سکوت

از ویکی شیعه
(تغییرمسیر از صمت)
اخلاق
آیات اخلاقی
آیات افکآیه اخوتآیه اطعامآیه نبأآیه نجواآیه مشیتآیه برآیه اصلاح ذات بینآیه ایثار
احادیث اخلاقی
حدیث قرب نوافلحدیث مکارم اخلاقحدیث معراجحدیث جنود عقل و جهل
فضایل اخلاقی
تواضعقناعتسخاوتکظم غیظاخلاصخشیتحلمزهدشجاعتعفتانصافاصلاح ذات البینعیب‌پوشی
رذایل اخلاقی
تکبرحرصحسددروغغیبتسخن‌چینیتهمتبخلعاق والدینحدیث نفسعجبعیب‌جوییسمعهقطع رحماشاعه فحشاءکفران نعمت
اصطلاحات اخلاقی
جهاد نفسنفس لوامهنفس امارهنفس مطمئنهمحاسبهمراقبهمشارطهگناهدرس اخلاقاستدراج
عالمان اخلاق
ملامهدی نراقیملا احمد نراقیمیرزا جواد ملکی تبریزیسید علی قاضیسید رضا بهاءالدینیسید عبدالحسین دستغیبعبدالکریم حق‌شناسعزیزالله خوشوقتمحمدتقی بهجتعلی‌اکبر مشکینیحسین مظاهریمحمدرضا مهدوی کنی
منابع اخلاقی
قرآننهج البلاغهمصباح الشریعةمکارم الاخلاقالمحجة البیضاءرساله لقاءالله (کتاب)مجموعه وَرّامجامع السعاداتمعراج السعادةالمراقبات

سکوت از فضائل اخلاقی به‌معنای بازداشتن زبان از سخنان بی‌فایده و بی‌ارزش است. سکوت در آیات و روایات از جایگاه ویژه‌ای برخودار بوده و شیخ حر عاملی آن را مستحب دانسته است. سکوتِ هدفمند سکوتی است که به‌موقع و همراه با تفکر باشد. پیامبر اسلام(ص) نیز به این فضیلت اخلاقی متصف بود و منشأ آن بردبارى، هشدار، سنجش و تفكّر در آن حضرت، معرفی شده است.
برخی از آثار سکوت عبارت است از: نورانیت قلب، استواری عقل و عمق‌بخشی به تفکر، حفظ شخصيت، ابهّت و وقار، مصونیت از آفات و گناهان زبان. به‌گفته فقیهان شیعه سکوت در برخی از قوانین و کلیات اصول فقه و برخی از ابواب فقه همچون نماز، روزه، امر به معروف و نهی از منکر، معاملات، قرض، ازدواج، لعان و قضاوت کاربرد دارد.

جایگاه و اهمیت

به‌باور مکارم شیرازی، آیات ۱۰ و ۲۳ تا ۲۶ سوره مریم و آیه ۴۱ سوره آل‌عمران، بیانگر جایگاه سکوت در قرآن است.[۱] شیخ حر عاملی در کتاب وسائل الشیعة با بیان روایاتی به جایگاه و اهمیت سکوت پرداخته و آن را مستحب دانسته است.[۲] علامه مجلسی با استناد به روایاتی، سکوت را یکی از بهترین عبادت‌ها[۳] و زبان را کلید ورود به هر خوبی و بدی معرفی کرده است.[۴] شیخ صدوق در خصوص ارزش سکوت با استناد به روایتی، شخص ساکت را نیکوکار معرفی کرده است.[۵]

در روایات اسلامی و کتب اخلاقی آثاری برای سکوت ذکر شده که برخی از آن‌ها عبارت است از: نورانیت قلب،[۶] استواری عقل و عمق‌بخشی به تفکر،[۷] حفظ شخصيت، ابهّت، وقار[۸] و مصونیت از آفات و گناهان زبان.[۹] به بیان امام علی(ع)، حلم در صبر و صَمْت (سکوت) ریشه دارد.[۱۰]

سکوت در علوم دیگری همچون فقه و اصول فقه نیز کاربرد داشته است.[۱۱]

مفهوم‌شناسی

سکوت در علم اخلاق به‌ بازداشتن زبان از پُرگويى، سخنان لغو و بيهوده و گفتارهاى اضافى و غير لازم،[۱۲] در فقه به سخن نگفتن،[۱۳] در اصول فقه به سکوتِ معصوم(ع)[۱۴] و سكوت شارع در مقام بيانِ حكم[۱۵] معنا شده است.

