شرح نهج البلاغه (ابن‌ابی‌الحدید): تفاوت میان نسخه‌ها
Shamsoddin (بحث | مشارکتها) جز تمیزکاری |
Shamsoddin (بحث | مشارکتها) جز ←ویژگی‌ها: تمیزکاری |
||
| خط ۴۲: | خط ۴۲: | ||
==ویژگی‌ها== | ==ویژگی‌ها== | ||
برخی از ویژگی‌های شرح ابن ابی‌الحدید عبارتند از: | برخی از ویژگی‌های شرح ابن ابی‌الحدید عبارتند از: | ||
*استفاده از منابع شیعه و سنی: ابن ابی‌الحدید در نگارش شرح نهج‌البلاغه از کتاب‌های شیعه و سنی استفاده کرده است.<ref>مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص پانزده.</ref> به عنوان نمونه در ردّ دفاعیات قاضی عبدالجبار از [[عثمان بن عفان]]، بخشی از پاسخ‌های [[سید مرتضی]] به [[قاضی عبدالجبار]] را آورده است.<ref> سبحانی‌نیا،«شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید»، ص۵۹.</ref> گفته شده چون ابن ابی‌الحدید سرپرست کتابخانه‌های بغداد بوده امکانات بسیاری در اختیار داشته و کتابخانه ۱۰ هزار جلدی ابن علقمی هم در اختیارش بوده است از این‌رو از کتاب‌هایی استفاده کرده که برخی از آنها در اختیار محمد بن جریر طبری مورخ قرن سوم قمری نبوده است.<ref>مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص پانزده.</ref> | *استفاده از منابع شیعه و سنی: ابن ابی‌الحدید در نگارش شرح نهج‌البلاغه از کتاب‌های شیعه و سنی استفاده کرده است.<ref>مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص پانزده.</ref> به عنوان نمونه ابن ابی‌الحدید، در ردّ دفاعیات قاضی عبدالجبار از [[عثمان بن عفان]]، بخشی از پاسخ‌های [[سید مرتضی]] به [[قاضی عبدالجبار]] را آورده است.<ref> سبحانی‌نیا،«شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید»، ص۵۹.</ref> گفته شده چون ابن ابی‌الحدید سرپرست کتابخانه‌های بغداد بوده امکانات بسیاری در اختیار داشته و کتابخانه ۱۰ هزار جلدی ابن علقمی هم در اختیارش بوده است از این‌رو از کتاب‌هایی استفاده کرده که برخی از آنها در اختیار محمد بن جریر طبری مورخ قرن سوم قمری نبوده است.<ref>مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص پانزده.</ref> | ||
* جامعیت: شرح ابن ابی‌الحدید دائرة‌المعارفی از علوم ادب، کلام، فقه، اخلاق، تاریخ صدر اسلام، انساب و فرهنگ عامه عرب دانسته شده است.<ref>مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص هفده.</ref> این کتاب، تاریخ اسلامی از زمان پیامبر(ص) تا سال ۶۲۳ق ۱۳ سال قبل از سقوط بغداد به دست مغولان را دربردارد.<ref> حسینی، مصادر نهج‌البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۳.</ref> به گفته مهدوی دامغانی مترجم نهج‌البلاغه، هرچند شرح مذکور اطلاعات گوناگونی دارد، اما سه جنبه ادبی، تاریخی-اجتماعی و کلامی آن بر دیگر جنبه‌هایش برتری دارد: تقریباً نیمی از کتاب به مطالبی درباره اوضاع و احوال اجتماعی و امور تاریخی نیمه اول قرن اول قمری اختصاص دارد؛ مباحث تاریخی ضمن شرح خطبه‌ها و نامه‌ها مطرح شده است.<ref>مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص چهارده.</ref> همچنین در این کتاب | * جامعیت: شرح ابن ابی‌الحدید دائرة‌المعارفی از علوم ادب، کلام، فقه، اخلاق، تاریخ صدر اسلام، انساب و فرهنگ عامه عرب دانسته شده است.<ref>مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص هفده.</ref> این کتاب، تاریخ اسلامی از زمان پیامبر(ص) تا سال ۶۲۳ق ۱۳ سال قبل از سقوط بغداد به دست مغولان را دربردارد.<ref> حسینی، مصادر نهج‌البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۳.</ref> به گفته مهدوی دامغانی مترجم نهج‌البلاغه، هرچند شرح مذکور اطلاعات گوناگونی دارد، اما سه جنبه ادبی، تاریخی-اجتماعی و کلامی آن بر دیگر جنبه‌هایش برتری دارد: تقریباً نیمی از کتاب به مطالبی درباره اوضاع و احوال اجتماعی و امور تاریخی نیمه اول قرن اول قمری اختصاص دارد؛ مباحث تاریخی ضمن شرح خطبه‌ها و نامه‌ها مطرح شده است.