توحید عبادی یا توحید در عبادت به‌معنای یکتاپرستی است و اینکه غیر از خدا معبودی نیست و فقط او سزاوار پرستش است. توحید عبادی را از آموزه‌های اساسی مکاتب الهی و هدف اصلی دعوت همه پیامبران(ع) و مورداتفاق همه مسلمانان می‌دانند. به‌گفته متکلمان و مفسران، آیات متعددی از قرآن بر توحید عبادی دلالت دارند. کلمه لا اله الا الله را نیز ناظر به توحید در عبادت دانسته‌اند.
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات • صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه• اصالت قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور• رجعت • امامت تنصیصی |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره | |
دلایل گوناگونی برای اثبات توحید عبادی ارائه شده است که در برخی از آنها با استناد به وابستگی و تلازم خالقیت و عبودیت، ربوبیت و عبودیت و مالکیت مرگ و حیات و عبودیت به اثبات توحید عبادی پرداخته‌اند. طبق این دلایل، فقط کسی که خالق، ربّ و مالک حیات و مرگِ مخلوقات است، سزاوار پرستش است.
به اتفاق‌نظر تمام مسلمانان، پرستش غیر خدا، شرک و موجب خروج از اسلام است. وهابیان اعمالی همچون توسل، تبرک، زیارت قبور، درخواست شفاعت و یاری از غیر خدا را مصداق عبادت و شرک شمرده‌اند؛ اما به آنها اشکال می‌گیرند که این‌گونه اعمال، تنها وقتی شرک است که همراه با اعتقاد به الوهیت و ربوبیت غیرخدا باشد؛ وگرنه شرک نیست و با توحید در عبادت منافاتی ندارد.
اهمیت و جایگاه
توحید عبادی و یکتاپرستی را از اساسی‌ترین آموزه‌های آسمانی و هدف اصلی دعوت همه پیامبران شمرده و گفته‌اند در آیاتی همچون آیه ۳۶ سوره نحل و آیه ۲۵ سوره انبیاء بدان تصریح شده است.[۱] متکلمان می‌گویند همه مسلمانان و موحدان بر اختصاص عبادت به خداوند اتفاق‌نظر دارند[۲] و اگر اختلافی هست، در تفسیر عبادت و مصادیق آن است.[۳]
گفته شده براساس آیات قرآن و گزارش‌های تاریخی، بیشترین انحرافی که در مسئله توحید رخ داده، مربوط به توحید در عبادت و ربوبیت بوده است.[۴] به نظر علامه مجلسی، مشرکان قریش به توحید در خالقیت و ربوبیت اقرار داشتند و اختلاف اساسی آنها در توحید عبادی بود.[۵] برخی توحید عبادی را مهم‌ترین مسئله‌ای دانسته‌اند که موجب شده وهابی‌ها در مقابل سایر مسلمانان (شیعه و اهل‌سنت) موضع‌گیری کنند.[۶]
می‌گویند آیات متعددی در قرآن بر توحید عبادی دلالت دارند؛ از جمله آیه ۵۱ و ۶۴ سوره آل عمران، آیه ۱۰۲ سوره انعام، آیه ۳۶ سوره نحل، آیه ۲۵ سوره انبیاء، آیه ۶۱ سوره یس.[۷] کلمه لا اله الا الله را نیز ناظر به توحید در عبادت دانسته‌اند.[۸] در آیات قرآن، حَبط اعمال، گمراهی، شقاوت و زیانکاری در قیامت و خشم خدا از آثار عبادت غیرخدا شمرده شده است.[۹] در دومین فرمان از ده فرمان حضرت موسی(ع) نیز از پرستش غیرخدا نهی و بر توحید در عبادت تأکید شده است.[۱۰]
به گفته علی ربانی گلپایگانی، کلام‌پژوه شیعی، به‌دلیل وضوح مسئله توحید در عبادت و اختلافی‌نبودن آن میان مسلمانان، این مسئله در کتاب‌های کلامی قدیم مطرح نبود و بیشتر در کتاب‌های اخلاقی مطرح می‌شد؛ اما پس از ظهور ابن‌تیمیه و عقاید جدیدش درباره توحید و شرک در عبادت، طرح این مسئله ضرورت و اهمیت یافت.[۱۱]
مفهوم‌شناسی
توحید عبادی به این معناست که معبودی جز خدا نیست و فقط خدا شایسته عبادت است.[۱۲] محمدتقی مصباح یزدی گفته است توحید در عبادت مربوط به عمل انسان و به این معناست که انسان، در عمل، کسی غیر از خدا را نپرستد؛ اما اعتقاد به اینکه کسی جز خدا شایسته پرستش نیست، توحید در الوهیت و معبودیت نامیده می‌شود.[۱۳] از نظر او معنای لا اله الا الله توحید در الوهیت است.[۱۴] با این حال، برخی از عالمان شیعه[۱۵] و ابن‌تیمیه[۱۶] و وهابیت[۱۷] توحید عبادی و توحید در الوهیت را به یک معنا دانسته‌اند؛ اما جعفر سبحانی، متکلم و مفسر شیعی، یکی دانستن توحید عبادی و توحید الوهیت را اشتباه دانسته است.[۱۸]
