سید حمزة بن علی بن زهره حسینی حلبی معروف به ابن‌زهره، فقیه، اصولی، متکلم و نحوی، یکی از علمای بزرگ شیعه در قرن ششم هجری قمری است. وی نویسنده کتاب فقهی غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع است و بدین رو او را صاحب غنیه می‌گویند.
| فقیه، اصولی، متکلم و نحوی شیعه | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| لقب | ابن‌زهره • صاحب غنیه |
| نسب | از نسل اسحاق بن جعفر صادق(ع) |
| تاریخ تولد | رمضان سال ۵۱۱ هجری قمری |
| زادگاه | حلب |
| تاریخ وفات | رجب سال ۵۸۵ق |
| محل دفن | دامنه کوه جوشن، نزدیکی مشهدالسقط |
| شهر وفات | حلب |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | علی بن زهره حلبی • ابوالمحاسن زهره الحلبی • محمد بن‌الحسن بن منصور نقاش • حسین بن طاهر بن حسین و ... |
| شاگردان | شاذان بن جبرئیل قمی • محمد بن جعفر مشهدی • ابن ادریس حلی و ... |
| تألیفات | غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع • نقض اشکالات فلاسفه • قبس الانوار فی نصرة العترة الاخیار و ... |
از مشهورترین شاگردان وی می‌توان شاذان بن جبرئیل قمی، محمد بن جعفر مشهدی و ابن ادریس حلی را نام برد.
ولادت و نسب
ابن‌زهره در ماه رمضان سال ۵۱۱ هجری قمری در شهر حلب دیده به جهان گشود. وی از سادات شریف بوده و نسبش به اسحاق بن جعفر صادق(ع) می‌رسد که از این جهت به «اسحاقیون» شهرت داشتند. برخی گفته‌اند نسب ابن‌زهره با ۹ یا ۱۲ واسطه به امام جعفر صادق(ع) می‌رسد.[۱]
محمدباقر خوانساری می‌نویسد: نسب سید بن زهره حلبی با دوازده واسطه به امام جعفر صادق(ع) می‌رسد که همگی از سادات بزرگوار هستند.[۲]
میرزا عبدالله افندی اصفهانی نیز نسب ابن‌زهره را این گونه بازگو می‌کند:
- السید عزالدین ابوالمکارم حمزه بن علی بن أبی المحاسن زهره بن أبی علی الحسن بن أبی المحاسن زهرة بن أبی المواهب علی بن أبی سالم محمد بن ابراهیم محمد النقیب بن علی، بن أبی علی احمد بن أبی جعفر محمد بن ابی عبدالله الحسین بن أبی ابراهیم اسحاق الموتمن بن أبی عبدالله جعفر بن محمد الصادق علیه‌السلام الحسینی الحلبی.
خاندان
ابن‌زهره از خاندان شریف و از سادات شیعه دوازده امامی شهر حلب بودند که جد اعلای آنان از مدینه کوچ کرده و در دهکده حران در حومه حلب سکنی گزید. این خانواده همواره شعاع علم، فضل و دیانت بوده و بسیاری از دانشمندان شیعه از آنان بهره برده‌اند. ابن‌زهره از مشهورترین افراد این خاندان است؛ تا آنجا که هرگاه «ابن‌زهره» بدون قرینه به کار رود، مقصود اوست.[۳]
مقام علمی ابن‌زهره
ابن‌زهره در علوم مختلف دارای تالیفاتی بوده که تنها یکی از کتابهای او به نام: «غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع» بجا مانده است. کتاب «غنیه» در دوره‌ای که رکود اصول و فقه در آن محسوس بود، شاهکاری قابل ستایش است. نقّادی‌ها و مخالفت هایی که ابن‌زهره در این کتاب با شیخ طوسی نموده، زمینه نقد آرای قدما را فراهم کرده است. این کتاب دارای سه بخش کلام، فقه و اصول فقه است.
کیفیت بحث‌ها در «غنیه» نشان دهنده وسعت اطّلاع ابن‌زهره بر اصول عامّه و خاصّه و دقّت نظرهای او است.