<ref>مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص چهارده.</ref> همچنین در این کتاب حدود هشت هزار بیت شعر مورد استشهاد قرار گرفته است.<ref>مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص هجده.</ref> ابن ابی‌الحدید به ایرادات کسانی که بر وجود سجع در نهج‌البلاغه خرده گرفته‌اند، پاسخ داده است.<ref> ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۲۶-۱۳۰.</ref> او سخن کسانی که گفته‌اند [[نهج‌البلاغه]] یا بخش‌هایی از آن، به نادرستی به [[امام علی(ع)]] نسبت داده شده، را نیز رد کرده است.<ref> ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۰، ص۱۲۸و۱۲۹.</ref> او سخنان علی(ع) را به جسم بسیطی تشبیه کرده که قسمت‌های گوناگون آن در ماهیت با یکدیگر اختلافی ندارند.<ref> ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۰، ص۱۲۸و۱۲۹.</ref> | ||
* توضیح کلمات دشوار: ابن ابی‌الحدید ابتدا قسمتی از متن نهج‌البلاغه را تحت عنوان «اصل» نقل می‌کند سپس تحت عنوان «شرح» توضیحاتی می‌دهد.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۵۷-۵۸.</ref> او در ذیل شرح، به توضیح لغات دشوار و شرح متن می‌پردازد.<ref> حسینی، مصادر نهج البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۴.</ref> | * توضیح کلمات دشوار: ابن ابی‌الحدید ابتدا قسمتی از متن نهج‌البلاغه را تحت عنوان «اصل» نقل می‌کند سپس تحت عنوان «شرح» توضیحاتی می‌دهد.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۵۷-۵۸.</ref> او در ذیل شرح، به توضیح لغات دشوار و شرح متن می‌پردازد.<ref> حسینی، مصادر نهج البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۴.</ref> | ||
*گزارش اوضاع زمانه نویسنده: ابن ابی‌الحدید گزارشی از ابتدای خروج [[مغول]] و فتح [[ماوراءالنهر]] و [[خراسان]] و [[عراق]] و دیگر نواحی و هجوم آنان به [[بغداد]] آورده است.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۸، ص۲۱۹-۲۴۳.</ref> چراکه او معاصر آنان بوده است.<ref> حسینی، مصادر نهج‌البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۳.</ref> از این‌رو آن را از منابع تاریخی مهم در این موضوع دانسته‌اند.<ref>فکرت، «ابن ابی‌الحدید»، ص۶۴۱.</ref> | *گزارش اوضاع زمانه نویسنده: ابن ابی‌الحدید گزارشی از ابتدای خروج [[مغول]] و فتح [[ماوراءالنهر]] و [[خراسان]] و [[عراق]] و دیگر نواحی و هجوم آنان به [[بغداد]] آورده است.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۸، ص۲۱۹-۲۴۳.</ref> چراکه او معاصر آنان بوده است.<ref> حسینی، مصادر نهج‌البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۳.</ref> از این‌رو آن را از منابع تاریخی مهم در این موضوع دانسته‌اند.<ref>فکرت، «ابن ابی‌الحدید»، ص۶۴۱.</ref> | ||
* در برداشتن شرح‌حال سید رضی: ابن ابی‌الحدید در مقدمه نسب امام علی(ع) و نسب [[سید رضی]] (گردآورنده نهج‌البلاغه) و نیز مختصری از زندگی و شرح‌حال او را آورده است.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۱-۴۲.</ref> | * در برداشتن شرح‌حال سید رضی: ابن ابی‌الحدید در مقدمه نسب امام علی(ع) و نسب [[سید رضی]] (گردآورنده نهج‌البلاغه) و نیز مختصری از زندگی و شرح‌حال او را آورده است.<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۱-۴۲.</ref> | ||
== آرای نویسنده در مقدمه== | == آرای نویسنده در مقدمه== | ||
نسخهٔ ۲۲ ژانویهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۱۲:۵۷
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | ابن ابی‌الحدید معتزلی |
| موضوع | شرح نهج‌البلاغه |
| زبان | عربی |
شرح نهج‌البلاغه کتابی به زبان عربی اثر ابن ابی‌الحدید از علمای اهل‌سنت در قرن هفتم است که از مهمترین شرح‌های نهج‌البلاغه به شمار می‌آید. استفاده از منابع شیعه و سنی و چندبُعدی(تاریخی، ادبی و کلامی) بودن از ویژگی‌های این شرح دانسته شده است.
