رجال الطوسی (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | شیخ طوسی |
| موضوع | رجال |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | منشورات الرضی |
رجال طوسی، که با نام الابواب هم شناخته می‌شود، از کتاب‌های اصلی رجال شیعه و تالیف شیخ طوسی(۴۶۰ق) است که بین سالهای ۴۲۳ تا ۴۳۶ق نوشته شده است. نویسنده، اصحاب پیامبر(ص) و ائمه(ع) را به ترتیب عصر و زمان آنها معرفی کرده است. سبک شیخ در این کتاب، با دیگر کتاب‌های رجالی همچون الفهرست خودش و رجال نجاشی، فرق دارد؛ او در این کتاب اسامی راویان از صحابه، راویان امیرالمؤمنین(ع)، راویان امام حسن(ع) و... را برای دسترسی آسان به ترتیب حروف الفبای عربی آورده و در آخر کتاب، نام کسانی را که از هیچ امامی روایت نقل نکرده‌اند آورده است. این کتاب در ۱۳ باب تنظیم شده که در آن، نام ۶۴۲۹ تن از راویان آمده است.
نویسنده
محمد بن حسن بن علی بن حسن (۳۸۵ق-۴۶۰ق)، مشهور به شیخ طوسی و شیخ الطائفه (به معنای بزرگ قوم/بزرگ شیعیان)، از بزرگترین محدثان و فقیهان شیعه است. او مؤلف دو کتاب التهذیب و الاستبصار از کتاب‌های چهارگانه حدیثی شیعه است. در ۲۳ سالگی از خراسان به عراق آمد و از شیخ مفید، سید مرتضی و دیگران بهره برد. خلیفه عباسی کرسی کلام بغداد را بدو سپرد. هنگامی که کتابخانه شاپور در آتش سوخت، شیخ به نجف رفت و حوزه علمیه را برپا ساخت. شیخ طوسی، بعد از وفات سید مرتضی زعامت مذهب جعفری را بر عهده گرفت.
نظریات و تالیفات فقهی او مثل نهایه و کتاب الخلاف و المبسوط مورد توجه فقیهان شیعه است. التبیان کتاب مهم تفسیری او است. طوسی در سایر علوم اسلامی مثل رجال و کلام و اصول فقه نیز صاحب نظر است و کتاب‌های او جزء کتاب‌های مرجع علوم دینی محسوب می‌شوند.او تحول در اجتهاد شیعی را آغاز کرد و فروع آن را گسترش داد و در برابر اجتهاد اهل سنّت به آن استقلال بخشید.
نام کتاب
مولف در کتاب الفهرست خود[۱] از این اثر با نام الرجال یاد کرده است. در رجال نجاشی[۲] هم از این کتاب با همین نام یاد شده است. در آثار متاخر نیز از این کتاب با این نام مطالبی نقل شده است.[۳] ابن طاووس[۴] و پس از وی علامه حلی[۵] از این کتاب با نام اسماءالرجال یاد کرده‌اند این نام که برگرفته از تعبیر شیخ طوسی در مقدمه کتاب[۶] است دقیق نیست. علامه بحرالعلوم[۷] از این کتاب با نام الابواب و بغدادی[۸] با نام الابواب علی طبقات الاصحاب نام برده‌اند، هر چند از این کتاب بر اساس ابواب تنظیم شده است دلیلی بر چنین نام گذاری‌هایی در دست نداریم.
تاریخ تالیف
تاریخ دقیق تالیف رجال طوسی مشخص نیست، ولی چون در شرح‌حال سید مرتضی (متوفی ۴۳۶ق) که در باب پایانی کتاب[۹] قرار دارد، برای توفیق و طول عمر وی دعا شده می‌توان دریافت که این کتاب در حیات سید مرتضی تدوین شده است.[۱۰] همچنین، چون تاریخ وفات احمد بن عبدون (متوفی۴۲۳ق) در این کتاب ذکر شده[۱۱] تاریخ تالیف کتاب در فاصله سالهای ۴۲۳ تا ۴۳۶ق بوده است. یکی از مصادر اصلی باب پایانی رجال، فهرست طوسی است که نام آن بارها در این باب و نیز در باب اصحاب الکاظم(ع)[۱۲] آمده و نشان می‌دهد تالیف رجال پس از فهرست صورت گرفته است.