دلایل توحید عبادی
دلایلی برای توحید عبادی ارائه شده [۱۹] که برخی از این قرار است:
- وابستگی خالقیت و عبودیت: معبود کسی است که آفریننده باشد. هیچ آفریننده‌ای جز خداوند نیست. پس کسی جز او معبود نیست. آیاتی همچون آیه ۶۱ سوره هود، آیه ۱ و ۱۰۲ سوره انعام بر تلازم خالقیت و عبودیت دلالت دارند.[۲۰]
- تلازم ربوبیت و عبودیت: معبود کسی است که ربّ باشد. غیر از خدا کسی ربّ نیست. بنابراین غیر از خدا کسی معبود نیست.[۲۱] آیه ۲۱ سوره بقره، آیات ۷۶ تا ۷۹ سوره انعام از جمله آیاتی هستند که دلالت بر وابستگی ربوبیت و عبودیت دارند.[۲۲]
- وابستگی مالکیت مرگ و حیات و عبودیت: معبود کسی است که حیات و مرگِ مخلوقات در دست اوست. جز خدا کسی مالک مرگ و حیات نیست. پس غیر از خدا کسی معبود نیست.[۲۳] آیاتی مانند آیه ۱۰۴ سوره یونس، آیه ۱۲۳ سوره هود و آیه ۸۸ سوره قصص بر این برهان اشاره دارند.[۲۴]
از آیه ۵ سوره حمد (إِیَّاکَ نَعْبُدُ) هم انحصار و اختصاص عبادت به خداوند برداشت شده است؛ با این دلیل که مفعول (إِیَّاکَ) بر فاعل (ضمیر در نَعْبُدُ) مقدم شده است. ازاین‌رو، گفته شده آیه بر توحید عبادی دلالت می‌کند.[۲۵] علامه طباطبایی آیات ۳۹ و ۴۰ سوره یوسف را نیز دلیل واحدی بر توحید در عبادت دانسته است. خداوند در آیه چهلم (اَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ) دستور داده کسی جز او پرستیده نشود.[۲۶]
شرک در عبادت
به گفته آیت‌الله سبحانی، به اتفاق‌نظر تمام مسلمانان، پرستش غیر خدا شرک و موجب خروج از دایره توحید اسلامی به شمار می‌رود.[۲۷] از نظر مرتضی مطهری نیز عبادت غیر خدا به حکم عقل و شرع جایز نیست و موجب خروج از اسلام می‌شود.[۲۸]
وهابیون اموری مانند توسل،[۲۹] تبرک،[۳۰] زیارت قبور[۳۱] و طلب شفاعت[۳۲] را به معنای عبادت اشخاص می‌دانند و شرک می‌شمارند.[۳۳] ازاین‌رو، مسلمانانی را که به پیامبر(ص)، اهل‌بیت و پیامبران و اولیاءالله توسل و به نام و یاد آنان تبرک می‌جویند، مشرک می‌دانند.[۳۴] در پاسخ به این دیدگاهِ وهابیان، می‌گویند اعمالی همچون توسل و تبرک به اولیاءالله و درخواست شفاعت از آنان، به شرطی شرک در عبادت است که با اعتقاد به الوهیت و ربوبیت آنها همراه باشد؛ اما اگر این اعمال با چنین اعتقادی باشد که اولیاءالله بندگان خالص خدا هستند، شرک در عبادت نیست، حتی اگر همراه با خضوع باشد.[۳۵]
تک نگاری
- «توحید عبادی از دیدگاه شیعه و وهابیت»، اثر مهدی نکویی سامانی: این اثر با توجه به اهمیت توحید عبادی و تفسیر ناروای وهابیت از آن، این موضوع را از دیدگاه شیعه و وهابیت در دو بخش و یک خاتمه تحلیل و بررسی کرده است. در بخش اول، مفاهیم توحید و شرک و معیارهای ایمان و اسلام تبیین شده و در بخش دوم، دیدگاه شیعه و وهابیت درباره توحید و شرک عبادی مطرح شده و دیدگاه وهابیت نقد شده است.[۳۶]
پانویس
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۲۸ و ۴۲۹؛ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۸۵؛ عابدی، توحید و شرک، نشر مشعر، ص۸۴ و ۸۵.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۲۹؛ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۸۵؛ ربانی گلپایگانی، کلام تطبیقی (۱)، ۱۳۹۹ش، ص۱۰۰.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۲۹.
- ↑ ربانی گلپایگانی، کلام تطبیقی (۱)، ۱۳۹۹ش، ص۹۹ و ۱۰۰.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳، ۲۰۹.
- ↑ عابدی، توحید و شرک، نشر مشعر، ص۸۳.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۲۵-۴۲۶؛ عابدی، توحید و شرک، نشر مشعر، ص۸۵.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۰۶؛ عابدی، توحید و شرک، نشر مشعر، ص۸۶.