بعضی از آرای اصولی ابن‌زهره
- ابن‌زهره در بحث امر معتقد است که مطلق امر به لحاظ لغوی نه مقتضی وجوب است و نه مقتضی استحباب، امّا شرعا بر وجوب دلالت می‌کند. همچنین از دید ابن‌زهره امر شرعا بر فور دلالت دارد، امّا بالوضع نه بر فور دلالت می‌کند و نه بر تراخی، برخلاف نظر شیخ طوسی.[۴]
- از دیدگاه ابن‌زهره نهی نیز شرعا دلالت بر حرمت دارد، امّا نهی از شیء دلالت بر فساد منهی عنه نمی‌کند، برخلاف نظر شیخ طوسی.[۵]
- از نظرگاه ابن‌زهره ادات عموم برای رساندن معنای عموم وضع نشده‌اند؛ زیرا این الفاظ هم برای رساندن معنای عموم کاربرد دارند و هم برای بیان معنای خاص. این دیدگاه ابن‌زهره مخالف نظر شیخ طوسی در این باب است.[۶]
- از دیدگاه ابن‌زهره مفهوم وصف حجّت نیست.[۷]
- در حجّیت خبر متواتر ابن‌زهره سه شرط بیان می‌کند:
اوّلا، عدد راویان به حدّی از کثرت باشد که عادتا اتفاقشان بر کذب محال باشد، ثانیا، دانسته شود که مخبران انگیزۀ مشترکی برای بیان دروغ ندارند، ثالثا، مخبران نسبت به آن چه خبر می‌دهند، شبهه و تردیدی نداشته باشند.[۸]
- خبر واحد از دیدگاه ابن‌زهره علم آور نیست و تنها در صورتی که مخبر عادل باشد ظنّ آور است. همچنین از دید ابن‌زهره عقلا تعبّد به خبر واحد جایز است، امّا شرعا بر تعبّد به خبر واحد دلیلی وجود ندارد. وی در این نظر موافق با سید مرتضی و مخالف دیدگاه شیخ طوسی است.[۹]
- در مورد قیاس و اجماع نیز، وی نظر مشهور امامیه در آن زمان را قبول دارد.[۱۰]
سخن بزرگان
شیخ حر عاملی می‌گوید: او شخصی فاضل، عالم، موثق، جلیل القدر است و تصنیفات زیادی دارد.[۱۱]
علامه مجلسی او را عالم کامل یاد می‌کند.[۱۲]
محدث نوری می‌نویسد: حمزة بن علی بن زهرة فقیه جلیل القدر که معروف به «صاحب غُنیة» است؛ او، پدرش، جدش، برادرش و برادر زاده‌اش از اکابر فقهای ما هستند و خانواده‌شان خاندان باعظمتی در حلب هستند.[۱۳]
محدث قمی می‌گوید: ابن‌زهره حلبی عالم فاضل جلیل القدر و فقیه شناخته شده‌ای است که دارای تصنیفات بسیار در امامت، فقه، نحو و... است.[۱۴]
اساتید
- علی بن زهره حلبی، پدر ابن‌زهره.
- السید ابوالمحاسن زهره الحلبی، جد ابن‌زهره.
- أبو منصور محمد بن الحسن بن منصور نقاش موصلی.
- ابوعبدالله حسین بن طاهر بن حسین، که از شیخ ابو الفتوح روایت نقل کرده است.[۱۵]
شاگردان
- عبدالله بن علی بن زهره، برادر ابن‌زهره.
- سید محی‌الدین محمد بن عبدالله، برادرزاده‌اش.
- شاذان بن جبرئیل قمی.
- محمد بن جعفر مشهدی، مولف کتاب «المزار».
- معین الدین سالم بن بدران مصری مازنی.
- ابن ادریس حلی، مولف کتاب «السرائر».
- عزالدین ابوالحرث محمد بن حسن بغدادی.[۱۶]
آثار و تألیفات
- غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع معروف به الغنیة و معروف‌ترین اثر ابن‌زهره که در سه موضوع کلام، اصول فقه و فقه استدلالی بحث می‌کند.
- الاعتراض علی الکلام الوارد من حمص
- الجواب عما ذکره مطران
- الجواب عن الکلام الوارد من ناحیة الجبل
- جواب المسائل الواردة من بغداد
- قبس الانوار فی نصرة العترة الاخیار
- جواب الکتاب الوارد من حمص
- مسألة فی الرد علی المنجمین
- مسأله تحریم فقاع
- بررسی مسأله که خداوند متعال جبار وحی است
- بررسی مسأله جواز نکاح متعه
- نوشته‌ای در بررسی مسئله تفکر و تعقل
- النکت
- نقض اشکالات فلاسفه.[۱۷]
وفات
او در رجب سال ۵۸۵ق در ۷۴ سالگی در حلب وفات یافت و در دامنه کوه جوشن در نزدیک مشهدالسقط دفن گردید.[۱۸] بر روی سنگ قبر وی چنین آمده است:
- بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، هذه تربة الشّریف الاوحد رکن الدّین ابی المکارم حمزة بن علی بن زهرة بن علی بن محمدبن محمدبن احمدبن محمدبن الحسین بن اسحاق بن جعفر الصادق صلوات الله علیه و علی ابائه و ابنائه الائمة الطاهرین و کانت وفاته فی رجب خمس و ثمانین و خمسمائة رضی الله عنه.[۱۹]
پانویس
- ↑ دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ج۲، ص۳۷۴.
- ↑ زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۴۸۴.
- ↑ الغنیه، در ضمن کتاب الجوامع الفقهیه، ص ۴۶۳.
- ↑ حلبی، الغنیه، ۱۴۱۷ق، ص۴۶۳-و ۴۶۸.
- ↑ حلبی، الغنیه، ۱۴۱۷ق، ص ۴۶۸.
- ↑ حلبی، الغنیه، ۱۴۱۷ق، ص ۴۷۲.
- ↑ حلبی، الغنیه، ۱۴۱۷ق، ص ۴۷۵.
- ↑ حلبی، الغنیه، ۱۴۱۷ق، ص ۴۷۵.
- ↑ حلبی، الغنیه، ۱۴۱۷ق، ص ۴۷۸.
- ↑ حر عاملی، امل الآمل، ج۲، ص۱۰۵.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۲۱.
- ↑ نوری، خاتمه مستدرک، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۸.
- ↑ قمی، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۲۹۹.
- ↑ حلبی، الغنیه، ۱۴۱۷ق، ص۲۶.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۲۵۰.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۲۵۰.
- ↑ قمی، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۲۹۹.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۲۴۹.
منابع
- امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۱۴ق.
- حلبی، ابن زهرة، غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع، قم، امام صادق، ۱۴۱۷ق.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، بی‌تا.
- مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، دارالفکر، بیروت، ۱۴۱۴ق.
- عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، بغداد، اندلس، بی‌تا.
- قمی، عباس، الکنی و الالقاب، تهران، مکتبة الصدر، بی‌تا.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- نوری، حسین، خاتمة المستدرک، قم، آل البیت، ۱۴۱۵ق.