ابن ابی‌الحدید در مقدمه‌ای که بر این شرح نوشته برخی از ٰآرای خود را ذکر کرده است: او امام علی(ع) را برتر از خلفای سه‌گانه دانسته اما با این حال معتقد است که نصی از جانب پیامبر(ص) بر خلافت او وجود ندارد. به باور او خوارج، اصحاب جمل و لشکریان شام که در جنگ با علی(ع) شرکت داشتند، اهل دوزخ‌اند. همچنین در این کتاب مطالبی را آورده که با اعتقادات شیعه که علی(ع) را نخستین امام خود می‌دانند سازگار نیست، از این‌رو ردیه‌هایی بر آن نوشته‌اند.
این کتاب در ۲۰ جز تألیف شده است و در دوره‌های دوجلدی، چهارجلدی و ۲۰ جلدی منتشر شده است.
مؤلف
عبدالحمید بن هبةالله معروف به ابن ابی‌الحدید در سال ۵۸۶ق(۱۱۹۱م)، در مدائن متولد شد.[۱] او تحصیلات اولیه را در زادگاهش گذراند سپس به بغداد رفت و در آنجا به فراگیری دانش ادامه داد.[۲]
ابن ابی‌الحدید در فقه، شافعی[۳] و در اعتقادات معتزلی بود.[۴] او آثار مختلفی در بلاغت، کلام، منطق، تاریخ و شعر دارد. شرح نهج البلاغه و قصائد سبع علویات از جمله آثارش است. عمده شهرتش را به خاطر شرح نهج‌البلاغه دانسته‌اند.[۵] گفته شده مباحث او در شرح نهج‌البلاغه احاطه‌اش بر ادب، کلام، مبانی اخلاق، تاریخ صدر اسلام و شعرب عرب را نشان می‌دهد.[۶]
انگیزه و زمان نگارش
ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه را به نام اِبْنِ عَلْقَمی (۵۹۱-۶۵۶ق) وزیر شیعی عباسیان تألیف کرد و در برابر آن هدایای گران‌قیمتی از او دریافت نمود.[۷] چنانکه در پایان کتاب آورده نگارش این اثر چهار سال و هشت ماه طول کشیده که آن را با مدت خلافت حضرت علی(ع) برابر دانسته است.[۸] ابن ابی‌الحدید نگارش این اثر را در اول رجب ۶۴۴ق آغاز کرد و در آخر صفر ۶۴۹ق به پایان رسانید.[۹]
ویژگی‌ها
برخی از ویژگی‌های شرح ابن ابی‌الحدید عبارتند از:
- استفاده از منابع شیعه و سنی: ابن ابی‌الحدید در نگارش شرح نهج‌البلاغه از کتاب‌های شیعه و سنی استفاده کرده است.[۱۰] به عنوان نمونه ابن ابی‌الحدید، در ردّ دفاعیات قاضی عبدالجبار از عثمان بن عفان، بخشی از پاسخ‌های سید مرتضی به قاضی عبدالجبار را آورده است.[۱۱] گفته شده چون ابن ابی‌الحدید سرپرست کتابخانه‌های بغداد بوده امکانات بسیاری در اختیار داشته و کتابخانه ۱۰ هزار جلدی ابن علقمی هم در اختیارش بوده است از این‌رو از کتاب‌هایی استفاده کرده که برخی از آنها در اختیار محمد بن جریر طبری مورخ قرن سوم قمری نبوده است.[۱۲]
- جامعیت: شرح ابن ابی‌الحدید دائرة‌المعارفی از علوم ادب، کلام، فقه، اخلاق، تاریخ صدر اسلام، انساب و فرهنگ عامه عرب دانسته شده است.[۱۳] این کتاب، تاریخ اسلامی از زمان پیامبر(ص) تا سال ۶۲۳ق ۱۳ سال قبل از سقوط بغداد به دست مغولان را دربردارد.[۱۴] به گفته مهدوی دامغانی مترجم نهج‌البلاغه، هرچند شرح مذکور اطلاعات گوناگونی دارد، اما سه جنبه ادبی، تاریخی-اجتماعی و کلامی آن بر دیگر جنبه‌هایش برتری دارد: تقریباً نیمی از کتاب به مطالبی درباره اوضاع و احوال اجتماعی و امور تاریخی نیمه اول قرن اول قمری اختصاص دارد؛ مباحث تاریخی ضمن شرح خطبه‌ها و نامه‌ها مطرح شده است.