- ↑ نگاه کنید به: هاشمی رفسنجانی و محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ۱۳۸۷ش، ج۱۹، ص۵۳۷-۵۴۰.
- ↑ نگاه کنید به: عهد عتیق، سفر خروج، باب۲۰، آیه ۱ - ۱۷.
- ↑ ربانی گلپایگانی، کلام تطبیقی (۱)، ۱۳۹۹ش، ص۱۰۰.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۱۶؛ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۸۵.
- ↑ مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۹۳ش، ص۵۹.
- ↑ مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۹۳ش، ص۵۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: عابدی، توحید و شرک، نشر مشعر، ص۸۸و۸۹.
- ↑ ابن‌تیمیه، منهاج السنة، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۲۸۹ و ۲۹۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: قفاری، اصول مذهب الشیعة الامامیة، ۱۴۳۱ق، ج۲، ص۴۲۵؛ سبحانی، التوحید و الشرک فی القرآن الکریم، ۱۴۲۶ق، ص۲۹.
- ↑ سبحانی، التوحید و الشرک فی القرآن الکریم، ۱۴۲۶ق، ص۲۹و۳۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۱۹-۵۲۷.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۱۹-۵۲۰.
- ↑ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۸۶؛ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۲۱ و ۵۲۲.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۲۲-۵۲۴.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۲۵.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۲۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۴۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۱۱، ص۱۷۸.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۲۷۲.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۰۴، ۱۲۴و۱۲۹.
- ↑ نگاه کنید به: قفاری، اصول مذهب الشیعة الامامیة، ۱۴۳۱ق، ج۲، ص۴۴۱-۴۴۳.
- ↑ آل الشیخ، فتح المجید، ۱۳۷۷ق، ص۱۳۳.
- ↑ ابن تیمیه، زيارة القبور والاستنجاد بالمقبور، نشر دار طیبه، ص۵۴؛ آل الشیخ، فتح المجید، ۱۳۷۷ق، ص۲۲۹-۲۳۲؛ قفاری، اصول مذهب الشیعة الامامیة، ۱۴۳۱ق، ج۲، ص۴۷۸-۴۸۰.
- ↑ آل الشیخ، فتح المجید، ۱۳۷۷ق، ص۲۰۵ و ۲۰۶.
- ↑ همچنین نگاه کنید به: مغنیه، هذه هی الوهابیة، منظمة الاعلام الاسلامی، ص۷۴-۷۶؛ عابدی، توحید و شرک، نشر مشعر، ص۱۶۰-۱۸۰.
- ↑ ربانی گلپایگانی، کلام تطبیقی (۱)، ۱۳۹۹ش، ص۱۱۲.
- ↑ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۰۱ و ۱۰۲.
- ↑ نکویی سامانی، توحید عبادی از دیدگاه شیعه و وهابیت، ۱۳۹۵ش، ص۵-۱۴.
منابع
- آل الشیخ، عبدالرحمن بن حسن، فتح المجید شرح کتاب التوحید، تحقیق محمد حامد الفقی، قاهره، مطبعة السنة المحمدیة، چاپ هفتم، ۱۳۷۷ق-۱۹۵۷م.
- ابن‌تیمیه حرانی، احمد بن عبدالحلیم، زيارة القبور و الاستنجاد بالمقبور، ریاض، نشر دار طیبه، بی‌تا.
- ابن‌تیمیه حرانی، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة القدریة، تحقیق محمد رشاد سالم، ریاض، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
- جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن؛ تفسیر موضوعی قرآن کریم، قم، نشر اسراء، چاپ هشتم، ۱۳۹۵ش.
- ربانی گلپایگانی، علی، کلام تطبیقی (۱)؛ توحید، صفات و عدل الهی، قم، جامعه المصطفی(ص)، چاپ پنجم، ۱۳۹۹ش.
- سبحانی، جعفر، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق.
- سبحانی، جعفر، التوحید و الشرک فی القرآن الکریم، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲۶ق/۱۳۸۴ش.
- سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- عابدی، احمد، توحید و شرک در نگاه شیعه و وهابیت(بررسی و نقد افترائات دکتر قفاری بر مذهب شیعه)، تهران، نشر مشعر، بی‌تا.
- قفاری، ناصر بن عبدالله بن علی، اصول مذهب الشیعة الامامیة الاثنی عشریة؛ عرض و نقد، الجیزة، دارالرضا، چاپ چهارم، ۱۴۳۱ق-۲۰۱۰م.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، تهران، نشر سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۴ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، خداشناسی، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۳ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۰ش.
- مغنیه، محمدجواد، هذه هی الوهابیة، تهران، منظمة الاعلام الاسلامی، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
- نکویی سامانی، مهدی، توحید عبادی از دیدگاه شیعه و وهابیت، تهران، نشر مشعر، ۱۳۹۵ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر و محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن (کلید راهیابی به موضوعات و مفاهیم قرآن کریم)، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۷ش.