منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (راوندی)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | قطب‌الدین سعید بن هبةالله راوندی (درگذشته ۵۷۳ق) |
| تاریخ نگارش | ۵۵۲ق |
| موضوع | شرح نهج البلاغه |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | کتابخانه آیت‌الله مرعشی و انتشارات عطارد. |
| تاریخ نشر | ۱۴۰۳ق و ۱۴۰۶ق |
مِنهاجُ البَراعَةِ فی شرح نهجِ البَلاغة کتابی به زبان عربی نوشته قطب‌الدین راوندی عالم شیعه در قرن ششم هجری قمری، از نخستین شرح‌های نگاشته‌شده بر نهج البلاغه. رویکرد غالب شرح راوندی، ادبی و سپس اعتقادی است و بر شرح‌های پس از خود به‌ويژه شرح ابنابیالحدید تأثیر فراوانی گذاشته است. راوندی باورهای فرقه‌های مختلف اسلامی مثل مشبهه، اشاعره و معتزله را در کتاب خود نقد کرده است. شرح راوندی تاکنون چند بار منتشر شده است.
معرفی و اهمیت
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه، نوشته فقیه، متکلم، محدث و ادیب شیعه، سعید بن هبةالله راوندی[۱] معروف به قطب راوندی است. راوندی نگارش کتاب را در سال ۵۵۶ قمری به پایان رسانده است.[۲] او در متن خود نامی برای کتاب ننوشته، ولی شاگردش منتجب‌الدین رازی این کتاب را با نام منهاج البراعة فی شرح نهج‌البلاغه فهرست کرده که در دو مجلد بوده است.[۳]
از کهن‌ترین شرح‌ها
ابنابیالحدید معتزلی که یکی از مشهورترین شرح‌های نهج‌البلاغه را نگاشته است، شرح راوندی را قدیمی‌ترین شرح بر نهج‌البلاغه دانسته است.[۴] این ادعا در کتاب‌های دیگری نیز تکرار شده است،[۵] ولی پژوهش سید عبدالعزیز طباطبایی تراث‌پژوه سرشناس نشان می‌دهد که پیش از راوندی دست‌کم سه شرح دیگر بر نهج‌البلاغه نوشته شده است.[۶] احمد پاکتچی در مدخل راوندی در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، شرح منهاج البراعه را قدیمی‌ترین شرح بازمانده دانسته است،[۷] ولی سید عبدالعزیز طباطبایی در تحقیق خود نشان داده که شرح بیهقی پیش از منهاج نوشته شده و نسخه‌های خطی آن موجود است و نیز منتشر شده و در دسترس است.[۸]
تأثیر بر شرح‌های پس از منهاج البراعه
ابنابیالحدید در شرح خود بر نهج‌البلاغه بارها از شرح راوندی نقل کرده و در بیشتر موارد به‌دلیل اختلاف مذهبی، رویکرد انتقادی به او داشته، ولی در موارد چندی نیز با راوندی همراهی کرده است.[۹] بحرانی محدث شیعه قرن ۱۲ در کتاب لؤلؤة البحرین خود می‌گوید در کتاب سلاسل الحدید خود تلاش کرده است اشکالات ابنابیالحدید به راوندی را پاسخ گوید.[۱۰] قطب‌الدین کیدری در شرح خود بر نهج‌البلاغه و سرخسی در اعلام نهج‌البلاغه، فراوان از منهاج استفاده کرده‌اند.[۱۱]
ویژگی‌ها
راوندی به‌گفته خودش نخست خطبه اول نهج‌البلاغه را به‌تفصیل شرح کرده بود[۱۲] و پس از پایان آن تصمیم گرفت همه نهج‌البلاغه را شرح کند.[۱۳]
راوندی خطبه اول را که شرحی مفصل دارد بخش‌بخش کرده و هر بخش را جدا توضیح داده،[۱۴] ولی به‌جز خطبه اول هیچ خطبه و نامه‌ای را شرح تفصیلی نداده است؛ به عبارت دیگر پس از خطبه اول روش خود را تغییر می‌دهد؛ به این صورت که ابتدا چند خطبه را ذکر می‌کند و سپس الفاظ مشکل آن چند خطبه را یک‌جا توضیح می‌دهد.[۱۵] تعداد این خطبه‌ها گاه به سی خطبه نیز می‌رسد. در بخش نامه‌ها و حکمت‌ها نیز همین روش حاکم است. این روش باعث شده است استفاده از این کتاب با دشواری روبه‌رو شود و خواننده برای فهم هر عبارت در چند صفحه جستجو کند؛[۱۶] چنانکه بسنده کردن راوندی به توضیح عبارات مشکل و نه همه عبارات، باز هم بهره‌گیری از کتاب را دچار کاستی کرده است.[۱۷]
