته، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۴۱۰.
- ↑ جعفرپور و طهماسبی، «معرفی و شناسایی مهاجران گیلانی هند، با تکیه بر دکن (۱۷۰۰- ۱۴۰۰م)»، ص۵۳.
- ↑ جعفرپور و طهماسبی، «معرفی و شناسایی مهاجران گیلانی هند، با تکیه بر دکن (۱۷۰۰- ۱۴۰۰م)»، ص۵۳.
- ↑ صادقی علوی، «نقش ایرانیان در گسترش حکومت بهمنیان»، ص۴۱.
- ↑ عالمی، «محمود گاوان وزیر گمنام شیعی در دکن»، ص۲۱۵.
- ↑ کرمی، نگاهی به تاریخ حیدرآباد دکن، ۱۳۷۳ش، ص۳۰.
- ↑ هالیستر، تشیع در هند، ۱۳۷۳ش، ص۱۲۳.
- ↑ جعفرپور و طهماسبی، «معرفی و شناسایی مهاجران گیلانی هند، با تکیه بر دکن (۱۷۰۰- ۱۴۰۰م)»، ص۵۳.
- ↑ عالمی، «محمود گاوان وزیر گمنام شیعی در دکن»، ص۲۱۵.
- ↑ قلی قرایی، «مقدمه»، در میرمحمدمومن استرآبادی مروج تشیع در جنوب هند، ص۲۳.
- ↑ عالمی، «محمود گاوان وزیر گمنام شیعی در دکن»، ص۲۱۶.
- ↑ جعفرپور و طهماسبی، «معرفی و شناسایی مهاجران گیلانی هند، با تکیه بر دکن (۱۷۰۰- ۱۴۰۰م)»، ص۵۴.
- ↑ سیدحسین‌زاده، «نقش خواجه عمادالدین محمود گاوان در روابط سیاسی – فرهنگی بهمنیان با آق‌قویونلوها»، ص۵۰-۵۱.
- ↑ عالمی، «محمود گاوان وزیر گمنام شیعی در دکن»، ص۲۲۰-۲۲۱.
یادداشت
- ↑ نوعی از خط که بدان اهل دفتر دیوان اعداد، مقادیر و اوزان را نویسند. (ناظم الاطباء). دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه
منابع
- جعفرپور، جلال و ساسان طهماسبی، «معرفی و شناسایی مهاجران گیلانی هند، با تکیه بر دکن (۱۷۰۰- ۱۴۰۰م)» در فصلنامه مطالعات شبه قاره دانشگاه سیستان و بلوچستان، شماره ۳۱، تابستان ۱۳۹۶ش.
- سیدحسین‌زاده، هدی، «نقش خواجه عمادالدین محمود گاوان در روابط سیاسی – فرهنگی بهمنیان با آق‌قویونلوها»، در دوفصلنامه شبه قاره(ویژه‌نامه نامه فرهنگستان)، شماره ۷، بهار و تابستان ۱۳۹۶ش.
- کرمی، مجتبی، نگاهی به تاریخ حیدرآباد دکن، تهران، وزارت امور خارجه، ۱۳۷۳ش.
- هالیستر، جان نورمن، تشیع در هند، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۳ش.
- هندوشاه استرآبادی، محمدقاسم بن غلامعلی، تاریخ فرشته، به تصحیح و تعلیق محمدرضا نصیری، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۸ش.
- یاری، سیاوش و مریم کناری‌وند، «نقش دیوان‌سالاران ایرانی در گسترش تشیع در دکن عصر بهمنی‌ها (مطالعه موردی میرفضل الله اینجوی و محمود گاوان»، در فصلنامه مطالعات شبه قاره دانشگاه سیستان و بلوچستان، شماره ۲۳، تابستان ۱۳۹۴ش.
- صادقی علوی، محمود، «نقش ایرانیان در گسترش حکومت بهمنیان»، در فصلنامه تاریخ روابط خارجی، شماره ۴۱، زمستان ۱۳۸۸ش.
- عالمی، خدیجه، «محمود گاوان وزیر گمنام شیعی در دکن»، در فصلنامه شیعه‌شناسی، شماره ۳۸، تابستان ۱۳۹۱ش.
- قلی قرایی، سید علی، «مقدمه»، در میرمحمدمومن استرآبادی مروج تشیع در جنوب هند، تالیف سید محی‌الدین قادری، ترجمه عون علی جارَوی، قم، مورخ، ۱۳۸۷ش.