[۱۵] همچنین در این کتاب حدود هشت هزار بیت شعر مورد استشهاد قرار گرفته است.[۱۶] ابن ابی‌الحدید به ایرادات کسانی که بر وجود سجع در نهج‌البلاغه خرده گرفته‌اند، پاسخ داده است.[۱۷] او سخن کسانی که گفته‌اند نهج‌البلاغه یا بخش‌هایی از آن، به نادرستی به امام علی(ع) نسبت داده شده، را نیز رد کرده است.[۱۸] او سخنان علی(ع) را به جسم بسیطی تشبیه کرده که قسمت‌های گوناگون آن در ماهیت با یکدیگر اختلافی ندارند.[۱۹]
- توضیح کلمات دشوار: ابن ابی‌الحدید ابتدا قسمتی از متن نهج‌البلاغه را تحت عنوان «اصل» نقل می‌کند سپس تحت عنوان «شرح» توضیحاتی می‌دهد.[۲۰] او در ذیل شرح، به توضیح لغات دشوار و شرح متن می‌پردازد.[۲۱]
- گزارش اوضاع زمانه نویسنده: ابن ابی‌الحدید گزارشی از ابتدای خروج مغول و فتح ماوراءالنهر و خراسان و عراق و دیگر نواحی و هجوم آنان به بغداد آورده است.[۲۲] چراکه او معاصر آنان بوده است.[۲۳] از این‌رو آن را از منابع تاریخی مهم در این موضوع دانسته‌اند.[۲۴]
- در برداشتن شرح‌حال سید رضی: ابن ابی‌الحدید در مقدمه نسب امام علی(ع) و نسب سید رضی (گردآورنده نهج‌البلاغه) و نیز مختصری از زندگی و شرح‌حال او را آورده است.[۲۵]
آرای نویسنده در مقدمه
ابن ابی‌الحدید در مقدمه‌ای که بر شرح نهج‌البلاغه نوشته، ٰآرای معتزله درباره امامت، برتری امام علی(ع)، قیام‌کنندگان در مقابل او و خوارج را ذکر می‌کند.[۲۶]
- برتری امام علی(ع) بر خلفای سه‌گانه؛ به گفته ابن ابی‌الحدید آراء معتزله درباره برتری امام علی(ع) سه دسته است؛ برخی امام علی(ع) و برخی دیگر ابوبکر را برتر می‌دانند و برخی نیز توقف کرده‌اند.[۲۷] ابن ابی‌الحدید به پیروی از معتزله بغداد قائل به برتری امام علی(ع) بر خلفای سه‌گانه است و منظورش این است که ثواب وی بیشتر است و هم اینکه صفات پسندیده بیشتری دارد.[۲۸] با این حال معتقد بود که نصی از جانب پیامبر(ص) بر خلافت حضرت علی(ع) وجود ندارد.[۲۹]
- اهل دوزخ بودن اصحاب جمل؛ برپاکنندگان جنگ جمل اهل دوزخ‌اند مگر عائشه، طلحه و زبیر که توبه کردند.[۳۰] همچنین لشکریان شام در جنگ صفین و خوارج دوزخی‌اند چرا که بر بغی پافشاری کردند.[۳۱]
- نظر امام علی(ع) استوارترین نظر و تدبیرش درست‌ترین تدبیر بود: از نظر این ابی‌الحدید امام علی(ع) هنگام رفتن عمر بن خطاب به جنگ با رومیان و ایرانیان به وی مشورت داد[۳۲] و به عثمان نیز نکاتی گفت که صلاحش در آنها بود و اگر می‌پذیرفت آن اتفاقات برایش نمی‌افتاد.[۳۳]
- علی(ع) مقید به دین بود و خلاف آن را عمل نمی‌کرد، اما دیگر خلفا طبق مصالحشان عمل می‌کردند خواه مطابق شرع بود یا نبود و کسی که طبق اجتهادش عمل می‌کند و قید و بندی جلودارش نیست، برنامه‌های دنیوی‌اش بهتر سامان می‌یابد.[۳۴]
کتاب‌ها
کتاب‌هایی در نقد، تلخیص و ترجمه شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید نوشته شده است. به گفته رضا استادی حدود ۲۰ کتاب در شرح، ترجمه، حاشیه و رد آن نوشته شده است.[۳۵]