رویکرد ادبی
این شرح رویکردی ادبی دارد[۱۸] و از دانش‌های صرف، نحو، بلاغت و لغت استفاده فراوان برده است؛[۱۹] چنانکه برای توضیح احادیث از اشعار شاعرانی چون حسان بن ثابت، امرؤ القیس، کمیت اسدی و دیگران نیز بهره می‌برد.[۲۰] او همچنین به نسب افراد و شخصیت‌ها مذکور در کلام امام علی(ع) توجه کرده و آنها را معرفی کرده است.[۲۱] و در موارد زیادی از آیات قرآن و علوم قرآنی نیز استفاده نموده است.[۲۲]
رویکرد اعتقادی
راوندی در شرح خود گاه رویکرد اعتقادی و کلامی دارد و در موارد متعددی از مبانی اعتقادی شیعه دفاع کرده و آراء مذاهب دیگر را نقد می‌کند[۲۳] و معمولاً نظر خود را با عبارت «اصحابنا»[۲۴] بیان می‌کند.[۲۵] او در این مسیر بیشتر از احادیث و مشخصاً از احادیث امام علی(ع) استفاده کرده است.[۲۶] به‌عنوان نمونه باورهای مُشَبِّهه[۲۷] و اشاعره را نقد کرده[۲۸] و رابطه ذات و صفات الهی را توضیح داده است؛[۲۹] چنانکه گاه باورهای معتزله را نیز نقد کرده است.[۳۰] راوندی در ذیل جمله سلونی قبل أن تفقدونی درباره علم امام سخن می‌گوید و نتیجه می‌گیرد که با توجه به علم امام علی(ع)، او شایستگی امامت دارد.[۳۱]
استفاده از قرآن و حدیث در شرح
در منهاج البراعة برای تبیین معانی لغات، گاه به آیه‌های قرآن نیز تمسک شده است؛[۳۲] چنانکه احادیث زیادی نیز در این کتاب به کار رفته است. با این حال راوندی در نقل روایات چندان در بند استناد و ذکر منبع نبوده و در موارد بسیار کمی سند روایت را ذکر کرده[۳۳] و در موارد بسیاری نیز نقل‌قول‌های بدون منبع آورده است و با عباراتی کلی مثل گفته‌اند و گفته می‌شود نقل‌قول کرده است.[۳۴]
نسخه‌های خطی و چاپی
سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی در سلسله مقالاتی که درباره نهج‌البلاغه نوشته است، هفت نسخه خطی برای منهاج البراعه گزارش کرده است که در نجف، مشهد (کتابخانه آستان قدس رضوی)، شیراز (کتابخانه شاهچراغ)، قم (کتابخانه آیت‌الله مرعشی)، تهران (کتابخانه مجلس و کتابخانه دانشگاه تهران) و کتابخانه چستربیتی ایرلند نگهداری می‌شوند.[۳۵] وی همچنین سه نسخه چاپی را گزارش کرده است که یکی به‌همت عزیزالله عطاردی در هند، در سال ۱۴۰۳ق و سپس در تهران منتشر شده است و یکی هم در سال ۱۴۰۶ق با تحقیق سید عبداللطیف قرشی در قم و از سوی کتابخانه آیت‌الله مرعشی در سه جلد منتشر شده است.[۳۶]
تک‌نگاری‌ها درباره منهاج البراعه
کتاب «روش‌شناسی شرح منهاج البراعه قطب‌الدین راوندی و تأثیر آن بر شروح پسین نهج‌البلاغه» نوشته سید حمید موسوی در سال ۱۳۹۹ش منتشر شده است.[۳۷] این کتاب پایان‌نامه نویسنده در مقطع کارشناسی ارشد بوده است.[۳۸] پایان‌نامه دیگری نیز با عنوان «بررسی و تحلیل نقدهای ابنابیالحدید به قطب راوندی در شرح نهج‌البلاغه» در سال ۱۳۹۴ش نگاشته شده است.[۳۹] همچنین چندین مقاله پژوهشی با محور قرار دادن شرح منهاج البراعه تاکنون منتشر شده است؛ از جمله:
- «قطب راوندی و شرح نهج البلاغه».