محتوا
در رجال طوسی شرح حال راویان پیامبر(ص) و دوازده امام معصوم(ع) هر کدام در بابی جداگانه نگارش یافته است و باب پایانی کتاب به راویانی اختصاص دارد که در عصر غیبت امام دوازدهم می‌زیستند یا معاصر امامان بودند ولی از ایشان روایت نکرده‌اند. رجال طوسی به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده و در هر باب، بابهای فرعی را از باب «همزه» تا باب «یاء» در بردارد. پس از آن باب کُنی(کنیه‌ها) و باب النساء قرار دارد. در باب راویان امام صادق(ع)، قبل از باب النساء بابی با نام «باب مَن لم یسم» به راویان مبهم اختصاص دارد.[۱۳] مولف در مقدمه کتاب تصریح دارد: هرچند کوشیده است شرح حال همه راویان امامان را در این کتاب گرد آورَِد، به سبب فراوانی و پراکندگی شان در شرق و غرب، این کار امکان ندارد و وی امیدوار است راویانی که ذکر آنها نرفته است، اندک باشند.[۱۴]
با توجه به مقدمه کتاب و بررسی متن آن روشن می‌شود که هیچ ویژگی دیگری در افراد ذکر شده در کتاب، جز روایت کردن از معصومان در نظر گرفته نشده است. از این رو، از راویان اهل سنت و شیعه، راویان امامی و پیروان دیگران فرقه‌های شیعه، و نیز از راویان مومن و منافق و ثقه و غیر ثقه در کنار هم در این کتاب سخن رفته است.[۱۵] نام امیرالمومنین(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در اصحاب پیامبر اکرم(ص) و نیز نام هر امام در باب راویان از پدر ایشان (و در مواردی در باب راویان از جد آن امام) ذکر شده است. در اصحاب پیامبر، نام سلمان، مقداد، ابوذر، ابوبکر ، عمر، عثمان، معاویه و عمرو عاص ضبط شده است.
در باب راویان امیرالمومنین(ع) نام سلمان، مقداد، ابوذر و عمار با وصف ارکان اربعه، در کنار نام زیادبن عبید، عبدالله بن وهب راسبی، رئیس خوارج و عبدالله بن سبا[۱۶] دیده می‌شود. در بابهای راویان امام باقر و امام صادق(ع) نام کسانی همچون منصور دوانیقی، ابوالجارود زیادبن مروان، موسس مذهب جارودیه، حسن بن صالح بن حی، موسس مذهب صالحیه از زیدیه، ابوحنیفه نعمان بن ثابت، مالک بن انس و سفیان بن سعید ثوری و دیگر فقیهان نامور اهل سنت، در موارد بسیاری بدون اشاره به مذهب آنان، آورده شده است[۱۷] همچنین شاهدی وجود ندارد بر اینکه طوسی بنا داشته است به امامی نبودن راویان مذکور در کتاب تصریح کند تا نبودن چنین تصریحی نشانه امامی بودن شخص باشد.[۱۸]
چاپ‌ها
از رجال طوسی دو چاپ معروف به تصحیح محمد صادق آل بحرالعلوم[۱۹] و تحقیق جواد قیومی اصفهانی منتشر شده است.[۲۰] شمار افراد مذکور در چاپ نخست ۶۴۱۷ تن و در چاپ دوم ۶۴۲۹ تن است؛ ولی باید توجه داشت تعداد افراد یاد شده در این دو چاپ با نسخه‌های خطی معتبر متفاوت است. در قدیمی‌ترین نسخه موجود[۲۱] شمار افراد کمتر است و بنابر محاسبه‌ای تعداد آنها ۶۳۴۷ تن است.[۲۲] این تفاوت ناشی از آن است که در حاشیه نسخه‌های خطی از رجال طوسی[۲۳] نام‌های بسیاری درج شده بوده که بسیاری از آنها به متن چاپی کتاب اضافه شده و روشن نیست این نام‌ها توسط شیخ طوسی افزوده شده یا توسط دیگران اضافه شده است.[۲۴]
