کاربر:S.bagheri/صفحه تمرین ۱
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ابوعبداللّه محمدبن عبداللّه ضَبّی طهمانی |
| لقب | ابن‌البَیع |
| تاریخ تولد | ۳۲۱ق |
| محل زندگی | عراق - ایران |
| تاریخ وفات | ۴۰۵ق |
| محل دفن | نیشابور |
| شهر وفات | نیشابور |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | محمّد بن یعقوب اصم * محمّد بن عبدالله بن احمد اصفهانی صفّار |
| شاگردان | الدارقطنی * احمد بن ابی عثمان الحیری |
| محل تحصیل | عراق - ایران |
| تألیفات | المستدرک علی الصحیحین * معرفة علوم الحدیث |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| اجتماعی | قاضی |
| شناخته شده برای | عالم شافعی مذهب |
ابوعبداللّه محمدبن عبداللّه ضَبّی طهمانی، مشهور به حاکم نیشابوری(۳۲۱-۴۰۵ق)، محدث و قاضی شافعی مذهب در قرن چهارم هجری و ساکن نیشابور بود. برخی مورخان اهل سنت، او را بخاطر نقل احادیثی در فضائل اهل بیت(ع)، شیعه دانسته‌اند. سامانیان، حاکم نیشابوری را به عنوان سفیر خود نزد آل بویه می فرستادند. المستدرک علی الصحیحین که به عنوان متمم و کامل‌کننده دو کتاب صحیح بخاری و صحیح مسلم است، از مهمترین آثار او می باشد. عالمان اهل سنت او را از نظر مذهب کلامی جزو اشاعره دانسته‌اند.
وی در سوم ماه صفر سال ۴۰۵ قمری در ۸۴ سالگی در نیشابور از دنیا رفت.
جایگاه
حاکم نیشابوری در قالب روایات و احادیث از قلم افتادۀ صحیحین، بسیاری از روایات مرتبط با اهل بیت(ع) را که دارای شروط بخاری و مسلم هستند در مستدرک نقل کرده است.[۱] به عنوان مثال، می‌توان به حدیث غدیر، حدیث منزلت و نیز حدیث طیر که بر اساس مفهوم برآمده از آن، امام علی(ع) عزیزترین آفریدۀ خداوند به شمار می‌رود اشاره کرد.[۲] لازم به ذکر است آنچه در بخش فضائل اهل بیت(ع) با چندین حدیث آورده شده، همۀ آنها به اتفاق دربارۀ امام علی(ع)، فاطمه(س) و حسنین(ع) به عنوان مصداق اهل بیت رسول الله(ص) سخن آورده‌اند.[۳] گرایش حاکم به اهل بیت(ع)، در برخی کتاب های دیگر او از جمله کتاب فضائل فاطمة الزهراء(ع) هم آشکار می‌باشد.[۴]
برخی عالمان اهل سنّت، حاکم نیشابوری را شخصیتی بی نظیر در زمان خود برشمرده اند.[۵] به گفته ذهبی در کتاب سیر أعلام النبلاء، حاکم، ثقه و از حافظان حدیث در نیشابور بود و به علوم حدیث و رجال، به طور کامل مسلط بود.[۶]
ابن جزری از عالمان اهل سنت در قرن ۹ قمری معتقد است که حاکم نیشابوری در علوم قرآنی و فقه توانا بود و در کنار این علوم، در محافل متکلمان و صوفیان نیز حضور داشت، اما با این وجود، حاکم را در واقع باید محدث و عالم به علم حدیث دانست.[۷]
زندگی نامه