به‌گفته مکارم شیرازی، کلمه صَمت با کلمه سكوت به یک معنى تفسیر شده‌[۱۶] ولی منظور از سکوت ترک مطلق کلام و منظور از صمت ترک اضافه کلام است؛ به اعتقاد ایشان، آنچه که ارزش معنوی دارد صَمت است نه سکوت.[۱۷]

سکوت به‌همراه تفکر سفارش شده[۱۸] و منشأ سکوت پیامبر اسلام(ص) چهار چيز دانسته‌ شده: بردبارى، هشدار، سنجش و تفكّر[۱۹]

سكوت رسول خدا صلى اللّه عليه و آله بر اساس چهار چيز بود: بردبارى، هشدار، سنجش و تفكّر، اما سنجيدن و اندازه‌گيرى آن حضرت در نگريستن و گوش دادن به سخن همۀ مردم يكسان بود و اما تفكّرش در اين بود كه چه مى‌ماند و چه از بين مى‌رود. و حلم و صبر در آن حضرت جمع بود از اين رو هيچ چيز او را خشمناک و ناراحت نمى‌كرد و هشدار آن حضرت به چهار چيز بود: هشدار به كار نيك تا از آن پيروى كنند، ترك كار بد تا از آن خوددارى كنند، كوشش براى نظرى كه باعث صلاح امّتش باشد و اقدام به آنچه براى آنان جامع خير دنيا و آخرت است.[۲۰]

احکام فقهی

فقیهان شیعه در ابواب مختلف فقه همچون نماز، روزه، امر به معروف و نهی از منکر، معاملات، قرض، ازدواج، لعان و قضاوت مسائل مربوط به سکوت (صحبت نکردن) را بیان کرده‌اند[۲۱] که بخشی از آن‌ها، عبارت است از:

  • به فتوای برخی از فقیهان شیعه، سکوت در اثنای خطبه‌های نماز جمعه واجب دانسته شده است.[۲۲]
  • به‌گفته صاحب جواهر، مشهور فقیهان شیعه، سکوت دختر باكره در برابر پيشنهاد ازدواج را نشانۀ رضايت او به ازدواج تلقى كرده‌اند.[۲۳]
  • سكوت كردن و گوش دادن به آيات قرآن كريم هنگام تلاوت قارى، مستحب دانسته شده است.[۲۴]
  • روزه‌ سكوت؛ بدين گونه كه روزه‌دار، سكوت را جزء نيّت روزه قرار دهد، حرام دانسته شده است.[۲۵]

اصول فقه

به‌گفته سید محسن حکیم، سکوت (اظهار نظر نکردن) در برخی از قوانین و کلیات علم اصول فقه نیز کاربرد دارد:

  • سكوت در مقام بيان: سكوت شارع در مقام بيانِ حكم باعث می‌شود که نسبت به خصوصيات و قيود محتمل در حکم، نوعى ظهور و اطلاق به‌وجود آید كه براى نفى خصوصيات، مى‌توان بدان استناد كرد.[۲۶]
  • سکوت معصوم(ع) در برابر گفتار یا رفتاری است که در حضورش انجام می‌شود و نشانه عدم مخالفت او با آن است. تقریر معصوم در کنار قول و فعل معصوم زیرمجموعه سنت قرار گرفته است.[۲۷]

سکوت در عرفان

گفته شده در متون عرفانی سکوت و خاموشی از شرایط خلوت و از راه‌های رسیدن به کمالات عرفانی است و فواید و نتایجی زیادی برای آن برشمرده‌اند.[۲۸] سکوت اصل طریقت و یکی از ارکان سلوک دانسته شده است.[۲۹] استعلامی، عرفان‌پژوه، گفته است در آثار صوفیانی مانند ابوالقاسم قشیری (از عارفان قرن پنجم قمری) و عزیزالدین نسفی (از عارفان قرن هفتم قمری) از صَمْت (سکوت) سخن گفته شده و آن را از شروط سلوک دانسته‌اند.[۳۰] مولوی را از کسانی دانسته‌اند که در سلوک خود از سکوت بهره‌های زیادی برده است.[۳۱] صمت و سکوت یکی از آداب درویشان،[۳۲] و در نظام آموزشی خانقاه، بخشی از امور تربیتی است که در آن مرید با هدایت پیر به سکوت و تنهایی پناه می‌برد.[۳۳] سکوت در کنار دوری از خلق (خلوت)، گرسنگی و شب‌زنده‌داری از شرایط سلوک ابدال دانسته شده است.[۳۴]

