پرش به محتوا

ابی بن کعب انصاری: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی شیعه
Alikhani (بحث | مشارکت‌ها)
بدون خلاصۀ ویرایش
Alikhani (بحث | مشارکت‌ها)
خط ۴۴: خط ۴۴:


=== مصحف اُبی بن کعب ===
=== مصحف اُبی بن کعب ===
بر این اساس که ابی بن کعب در زمان [[عثمان بن عفان|عثمان]] زنده باشد، او را از جمله افرادی دانسته‌اند که به دستور عثمان مأمور یکسان‌سازی قرآن شد.<ref>ابن‌ ابی‌داود، المصاحف، ۱۴۲۳ق، ص۱۰۵؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۸۱.</ref> پژوهش‌گران علوم قرآنی برای ابی بن کعب نیز مصحف به خصوصی نقل کرده‌اند؛<ref>علوی‌مهر، آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران، ۱۳۸۴ش، ص۷۹.</ref> چنان‌که گزارش‌های مختلفی نیز بر این امر دلالت دارد.<ref>ابن‌ ابی‌داود، المصاحف، ۱۴۲۳ق، ص۱۶۴-۱۶۶.</ref>  بر اساس برخی نقل‌ها او قرآن را در زمان پیامبر جمع‌آوری کرد.<ref>ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۹۳.</ref> وی مصحف خود را به افرادی املا می‌کرد.<ref>ابن‌ ابی‌داود، المصاحف، ۱۴۲۳ق، ص۱۱۲.</ref> مصحف ابی بن کعب، همانند مصحف‌های موجود با سوره حمد آغاز و با معوذتین پایان می‌یافت، ولی در ترتیب تعدادی از سوره‌ها متفاوت بود.<ref>ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۴۴-۴۵.</ref> مصحف او در نقل اندکی از کلمات، با دیگر مصحف‌ها تفاوت داشت.<ref>معرفت، التمهید، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۲۴-۳۲۵.</ref> به گفته آلوسی، از مفسران اهل سنت و [[محمدهادی معرفت]] از مفسران شیعه در مصحف او، سوره قریش و سوره فیل به صورت یک سوره نوشته شده بود، اما در مقابل، دو سوره با نام‌های الخلع و الحفد وجود داشت که در مصحف‌های دیگر وجود نداشت.<ref>آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۶-۲۷؛ معرفت، التمهید، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۲۳.</ref> به همین دلیل قرآن وی ۱۱۵ سوره داشت.<ref>آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۶-۲۷؛ معرفت، التمهید، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۲۳.</ref> البته مطابق نقل ابن‌ندیم، قرآن او ۱۱۶ سوره داشته است.<ref>ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۴۴-۴۵.</ref> اضافه کردن دو سوره الخلع و الحفد، بر خلاف دیدگاه سایر صحابه و بر خلاف اجماع مسلمانان دانسته شده است.<ref>علوی‌مهر، آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران، ۱۳۸۴ش، ص۷۹.</ref> برخی از قرآن‌پژوهان نیز بر این باورند که دلیل وجود ندارد که الخلع و الحفد که در مصحف ابیّ آمده، از قرآن باشد؛<ref>زرکشی، البرهان، ۱۳۷۶ق، ج۲، ص۱۲۷-۱۲۸.</ref> زیرا مصحف صحابه، تنها دربردارنده قرآن متواتر نبود، بلکه در کنار آیات و سوره‌ها، برخی روایت‌ها، تفسیر‌ها و دعاها نیز نوشته می‌شد، و «الخلع» و «الحفد» از جمله دعایی بود که در مصحف ابی بن کعب وجود داشت.<ref>آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۱۳.</ref>
بر این اساس که ابی بن کعب در زمان [[عثمان بن عفان|عثمان]] زنده باشد، او را از جمله افرادی دانسته‌اند که به دستور عثمان مأمور یکسان‌سازی قرآن شد.<ref>ابن‌ ابی‌داود، المصاحف، ۱۴۲۳ق، ص۱۰۵؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۸۱.</ref> پژوهش‌گران علوم قرآنی برای ابی بن کعب نیز مصحف به خصوصی نقل کرده‌اند؛<ref>علوی‌مهر، آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران، ۱۳۸۴ش، ص۷۹.</ref> چنان‌که گزارش‌های مختلفی نیز بر این امر دلالت دارد.<ref>ابن‌ ابی‌داود، المصاحف، ۱۴۲۳ق، ص۱۶۴-۱۶۶.</ref>  بر اساس برخی نقل‌ها او قرآن را در زمان پیامبر جمع‌آوری کرد.<ref>ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۹۳.</ref> وی مصحف خود را به افرادی املا می‌کرد.<ref>ابن‌ ابی‌داود، المصاحف، ۱۴۲۳ق، ص۱۱۲.</ref>  
 