حاکم نیشابوری در سال ۳۲۱ق در نيشابور متولد شد. او در سنّ ۹ سالگی و تحت نظر پدر و دایی خود شنیدن(آموزش) حدیث را آغاز کرد. در ۲۰ سالگی برای شنیدن حدیث به عراق رفت و از آنجا برای بجا آوردن حج به حجاز و سپس به خراسان و ماوراءالنهر بازگشت و در نیشابور ساکن شد.[۸] لقب وی ابن‌بَیَّع بود و به گفته سَمعانی شهرت او به ابن‌بَیَّع هم احتمالاً به سابقۀ شغلی خاندان وی در داد و ستد مربوط می‌شود.[۹] وی در زمان حکومت سامانیان به عنوان قاضی شهر نِساء(از شهرهای باستانی ایران در خراسان) منصوب شد و سفیر دولت سامانی در دربار آل بویه بود و در کارهای سیاسی، قضایی و اجتماعی شرکت می نمود.[۱۰] حاکم در روز سه شنبه سوم ماه صفر سال ۴۰۵ قمری در ۸۴ سالگی در نیشابور از دنیا رفت.[۱۱]
عقیده حاکم
مذهبی
به گفته سَمعانی برخی تراجم‌نویسان اهل سنّت نوشته‌اند، حاکم نیشابوری به تشیع تمایل داشته.[۱۲] دلیل این ادعا، نقل روایت «حدیث طَیر» در فضیلت امام‌علی(ع) و حدیث «من کنت مولاه فعلیٌّ مولاه» در کتاب المستدرک علی الصحیحین و نیز نقل مطالبی توسط وی، مثل زیارت جامعه کبیره که مرتبط با شیعه است، می‌باشد.[۱۳]
سُبْکی مولف کتاب طبقات‌الشافعیة الکبری، درباره عقیده مذهبی حاکم نیشابوری با ذکر دلایلی، شیعه بودن او را رد کرده است. وی گفته که نقل احادیثی در فضائل اهل بیت(ع) توسط حاکم، در حدی نیست که او علی(ع) را بر شیخین ترجیح دهد. وی همچنین گفته که حاکم در کتاب اربعین خود، بابی درباره برتری ابوبکر، عمر و عثمان بر دیگر صحابه آورده است.[۱۴]
به گفته آیت الله سبحانی برخی محقّقان مثل آقا بزرگ تهرانی، شیخ حرّ عاملی و صاحب ریاض، حاکم نیشابوری را شیعه می دانند.[۱۵]
فقهی و کلامی
به گفته محمدبن احمد ذَهَبی، حاکم نیشابوری در فقه بر مذهب شافعی بود و به همین خاطر کتاب مناقب الشافعی را تألیف کرد.[۱۶]
مذهب کلامی او تحت تاثیر درگیریهای کلامـی ـ اعتقادی اشاعره و کرامیه در قرن ۴ و ۵ق در نیشابور بود. سُبْکی معتقد است برخی اتفاقات تاریخی نشان دهنده گرایش حاکم به اشاعره است. از نظر او حاکم یکی از افراد موثر در بسترسازی رواج کلام اشعری در نیشابور بوده است.[۱۷] ابن‌عَساکر نیز در کتاب تبیین کذب المفتری نام او را در شمار اشاعره آورده است.[۱۸]
اساتید و شاگردان
اساتید
- محمّد بن یعقوب اصم
- محمّد بن عبدالله بن احمد اصفهانی صفّار
- ابوبکر احمد بن اسحاق صبغی
- ابو حاتم ابن حبّان.[۱۹]
شاگردان
- ابن المظفر
- الدارقطنی
- احمد بن ابی عثمان الحیری
- ابن القصار الرازی.[۲۰]
تالیفات
- المستدرک علی الصحیحین
- معرفة علوم الحدیث
- تسمیة من أخرجهم البخاری و مسلم و ما انفرد به کلّ واحد منهما
- سؤالات الحاکم للدار قطنی فی الجرح و التعدیل
- تاریخ النّیسابوریین
- مزکى الأخبار
- الاکلیل
- فضائل فاطمة الزهرا (علیهاالسلام)
- فضائل الشافعى
- کتاب الضعفاء
- علل الحدیث
- مفاخر الرضا.[۲۱]
المستدرک علی الصحیحین
مستدرک به معنای تکلمه‌زدن و کامل کردن نوشته یا کتاب است. منظور از آن در اصطلاح حدیث کتابی است که به عنوان متمم و کامل‌کننده کتاب حدیثی نوشته می‌شود و احادیثی را که بر اساس شیوه نویسنده کتاب، می‌بایست در کتاب اول آورده شود، اما در آن نیامده را، گردآوری می‌کند.[۲۲] المستدرک علی الصحیحین به ادعای نویسنده آن، احادیثی را که بر اساس شیوه بخاری و مسلم، صحیح بوده و شرط‌های آن دو را داشته، اما در این دو کتاب نیامده‌اند، را گردآورده است. البته حاکم احادیثی را که خود صحیح می‌دانست به آن افزوده است.[۲۳]