ردیه‌ها
علمای شیعه ردیه‌های بر شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید نوشته‌اند چراکه در این اثر مطالبی ذکر شده که با عقاید شیعه درباره امامت و مسائل تاریخی مربوط به آن سازگار نیست.[۳۶] از جمله: سلاسل الحدید لتقیید ابن ابی‌الحدید، از شیخ یوسف بحرانی (درگذشته ۱۱۸۶ق/۱۷۷۲م)؛[۳۷] الروح فی النقض ما ابرمه ابن ابی‌الحدید، از احمد بن طاووس حلی (درگذشته ۶۷۳ق/۱۲۷۴م)، الرّد علی ابن ابی‌الحدید، از علی بن حسن بلادی بحرانی (درگذشته ۱۳۴۰ق/۱۹۲۲م)، سلاسل الحدید فی الرد علی ابن ابی الحدید، شیخ یوسف کوفی و النقد السدید لشرح الخطبة الشقشقیه لابن ابی‌الحدید.[۳۸]
ترجمه‌ها
شرح نهج‌البلاغه به فارسی ترجمه شده است: ملاشمس‌الدین بن محمد بن مراد(درگذشته۱۰۱۳ق) و نصرالله بن فتح‌الله دزفولی آن را به فارسی ترجمه کرده‌اند.[۳۹] کتاب‌های «جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه ابن‌ابی‌الحدید» با ترجمه و تحشیه محمود مهدوی‌دامغانی در ۸ جلد و ترجمه شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید در ۲۰ جلد اثر غلامرضا لایقی از دیگر ترجمه‌های آن به فارسی است. همچنین کتاب «امام علی علیه‌السلام از دیدگاه ابن‌ابی‌الحدید معتزلی» اثر حسین طیبیان برگرفته از شرح نهج‌البلاغه او است.[۴۰]
تلخیص‌ها
تلخیص‌های شرح نهج‌البلاغه عبارتند از:
- العقد النضید المستخرج من شرح ابن ابی‌الحدید فخرالدین عبدالله المؤید بالله[۴۱]
- سلطان محمود طبسی نیز آن را تلخیص کرده و شیخ محمد قنبرعلی کاظمی کتاب التقاط الدرر المنتخب را از آن استخراج کرده است.[۴۲]
همچنین العُذَیق النضید بمصادر ابن ابی‌الحدید فی شرح نهج‌البلاغه اثر احمد ربیعی از آثاری است که درباره منابع و مآخذی که ابن ابی‌الحدید از آنها استفاده کرده است.[۴۳] در این کتاب تعداد منابع ابن ابی‌الحدید ۲۲۲ عدد ذکر شده است.[۴۴]
انتشار
شرح ابن ابی‌الحدید در ۲۰ جزء تألیف شده است[۴۵] به گفته رضا استادی این کتاب در دوره‌های دو جلدی، چهار جلدی و ۲۰ جلدی چاپ شده است.[۴۶]همچنین آن در تهران(۱۲۷۱، ۱۳۰۲-۱۳۰۴ق)، قاهره(۱۳۲۹ق) و بیروت(۱۳۷۸ق) منتشر شده است.[۴۷] نسخه‌ای از این اثر در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود[۴۸] احتمال داده شده این نسخه در زمان حیات نویسنده کتابت شده باشد.[۴۹] این کتاب به تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم بر اساس تقسیم‌بندی ابن ابی‌الحدید در ۲۰ جلد و ۶۴۶۰ صفحه منتشر شده است.[۵۰]
پانویس
منابع
- ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‌البلاغة، تصحیح محمدابوالفضل ابراهیم، قم، آیة‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- ابن خلکان، شمس‌الدین احمد بن محمد، وفیات الاعیان و انباء الزمان، تحقیق احسان عباس، بیروت، دارصادر، ۱۹۹۴م.
- ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق./۱۹۸۶م.