مباحث درباره این کتاب
تکرار نام روایان در رجال شیخ طوسی یکی از نکات قابل توجه است. در این کتاب، نام کسانی که از اصحابِ دو یا چند معصوم بوده‌اند در همه بابهای مرتبط ذکر شده است، مثلا نام جابربن عبدالله انصاری در شش باب آمده است.[۲۵] نکته دیگر آنکه در رجال طوسی، تکرار نام یک راوی در یک باب است که سبب وجود نداشتن ترتیبِ کامل نام‌های راویان در این کتاب است. البته برخی از صاحب‌نظران در این زمینه توضیحاتی داده‌اند.[۲۶]
منابع نویسنده
رجال ابن عقده تنها منبعی است که شیخ طوسی به استفاده از آن تصریح کرده است.[۲۷] از دیگر مآخذ این کتاب، رجال برقی است که در بابهای اصحاب امام باقر(ع) تا اصحاب امام حسن عسکری(ع) از آن استفاده کرده است.[۲۸] در باب اصحاب پیامبر اکرم از رجال شیخ طوسی از ابن عقده نقل شده[۲۹] که باید از کتاب تاریخ وی گرفته شده باشد[۳۰] در این باب همچنین سخنانی از بغوی،[۳۱] بخاری[۳۲]، احمد بن حنبل[۳۳] و محمد بن اسحاق[۳۴] نقل شده که بنظر می‌رسد، مستقیم یا غیر مستقیم، از کتاب‌های آنان اخذ شده است.
در باب اصحاب امام علی(ع) مطلبی از کشی نقل و نقد شده[۳۵] که باید از اصل رجالی او گرفته شده باشد.[۳۶] در این باب[۳۷] و در باب اصحاب امام حسن مجتبی(ع) از عبدالله اشعری[۳۸] مطلبی نقل شده که احتمالا از کتاب طبقات الشیعه وی گرفته شده است،[۳۹] هر چند در باب اصحاب امام رضا(ع) هم مطلبی از او نقل شده[۴۰] که ظاهرا برگرفته از رجال برقی است.[۴۱] در باب اصحاب امام باقر(ع) از علی بن حسن بن فضال مطلبی نقل شده[۴۲] که باید برگرفته از کتاب رجال وی باشد.
در باب اصحاب امام جواد(ع) از فضل بن شاذان مطلبی نقل شده[۴۳] و در بابهای امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) پاره‌ای نقلیات ظاهرا برگرفته از رجال کشی است.[۴۴] در باب اصحاب امام هادی(ع) مطلبی است[۴۵] که سخنی نزدیک به آن در فهرست ابن ندیم[۴۶] دیده می‌شود.[۴۷] در باب اصحاب امام حسن عسکری(ع) نیز مطلبی از ابن قولویه نقل و نقد شده است.[۴۸]
پانویس
- ↑ ص ۴۴۸، نیز ص۲۱۰.
- ↑ ص ۱۷.
- ↑ ابن طاووس، فرج المهموم، ص۱۲۱، ۱۳۲، محقق حلی،۱۳۶۴ ش،جلد ۱،ص ۴۱۳،همو،۱۴۱۲،ج۲،ص۲۰۴،ابن داود حلی،ستون ۱،۳ علامه حلی۱۴۱۷،ص۱۹۷،همو ۱۴۱۹-۱۴۱۳،جلد ۱، ص۱۴۷.
- ↑ (فلاح السائل، ص۱۴)
- ↑ محمد باقر مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۱۰۴، ص۱۳۵.
- ↑ ص ۱۷.
- ↑ جلد ۳، ص۲۳۱.
- ↑ ج ۲، ستون ۷۲.
- ↑ ص ۴۳۴.
- ↑ شبیری، ۱۳۷۰ش، ص۱۶۰.
- ↑ ص ۴۱۳
- ↑ ص ۳۳۵
- ↑ ص ۳۲۶.
- ↑ ص ۱۷.
- ↑ ثقه الاسلام تبریزی، ج ۱، ص۸۵، شوشتری، ج۱، ص۲۹، کلباسی، ج۱، ص۱۴۹.
- ↑ با این توضیح: الذی رجع الی الکفر و اظهر الغلو- کشی، ص۱۰۶، ۱۰۸، شوشتری، جلد ۶، ص۳۶۷.