- «روش‌شناسی قطب راوندی در منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة».
- «روش‌های فقه الحدیثی قطب‌الدین راوندی در منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة».
- تأثیرپذیری شرح نهج البلاغه ابن ابیالحدید از قطب‌الدین راوندی
پانویس
- ↑ افندی، ریاض العلماء، بی‌تا، ج۲، ص۴۱۹.
- ↑ طباطبایی، «فی رحاب نهج‌البلاغه (۵)»، ص۱۵۹-۱۶۰.
- ↑ طباطبایی، «نهج البلاغه عبر القرون (۷)»، ص۲۶۲.
- ↑ ابنابیالحدید، شرح نهج‌البلاغه، چاپ کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ج۱، ص۵.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، بی‌تا، ج۲، ص۴۲۱؛ خوانساری، روضات الجنات، بی‌تا، ج۴، ص۸.
- ↑ طباطبایی، «فی رحاب نهج‌البلاغه (۵)»، ص۱۵۹-۱۶۰.
- ↑ پاکتچی، «راوندی، قطب‌الدین»، ص۵۷۵.
- ↑ طباطبایی، «نهج البلاغه عبر القرون (۶)»، ص۱۶۵.
- ↑ موسوی و مردانی، «تأثیرپذیری شرح نهج‌البلاغه ابنابیالحدید از قطب‌الدین راوندی»، ص۳۶.
- ↑ بحرانی، لؤلؤة البحرین، بی‌تا، ص۳۰۵.
- ↑ قاسم‌پور، «قطب راوندی و شرح نهج البلاغه، ص۱۱۰.
- ↑ راوندی، منهاج البراعه، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۴.
- ↑ راوندی، منهاج البراعه، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۴.
- ↑ حاجیان حسین‌آبادی، «روش‌شناسی قطب راوندی در منهاج البراعة»، ص۱۲۷-۱۲۸.
- ↑ حاجیان حسین‌آبادی، «روش‌شناسی قطب راوندی در منهاج البراعة»، ص۱۲۸.
- ↑ حاجیان حسین‌آبادی، «روش‌شناسی قطب راوندی در منهاج البراعة»، ص۱۳۹.
- ↑ حاجیان حسین‌آبادی، «روش‌شناسی قطب راوندی در منهاج البراعة»، ص۱۳۹.
- ↑ طباطبایی، «نهج البلاغه عبر القرون (۷)»، ص۲۶۱.
- ↑ احتشامی‌نیا و خوش‌رفتار، «روش‌های فقه الحدیثی قطب‌الدین راوندی در منهاج البراعة»، ص۴۰-۴۳.
- ↑ احتشامی‌نیا و خوش‌رفتار، «روش‌های فقه الحدیثی قطب‌الدین راوندی در منهاج البراعة»، ص۳۳.
- ↑ حاجیان حسین‌آبادی، «روش‌شناسی قطب راوندی در منهاج البراعة»، ص۱۳۱.
- ↑ حاجیان حسین‌آبادی، «روش‌شناسی قطب راوندی در منهاج البراعة»، ص۱۳۲.