- استادی، رضا، کتابنامه نهج البلاغه، تهران، بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۵۹ش.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، قم و تهران، اسماعیلیان و کتابخانه اسلامیه، ۱۴۰۸ق.
- «امام علی علیه‌السلام از دیدگاه ابن‌ابی‌الحدید معتزلی/ نگارنده حسین طیبیان.»، سازمان اسناد و کتابخانه ایران، مشاهده ۳۰ دی ۱۳۹۸ش.
- حسینی، عبدالزهراء، مصادر نهج‌البلاغة و اسانیده، بیروت، دار الزهراء، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۸م.
- ربیعی، احمد، العُذَیق النضید بمصادر ابن ابی الحدید فی شرح نهج البلاغه، بغداد، عبدالمجید حسین الربیعی، ۱۴۰۷ق.
- سبحانی‌نیا، محمدتقی، «شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید»، دوفصلنامه حدیث اندیشه، شماره ۶، پاییز و زمستان ۱۳۸۷ش.
- فکرت، محمدآصف، ابن ابی‌الحدید، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۴ش.
- مهدوی دامغانی، محمود، جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه، تهران، نشر نی، ۱۳۷۹ش.
- هندوشاه بن سنجر، تجارب السلف، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۵۷ش.
- ↑ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، ج۱۳، ص۱۹۹.
- ↑ مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص هفت.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الاعیان، ۱۹۹۴م، ج۷، ص۳۴۲.
- ↑ فکرت، «ابن ابی‌الحدید»، ص۶۴۲-۶۴۱.
- ↑ فکرت، «ابن ابی‌الحدید»، ص۶۴۲-۶۴۱.
- ↑ مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص دوازده.
- ↑ هندوشاه، تجارب السلف در تواریخ خلفا و وزای ایشان، ۱۳۵۷ش، ص۳۴۹.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۳۴۹.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۲۰، ص۳۴۹.
- ↑ مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص پانزده.
- ↑ سبحانی‌نیا،«شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید»، ص۵۹.
- ↑ مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص پانزده.
- ↑ مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص هفده.
- ↑ حسینی، مصادر نهج‌البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۳.
- ↑ مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص چهارده.
- ↑ مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص هجده.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۲۶-۱۳۰.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۰، ص۱۲۸و۱۲۹.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۰، ص۱۲۸و۱۲۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۵۷-۵۸.
- ↑ حسینی، مصادر نهج البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۴.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۸، ص۲۱۹-۲۴۳.
- ↑ حسینی، مصادر نهج‌البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۳.
- ↑ فکرت، «ابن ابی‌الحدید»، ص۶۴۱.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۱-۴۲.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۶-۱۱.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۷-۸.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۹.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۵۹.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۹.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۹.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۸.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۸.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۸.
- ↑ استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ۱۳۵۹ش، ص۳۷-۳۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۲، ص۵۹
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۲، ص۲۱۰.
- ↑ حسینی، مصادر نهج‌البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۷-۲۳۸؛ ستادی، کتابنامه نهج البلاغه، ۱۳۵۹ش، ص۳۷-۳۹.
- ↑ حسینی، مصادر نهج‌البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۸.
- ↑ «امام علی علیه‌السلام از دیدگاه ابن‌ابی‌الحدید معتزلی/ نگارنده حسین طیبیان.»
- ↑ حسینی، مصادر نهج‌البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۸.
- ↑ حسینی، مصادر نهج‌البلاغه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۳۸.
- ↑ ربیعی، العُذَیق النضید بمصادر ابن ابی‌الحدید فی شرح نهج‌البلاغه، مقدمه، ۱۴۰۷ق، ص ۵-۶.
- ↑ سبحانی‌نیا،«شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید»، ص۵۹.
- ↑ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، ج۱۳، ص۱۹۹.
- ↑ استادی، کتابنامه نهج‌البلاغه، ۱۳۵۹ش، ص۳۷.
- ↑ فکرت، «ابن ابی‌الحدید»، ص۶۴۲.
- ↑ آستان قدس، فهرست، ج۵، ص۱۱۲-۱۱۳: به نقل از فکرت، «ابن ابی‌الحدید»، ص۶۴۲.
- ↑ فکرت، «ابن ابی‌الحدید»، ص۶۴۲.
- ↑ مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج‌البلاغه، ۱۳۷۹ش، مقدمه مترجم، ص هفده.