- ↑ (مثلا، ص۲۲۰ و ۳۰۲)
- ↑ قس مامقانی، ج۳، ص۴۸، ۵۳، ۶۳، ۷۲، ۷۴، ۷۶، ۷۸، که غالبا از این افراد با وصف«امامی مجهول» یاد می‌کند.
- ↑ نجف ۱۳۸۱.
- ↑ قم ۱۴۱۵.
- ↑ تاریخ کتابت: ۲۱ رجب ۵۳۳ به خط محمد بن سراهنگ- طوسی رجال، ص۱۶، تصویر نسخه خطی.
- ↑ شبیری، ۱۳۷۰ش، ص۱۶۵.
- ↑ تاریخ کتابت: ۳ شوال ۱۰۲۶.
- ↑ نیازمند منبع
- ↑ ص۳۱، ۵۹، ۹۳، ۹۹، ۱۱۱، ۱۲۹.
- ↑ نیازمند منبع
- ↑ طوسی، رجال، ص۱۷.
- ↑ شبیری زنجانی، ج۲،، ص۵۳، برای جزییات نسبت رجال طوسی با رجال برقی- شبیری ۱۳۷۰ش، ص۱۹۹.
- ↑ ص ۴۸، ش۳۸۸ و ۳۹۵.
- ↑ طوسی، فهرست، ص۶۸.
- ↑ ص ۲۴.
- ↑ چند بار از جمله ص۲۵ و به تصحیف بخاری به الغارات در ص۲۸ش ۹۲
- ↑ ص ۳۲.
- ↑ ص ۳۳.
- ↑ ص ۸۱.
- ↑ طوسی، فهرست، ص۳۸۱، شوشتری، ج ۸، ص۶۱۷.
- ↑ ص ۶۸
- ↑ ص۹۶، نیز ص۱۰۶، شوشتری، ج ۱۲، ص۳۱۳.
- ↑ نجاشی، ص۴۳۱، ۴۳۶.
- ↑ ص ۳۵۱.
- ↑ شبیری، ۱۳۷۰ش، ص۲۰۹.
- ↑ ص ۱۲۷.
- ↑ ص ۳۷۹،ش ۵۶۱۹.
- ↑ ص ۳۸۶،ش ۵۶۸۲، قس نجاشی، ص۴۴ و ص۳۹۸ش ۵۸۳۸، قس نجاشی، ص۴۵.
- ↑ ص ۳۸۶ ش۵۶۹۰.
- ↑ ج۱، جزء ۲، ص۶۸۹.
- ↑ نیز طوسی، فهرست، ص۱۸۳ بنقل از ابن ندیم و کشی.
- ↑ ص ۳۸۹،ش ۵۸۴۵، قس فهرست، ص۱۰۹.
منابع
- منبع اصلی: سید جواد شبیری زنجانی، دانشنامه جهان اسلام، جلد ۱۹، مدخل رجال شیخ طوسی، تهران ۱۳۹۳ش.
- طوسی،الاستبصار،چاپ حسن موسوی خراسان، تهران ۱۳۹۰ش.
- طوسی، تهذیب الاحکام، چائ حسن موسوی خراسان، قم ۱۳۹۴ش.
- طوسی، تلخیص شافی، چاپ حسین بحرالعلوم، قم، ۱۴۰۱ق.
- طوسی، رجال شیخ طوسی چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم، ۱۴۱۵ق.
- طوسی، فهرست کتب شیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبایی، قم ۱۴۲۰ق.
- مامقانی عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ محی الدین مامقانی، قم، ۱۴۲۳ق.
- محمدبن باقربن محمد تقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق.
- شوشتری، حسن بن زین العابدین، صاحب معالم، التحریری طاووسی، چاپ فاضل جواهری، قم، ۱۴۱۱ق.
- نجاشی، حسین بن محمد تقی نوری، خاتمه مستدرک الوسایل، قم، ۱۴۱۵-۱۴۲۰ق.
- محمد جواد شبیری زنجانی، ارتباط رجال شیخ و رجال برقی، در مجموعه آثار سومین کنگره جهانی حضرت رضا(ع)، ۱۳۶۸هش،ج۲، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا، ۱۳۷۰ش.