حاکم نیشابوری در متن مستدرک از کتاب خود با نام المستدرک علی الشیخین نام برده است.[۲۴]
کتاب المستدرک ۸۸۰۳ حدیث، ۵۱ کتاب و ۳۶۴۷ عنوان دارد بیشتر احادیث آن در موضوعات فقهی است.[۲۵]
برخی از اصحاب حدیث، به دلیل نقل روایاتی همچون حدیث طیر و حدیث غدیر از حاکم و کتاب او انتقاد کرده‌اند.[۲۶] به گفته احمد پاکتچی از نویسندگان دایرة المعارف بزرگ اسلامی، نسبت رافضی و شیعی به حاکم، به دلیل وجود این احادیث در المستدرک داده شده است.[۲۷]
فضائل فاطمة الزهراء
کتاب فضائل فاطمة الزهراء، دربردارنده بخشی از فضایل حضرت زهرا(س) می‌باشد که با تحقیق علی‌رضا بن عبدالله بن علی‌رضا، به چاپ رسیده است.[۲۸] انگیزه حاکم نیشابوری از نگارش این کتاب، دفاع از حضرت فاطمه(س) و فضایل او در برابر منکران و جاعلان حدیث، بوده است.[۲۹]
در این کتاب، روایات مهمی آمده است. برای نمونه:
- «فاطمه(س) سرور زنان بهشت است».
- «همانا فاطمه پاره تن من است و هر که او را بیازارد، یا از در جنگ با او درآید، مرا آزرده و به جنگ با من برخاسته است».
- «خدا از خشم فاطمه(س) خشمگین و از خشنودی فاطمه(س) خشنود می‌شود».
- وقتی آیه «و آت ذی القربی حقه» نازل شد، پیامبر(ص) فدک را به حضرت زهرا(س) بخشید و گفت: «این سهمی از آسمان است که خداوند برای تو و آنانی که پس از تو می‌آیند تقسیم کرده است. وای بر کسانی که مانع آن شوند».[۳۰]
پانویس
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک، بی‌تا، ج۳، ص۱۰۷.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک، بی‌تا، ج۳، ص۱۳۰-۱۳۲.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک، بی‌تا، ج۳، ص۱۴۶-۱۵۱.
- ↑ سُبْکی، طبقات الشافعیة الکبری ، ۱۹۶۴م، ج۴، ص۱۶۶.
- ↑ سُبْکی، طبقات الشافعیة الکبری ، ۱۹۶۴م، ج۴، ص۱۵۹؛ ابن عساکر، تبیین کذب المفتری فی ما نسب إلی الامام أبی الحسن الأشعری ، ۲۰۱۰م، ص۲۲۹.
- ↑ ذهبی، سیر أعلام النبلاء ، ۱۴۱۴ق، ج۱۷، ص۱۶۳ ش۱۰۰.
- ↑ ابن الجزری، المختار من التاریخ، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۱۸۵.
- ↑ «المستدرک علی الصحیحین»، وبگاه حوزه.
- ↑ سمعانی، الانساب، ۱۳۸۲ق، ج۱، ص۴۳۳.
- ↑ «المستدرک علی الصحیحین»، وبگاه حوزه.
- ↑ خلیلی قزوینی، الارشاد فی معرفة علماءالحدیث، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۸۵۲.
- ↑ سمعانی، الانساب، ۱۳۸۲ق، ج۱، ص۴۳۳.
- ↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۵۱۰.
- ↑ سُبْکی، طبقات‌الشافعیة الکبری، ۱۹۶۴م، ج۴، ص۱۶۷.
- ↑ سبحانی، اصول الحديث و احكامه في علم الدرايه، ۱۴۲۶ق، ص۱۰و۱۱.
- ↑ ذهبی، سیر أعلام النبلاء ، ۱۴۱۴ق، ج۱۷، ص۱۷۰.
- ↑ سُبْکی، طبقات‌الشافعیة الکبری، ۱۹۶۴م، ج۴، ص۱۲۸.
