سعد بن عبدالله اشعری قمی
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ابوالقاسم سعد بن عبدالله اشعری قمی |
| نسب | خاندان اشعریون |
| محل زندگی | بغداد • قم |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | ابومقاتل ضریر • احمد بن محمد بن خالد برقی • علی بن مهزیار اهوازی • ابراهیم بن مهزیار • ابو ایوب مکی |
| شاگردان | ابن بابویه قمی • محمد بن یعقوب کلینی • ابن قولویه قمی • احمد بن محمد بن یحیی العطار • حمزه بن قاسم |
| تألیفات | بصائر الدرجات • الضیاء • فرق الشیعه (المقالات و الفرق) • کتاب الرد علی الغلاة، ناسخ القرآن و منسوخه و محکم و متشابهه • رواة الحدیث • فضل قم و الکوفه • الامامة • مناقب الشیعه |
ابوالقاسم سعد بن عبدالله اشعری قمی از محدثان شیعه در قرن سوم هجری قمری بود. او مدتی در بغداد سکونت داشت اما احتمالاً اقامت دائمی‌اش در قم بوده است. سعد اشعری دوران امامت امام حسن عسکری(ع) و دوران غیبت صغری و حضرت صاحب الزمان(عج) را درک کرد.
خاندان
سعد از خاندان اشعریون به‌شمار می‌رود. خاندانی که نیای بزرگش به «مالک بن عامر اشعری» می‌رسد. از این خاندان، بزرگان و فقیهان نام آوری پا به عرصه جهان گذاشته که «سعد بن عبدالله اشعری» یکی از آنان است.
اساتید
سعد بن عبدالله استادان متعددی داشته است که عبارتند از:
- ابو علی حسن بن عرفه عبدی بغدادی (متوفای ۲۵۷ ق): ادیب و محدث و صاحب آثاری در حدیث و برخی علوم دیگر از جمله کتاب «الجزء» است. وی در سال ۲۵۷ در سامراء درگذشت.
- ابو جعفر محمد بن عبدالملک دقیقی واسطی (متوفای ۲۶۶ ق): او ساکن بغداد بود.
- ابو حاتم محمد بن ادریس رازی (متوفای ۲۷۷ق): آثاری از وی در زمینه‌های تفسیر و فقه بر جای مانده است.[۱]
- ابو مقاتل سیل دیلمی (نقیب ری): او راوی از امام هادی(ع) و مؤلف کتاب «الاحتجاج فی الامامة» مشتمل بر حدیث و بحث‌های کلامی است.
- ابومقاتل ضریر: از شاعران بزرگ عصر خود بود. او قصیده مشهور ری را درباره حسن بن زید که در طبرستان قیام کرد و به حکومت رسید سرود.
- احمد بن محمد بن خالد برقی
- علی بن مهزیار اهوازی
- ابراهیم بن مهزیار
- ابو ایوب مکی
- ایوب بن نوح بن دراج
تعداد محدثانی که سعد اشعری از آنان روایت نقل کرده به بیش از ۳۴ نفر می‌رسد.[۲]
شاگردان
از میان شاگردان اشعری می‌توان به این افراد اشاره کرد:
- ابن بابویه قمی پدر شیخ صدوق
- محمد بن یعقوب کلینی
- ابن قولویه قمی استاد شیخ مفید
- احمد بن محمد بن یحیی العطار پسر محمد بن یحیی
- حمزه بن قاسم[۳]
نقل روایت
مجموعه روایت‌های سعد در کتب اربعه شیعه (التهذیب، الاستبصار، الکافی و من لا یحضره الفقیه) به ۱۱۴۲ مورد می‌رسد. علاوه بر آن روایت‌هایی از او در بحار الانوار، وسائل الشیعه، کمال الدین و... ثبت شده است.[۴]
آثار
سعد بن عبدالله بیش از ۳۶ عنوان کتاب در موضوعات مختلف (فقه، کلام، تفسیر، رجال و...) نوشته که تعداد اندکی از این آثار در لابلای کتب روایی و حدیثی موجود است. از جمله «بصائر الدرجات» گویا سعد این کتاب را به پیروی از کتاب بصائر الدرجات تألیف محمد بن حسن الصفار قمی، معاصر خود تألیف کرد و موضوع آن هم فضائل و مناقب ائمه اطهار(ع) است. اصل کتاب در دسترس نیست و آنچه که اکنون موجود است، مختصری از آن است که توسط شیخ حسن بن سلیمان حلی، شاگرد شهید اول انتخاب شده است.[۵]
تنها کتابی که تاکنون به‌صورت مستقل به چاپ رسیده، «المقالات و الفرق» است که به تازگی نسخه‌ای از آن به‌دست آمده و پس از اصلاح، اضافات و توضیحات به زیور چاپ آراسته شده است. وی در این کتاب به بیان فرقه‌های مختلف شیعی (از زمان حضرت رسول(ص) تا زمان تألیف) پرداخته، ادله و دیدگاه‌های آنان را طرح و گاه نقد کرده است.[۶]
فهرست تعدادی از کتاب‌های سعد به این صورت است:
- الرحمة
- بصائر الدرجات
- الضیاء
- فرق الشیعه (المقالات و الفرق)
- کتاب الرد علی الغلاة
- ناسخ القرآن و منسوخه و محکم و متشابهه
- فضل الدعاء و الذکر
- مناقب
- رواة الحدیث
- فضل قم و الکوفه
- الامامة
- فضل النبی(ص)
- مناقب الشیعه[۷]
مناظره‌های علمی
سعد برای نشر فرهنگ تشیع و نقد مکتب‌های غیر شیعی، به برگزاری مجالس بحث و مناظره روی آورد. خود به تشکیل چنین محافلی اشاره می‌کند و می‌نویسد:
- «اشتیاق فراوانی به جمع‌آوری کتاب‌هایی مشتمل بر مباحث دقیق داشتم. علاقه‌ام به این جهت بود که دانش‌های مفید را بیاموزم و مسائل پیچیده را در نشست‌های علمی با مخالفان مطرح سازم. اعتقاد کامل به مذهب امامیه داشتم. به راحتی و سلامتی و امنیت خود نمی‌اندیشیدم و بیشتر به نقد دیدگاه‌های آنان در مبانی ولایت و خلافت پرداخته، از ستم‌های پیشوایانشان سخن می‌گفتم.»[۸]
البته کتاب‌های سعد که درباره فرقه‌های مختلف شیعه، مناقب شیعه، الامامة و... نوشته شده، خود گویای این است که او اهل بحث، استدلال و مناظره بوده است.