پانویس

  1. مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۲۹۹-۳۰۱.
  2. حر عاملی، وسائل الشيعه، ۱۴۰۹ق، ج‏۱۲، ص۱۸۲.
  3. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۸، ص۲۷۸.
  4. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۴۹.
  5. شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ۱۴۰۶ق، ص۱۶۴.
  6. مکارم شیرازی، اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين)، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۱۰۲.
  7. مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳۰۲.
  8. حر عاملی، وسائل الشيعه، ۱۴۰۹ق، ج‏۱۲، ص۱۸۷.
  9. فیض‌ کاشانی، المحجة البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۱۹۹.
  10. جلالی، «حلم»، ذیل مدخل.
  11. نگاه کنید: نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش،‌ ج۱۷، ص۱۲۵؛ موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۳۸۲ق، ج۴، ص۵۰۱؛ حکیم، حقائق الأصول‏، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۷۶.
  12. مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳۰۴.
  13. موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۳۸۲ق، ج۴، ص۵۰۰.
  14. حکیم، حقائق الأصول‏، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۲.
  15. حکیم، حقائق الأصول‏، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۷۶.
  16. مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳۰۶.
  17. مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳۰۶.
  18. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۸، ص۲۷۵.
  19. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۶، ص۱۵۳.
  20. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۶، ص۱۵۳.
  21. موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۳۸۲ق، ج۴، ص۵۰۱.
  22. موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۳۸۲ق، ج۴، ص۵۰۱.
  23. نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش،‌ ج۲۹، ص۲۰۳.
  24. موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۳۸۲ق، ج۴، ص۵۰۱.
  25. نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش،‌ ج۱۷، ص۱۲۵.
  26. حکیم، حقائق الأصول‏، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۷۶.
  27. حکیم، حقائق الأصول‏، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۲.
  28. یلمه‌ها، «صمت و خاموشی از دیدگاه عرفا»، ص۴۳.
  29. یلمه‌ها، «صمت و خاموشی از دیدگاه عرفا»، ص۴۳.
  30. استعلامی، فرهنگنامه تصوف و عرفان، ۱۳۹۸ش، ج۱، ص۸۱۹ و ۸۲۰.
  31. نراقی، آینه جان، ۱۳۹۹ش، ص۸۹ تا ۱۰۲.
  32. سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، ج۲، ص۸۲۱.
  33. استعلامی، فرهنگنامه تصوف و عرفان، ۱۳۹۸ش، ج۱، ص۸۱۹.
  34. سیدعرب، «جوع»، ذیل مدخل،

منابع

  • استعلامی، محمد، فرهنگنامه تصوف و عرفان، تهران، فرهنگ معاصر، ۱۳۹۸ش.
  • جلالی، غلامرضا و ابوالفضل والازاده، «حلم»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، بی‌تا.
  • حر عاملى، محمد بن حسن‏، وسائل الشيعه، قم، مؤسسة آل‌البيت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.‏
  • حکیم، محسن، حقائق الأصول‏، قم، كتاب‌فروشی بصيرتى، چاپ پنجم، ۱۴۰۸ق.‏
  • سجادی، جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، کومش، بی‌تا.
  • سیدعرب، حسن، «جوع»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، بی‌تا.
  • شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‏، قم، دارالشريف الرضی للنشر، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
  • فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی، المحجة البیضاء، قم، دفتر نشر اسلامی (جامعه مدرسین)، ۱۴۱۷ق.
  • مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
  • مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين)، قم، نسل جوان، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسه امام على بن ابى‌طالب(ع)، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
  • موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بيت (ع)، ۱۳۸۲ق.
  • نراقی، آرش، آینه جان، مقالاتی دربارهٔ احوال و اندیشه‌های مولانا جلال الدین بلخی، تهران، نگاه معاصر، ۱۳۹۹ش.
  • نجفی، محمد‌حسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ش.
  • یلمه‌ها، احمدرضا، «صمت و خاموشی از دیدگاه عرفا»، عرفان اسلامی، شماره ۳۲، تابستان ۱۳۹۱ش.