- ↑ ابن عساکر، تبیین کذب المفتری فی ما نسب إلی الامام أبی الحسن الأشعری ، ۲۰۱۰م، ص۲۲۸.
- ↑ ذهبی، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ۱۴۰۹ق، ج۲۸، ص۱۲۲ و ۱۲۳ ش۱۸۳.
- ↑ ابن عساکر، تبیین کذب المفتری فی ما نسب إلی الإمام أبی الحسن الأشعری ، ۲۰۱۰م، ص۲۲۷.
- ↑ ذهبی، تذکرة الحفاظ، بی‌تا، ج۳، ص۱۴۳؛ محمدی ری‌شهری، شناخت نامه حدیث، ۱۳۹۷ش، ج۳، ص۱۹۶ـ۱۹۸.
- ↑ نجف‌زاده، دانش حدیث، ۱۳۷۳ش، ص۲۷۳؛ پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۸۴.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۶۷۲.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک، بی‌تا، ج۴، ص۴۸۸: بنقل از پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۸۳.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک، بیروت، ج۱، ص۳.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۶۷۲؛ سمعانی، الانساب، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۴۰۲.
- ↑ پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ۱۳۹۱ش، ج۲، ص۸۹.
- ↑ «فضائل فاطمة الزهراء»، وبگاه ویکی نور.
- ↑ «فضائل فاطمة الزهراء»، وبگاه ویکی نور.
- ↑ «فضائل فاطمة الزهراء»، وبگاه ویکی نور.
یادداشت
منابع
- «فضائل فاطمة الزهراء»، وبگاه ویکی نور.
- «المستدرک علی الصحیحین»، وبگاه حوزه.
- ابن الجزری، محمدبن محمد، المختار من التاریخ، بیروت، دارالكتاب العربی، ۱۴۰۸ق.
- ابن عساکر، علی‌بن حسن، تبیین کذب المفتری فی ما نسب إلی الإمام أبی الحسن الأشعری ، قاهره، المکتبة الأزهرية للتراث، ۲۰۱۰م.
- پاکتچی، احمد، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۳۹۱ش.
- حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، بیروت، دار احیا التراث العربی، ۱۴۱۰ق.
- حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
- خطیب بغدادی، احمدبن علی، تاریخ بغداد، أو، مدینة السلام، بیروت، دارالکتب العلمية، ۱۴۰۷ق.
- خلیلی قزوینی، خلیل‌‌بن عبداللّه، الارشاد فی معرفة علماء الحدیث، ریاض، محمد سعید، ۱۴۰۹ق.
- ذهبی، محمدبن احمد، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۹ق.
- ذهبی، محمدبن احمد، تذکرة الحفاظ، بیروت، دارالکتب العلمية، بی‌تا.
- ذهبی، محمدبن احمد، سیر أعلام النبلاء ، بيروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۴ق.
- سبحانی تبريزی، جعفر، اصول الحديث و احكامه في علم الدرايه، قم، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، ۱۴۲۶ق.
- سمعانی، عبدالکریم‌بن محمد، الانساب، هند، مطبعة مجلس-دائرةالمعارف العثمانیة، ۱۳۸۲ق.
- سُبْکی، عبدالوهاب‌بن علی، طبقات‌الشافعیة الکبری، قاهره، نشر محمود محمد طناحی، ۱۹۶۴م.
- محمدی ری‌شهری، محمد، شناخت نامه حدیث، قم، دارالحديث-سازمان چاپ و نشر، ۱۳۹۷ش.
پیوند به بیرون
- قاسمی حامد، مرتضی، نگرشی بر کتاب المستدرک علی الصحیحین با نگاهی به زندگی و آراء حاکم نیشابوری، مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، شماره ۱، پاییز ۱۳۸۷ش.
- جلوه های تشیع در رفتار و آثار حاکم نیشابوری.
- هجده فصل در زندگی صدیقه کبری:گفتاری بر اساس کتاب فضائل فاطمه الزهراء ؛ نوشته حاکم نیشابوری از دانشمندان و محدثان بزرگ اهل تسنن (درگذشته 405 هجری قمری).
- امام رضا (ع) و اهل حدیث؛ با تأکید بر گزارش‌های حاکم نیشابوری.