منزلت روایی
سعد بن عبدالله نزد دانشمندان، محدثی معتبر به شمار می‌آید:
شیخ طوسی می‌نویسد: «او محدثی جلیل القدر، مورد اعتماد، راوی اخبار(روایات) فراوان و نویسنده کتاب‌های بسیار است.»[۹]
شیخ در کتاب رجال طوسی نیز از سعد به نیکی یاد می‌کند: «سعد اشعری از اصحاب امام حسن عسکری(ع) و معاصر آن حضرت بود، اما به روایتش از امام(ع) دسترسی ندارم.»[۱۰]
نجاشی درباره‌اش می‌نویسد: «ابوالقاسم سعد بن عبدالله اشعری، فقیه و محدثی جلیل‌القدر و موثق، بزرگ خاندان اشعری و از استادان آن بود.»[۱۱]
بسیاری از رجال‌شناسان همچون کشی، ابن شهر آشوب، علامه مجلسی و علامه حلی نیز از سعد به نیکی یاد کرده‌اند.[۱۲]
وفات
درباره تاریخ وفات سعد بین تاریخ‌نگاران، اختلافاتی وجود دارد. نجاشی سال وفاتش را ۳۰۱ق می‌داند،[۱۳] حسن بن داود حلی از سال ۳۰۰ق و آقابزرگ تهرانی هم از سال ۳۰۰ نام می‌برند.[۱۴] آقا بزرگ تهرانی می‌نویسد: «سال ۳۰۱ و ۲۹۹ق هم گفته شده است، ولی بنا بر نظر رجال‌شناسان بهتر آن است که سال وفات وی را حدود سال ۳۰۰ بیان کنم همان‌طور که نظر محدث قمی نیز همین است.»[۱۵] در کتاب مراقد المعارف تاریخ دقیق وفات سعد را چهارشنبه ۲۸ شوال ۳۰۰ق ذکر شده است و مدفن وی را شهر قم در قبرستان شیخان نزدیک مرقد زکریا بن آدم اشعری قمی و زکریا بن ادریس اشعری قمی بیان شده است.[۱۶]
پانویس
- ↑ کحاله، معجم المؤلفین، ج۳، ص۲۴۵؛ ج۹، ص۳۵؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۲، ص۳۴۶.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، اسماعیلیان، ج۱، ص۱۳۴؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲، ص۲۶۱.
- ↑ آقا بزرگ، طبقات اعلام الشیعه، اسماعیلیان، ج ۱، ص۵۷، ۷۶، ۱۲۳، ۱۸۵؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ج ۱۸، ص۵۰.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ج۸، ص۷۹.
- ↑ «سعد بن عبدالله اشعری قمی آیت درایت»، ۱۳۷۶ش، ص۷۶، ص۳۶.
- ↑ اشعری قمی، المقالات و الفرق، مقدمه.
- ↑ نجاشی، رجال نجاشی، ج۱، ص۴۰۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۵۲، ص۷۸.
- ↑ شیخ طوسی، الفهرست، ص۷۵.
- ↑ شیخ طوسی، رجال طوسی، ص۴۳۱.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۷۷.
- ↑ کشی، رجال کشی، ص۵۲۸؛ ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص۵۴؛ مجلسی، الوجیزه، ص۸۵؛ علامه حلی، خلاصة الاقوال، ص۷۸.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۷۸.
- ↑ آقا بزرگ، طبقات اعلام الشیعه، اسماعیلیان، ج ۱، ص۱۳۴.
- ↑ آقا بزرگ، طبقات اعلام الشیعه، اسماعیلیان، ج ۱، ص۱۳۴.
- ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، بی‌جا، سعید بن جبیر، ۱۳۷۱ش.
منابع
- آقا بزرگ تهرانی، محمد بن محسن، طبقات اعلام الشیعة، قم، اسماعیلیان، بی‌تا.
- ابن شهر آشوب، معالم العلماء، نجف اشرف، مکتبة الحیدریة، ۱۳۸۰ق.
- اشعری قمی، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، تهران، مرکزانتشارت علمی فرهنگی.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد او مدینة السلام، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق.
- خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، مرکز نشر الثقافة الاسلامیة فی العالم، ۱۳۷۲ش.
- «سعد بن عبدالله اشعری قمی آیت درایت»، فرهنگ کوثر، ۱۳۷۶ش.
- کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، دفتر نشر اسلامی، چاپ ششم، ۱۳۶۵ش.
- حرزالدین، محمد، مراقد المعارف، بی‌جا، سعید بن جبیر، ۱۳۷۱ش.