- ↑ احتشامی‌نیا و خوش‌رفتار، «روش‌های فقه الحدیثی قطب‌الدین راوندی در منهاج البراعة»، ص۳۸-۳۹.
- ↑ به‌عنوان نمونه: راوندی، منهاج البراعة، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۴۵.
- ↑ حاجیان حسین‌آبادی، «روش‌شناسی قطب راوندی در منهاج البراعة»، ص۱۲۸.
- ↑ قاسم‌پور، «قطب راوندی و شرح نهج البلاغه، ص۱۱۲.
- ↑ راوندی، منهاج البراعة، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۰، ۴۹.
- ↑ به‌عنوان نمونه: راوندی، منهاج البراعة، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۷۹.
- ↑ راوندی، منهاج البراعة، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۴۶.
- ↑ راوندی، منهاج البراعة، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۷.
- ↑ راوندی، منهاج البراعة، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۴۴۷-۴۴۸.
- ↑ قاسم‌پور، «قطب راوندی و شرح نهج البلاغه»، ص۱۱۱.
- ↑ قاسم‌پور، «قطب راوندی و شرح نهج البلاغه»، ص۱۱۲.
- ↑ حاجیان حسین‌آبادی، «روش‌شناسی قطب راوندی در منهاج البراعة»، ص۱۳۸.
- ↑ طباطبایی، «نهج البلاغه عبر القرون (۷)»، ص۲۶۴-۲۶۵.
- ↑ طباطبایی، «نهج البلاغه عبر القرون (۷)»، ص۲۶۴-۲۶۵.
- ↑ «روش‌شناسی شرح منهاج البراعه...»، سایت خانه کتاب.
- ↑ «روش‌شناسی منهاج البراعه...»، سایت گنج.
- ↑ «بررسی و تحلیل نقدهای ابنابیالحدید به قطب راوندی در شرح نهج‌البلاغه»، سایت گنج.
منابع
- ابنابیالحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج‌البلاغه، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی. بی‌تا.
- افندی، عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، مطبعة الخیام، بی‌تا.
- احتشامی‌نیا، محسن، و امین خوش‌رفتار، «روش‌های فقه الحدیثی قطب‌الدین راوندی در منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة»، در فصلنامه سفینه، شماره ۷۰، بهار ۱۴۰۰ش.
- بحرانی، یوسف، لؤلؤة البحرین، تحقیق سید محمدصادق بحر العلوم، قم، مؤسسة آل البیت، بی‌تا.
- پاکتچی، احمد، «راوندی، قطب‌الدین»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲۴، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۸ش.
- حاجیان حسین‌آبادی، رضا، «روش‌شناسی قطب راوندی در منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة»، در فصلنامه پژوهش‌نامه نهج‌البلاغه، شماره ۱۰، ۱۳۹۴ش.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، بی‌تا.
- راوندی، قطب‌الدین سعید بن هبةالله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۶ق.
- طباطبایی، سید عبدالعزیز، «فی رجاب نهج البلاغه(۵): نهج‌البلاغه عبر القرون»، در مجله تراثنا، شماره ۳۵-۳۶، ۱۴۱۴ق.
- طباطبایی، سید عبدالعزیز، «نهج‌البلاغه عبر القرون(۶)»، در مجله تراثنا، شماره ۳۵-۳۶، ۱۴۱۴ق.
- طباطبایی، سید عبدالعزیز، «فی رجاب نهج البلاغه(۷): نهج‌البلاغه عبر القرون»، در مجله تراثنا، شماره ۳۸، ۱۴۱۵ق.
- قاسم‌پور، حسن، «قطب راوندی و شرح نهج البلاغه»، در فصلنامه کاشان‌شناخت، شماره ۱، بهار ۱۳۸۴ش.
- موسوی، سید حمید، و مهدی مردانی، «تأثیرپذیری شرح نهج البلاغه ابنابیالحدید از قطب‌الدین راوندی»، در فصلنامه پژوهش‌نامه نهج‌البلاغه، شماره ۲۸، زمستان ۱۳۹۸ش.