مصحف ابی بن کعب، همانند مصحف‌های موجود با سوره حمد آغاز و با معوذتین پایان می‌یافت، ولی در ترتیب تعدادی از سوره‌ها متفاوت بود.<ref>ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۴۴-۴۵.</ref> مصحف او در نقل اندکی از کلمات، با دیگر مصحف‌ها تفاوت داشت.<ref>معرفت، التمهید، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۲۴-۳۲۵.</ref> به گفته آلوسی، از مفسران اهل سنت و [[محمدهادی معرفت]] از مفسران شیعه در مصحف او، سوره قریش و سوره فیل به صورت یک سوره نوشته شده بود، اما در مقابل، دو سوره با نام‌های الخلع و الحفد وجود داشت که در مصحف‌های دیگر وجود نداشت.<ref>آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۶-۲۷؛ معرفت، التمهید، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۲۳.</ref> به همین دلیل قرآن وی ۱۱۵ سوره داشت.<ref>آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۶-۲۷؛ معرفت، التمهید، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۲۳.</ref> البته مطابق نقل ابن‌ندیم، قرآن او ۱۱۶ سوره داشته است.<ref>ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۴۴-۴۵.</ref>  
 
اضافه کردن دو سوره الخلع و الحفد، بر خلاف دیدگاه سایر صحابه و بر خلاف اجماع مسلمانان دانسته شده است.<ref>علوی‌مهر، آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران، ۱۳۸۴ش، ص۷۹.</ref> برخی از قرآن‌پژوهان نیز بر این باورند که دلیل وجود ندارد که الخلع و الحفد که در مصحف ابیّ آمده، از قرآن باشد؛<ref>زرکشی، البرهان، ۱۳۷۶ق، ج۲، ص۱۲۷-۱۲۸.</ref> زیرا مصحف صحابه، تنها دربردارنده قرآن متواتر نبود، بلکه در کنار آیات و سوره‌ها، برخی روایت‌ها، تفسیر‌ها و دعاها نیز نوشته می‌شد، و «الخلع» و «الحفد» از جمله دعایی بود که در مصحف ابی بن کعب وجود داشت.<ref>آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۱۳.</ref>


== احادیث و آثار منسوب به اُبی ==
== احادیث و آثار منسوب به اُبی ==

نسخهٔ ‏۳۰ اکتبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۱:۵۳

ابی بن کعب انصاری
مشخصات فردی
نام کاملاُبی بن کَعب بن قیس بن عبید بن زبید
کنیهابوالمنذر یا ابوالطفیل
لقباُبی بن کعب
نسب/قبیلهتیره بنی نجار
مشخصات دینی
زمان اسلام آوردنعقبه دوم
حضور در جنگ‌هاغزوات بدر، احد، خندق


اُبَیّ بن کَعب، از اصحاب پیامبر(ص) و از کاتبان وحی. او در قرائت، گردآوری، تفسیر و آموزش قرآن و فقه تخصص داشت. وی از گروه هفتاد نفره انصار بود که در عقبه دوم با پیامبر(ص) بیعت کرد. همچنین در غزواتی مانند بدر، احد و خندق همراه پیامبر(ص) بود. در دوره خلافت عثمان، به همراه زید بن ثابت، برجسته‌ترین اعضای هیأت ۱۲ نفره تدوین مصحف عثمانی بود.

جایگاه ابی بن‌کعب در تاریخ اسلام

اُبَیّ بن کَعْب بن قیس، از قبیله خَزرَج و از انصار بود.[۱] گفته شده پیامبر او را «ابوالمُنذِر» و عمر بن خَطّاب او را «ابوالطُفیل» کنیه داد.[۲] «سید المسلمین»،[۳] «سید القُرّاء» (یعنی: پیشوای قاریان)[۴] و «سید الأنصار» را از القاب او دانسته‌اند.[۵] در جاهلیت که کمتر کسی نوشتن می‌دانست، اُبی کتابت را فرا گرفته بود.[۶]

مطابق برخی احادیث، ابی بن کعب از جمله افرادی بود که پس از درگذشت حضرت محمد(ص)، امام علی(ع) را خلیفه پیامبر می‌دانست.[۷] ابوالصلاح حلبی، فقیه و متکلم شیعه در قرن چهارم و پنجم، نیز ابیّ را از شیعیان امام علی(ع) دانسته است.[۸] مطابق برخی روایت‌ها، ابن‌کعب یکی از دوازده نفری بود که به ابوبکر اعتراض کرد که چرا به جای امام علی(ع)، بر مسند خلافت تکیه زده است.[۹] مطابق آنچه در کتاب احتجاج آمده، ابی بن کعب روایتی را از پیامبر(ص) نقل کرده که در آن به امامت امام علی(ع) بعد از پیامبر، تصریح شده است.[۱۰]

بر اساس روایتی از امام صادق(ع) قرائت امامان شیعه بر اساس قرائت اُبی بن کعب بوده است.[۱۱] سید حسن صدر نویسنده کتاب تأسیس الشیعه، این روایت امام صادق را دلیلی بر مقام والای او می‌داند.[۱۲] او تمامی قرآن را از پیامبر آموخت و بر او عرضه کرد.[۱۳] گفته شده، ابن‌کعب در رأس مکتب تفسیری مدینه قرار داشت.[۱۴] مطابق برخی نقل‌ها او از جمله افرادی بود که در زمان پیامبر، قرآن را حفظ کرده بود.[۱۵] طبق حدیث نقل شده در منابع اهل‌تسنن، او یکی از چهار فردی است که پیامبر(ص) فرا گرفتن قرآن از آنان را توصیه کرده است.[۱۶] گفته شده قرائت قاریان هفت‌گانه، به این دلیل معتبر بوده که آنها از علی(ع)، عثمان، عبدالله بن مسعود، زید بن ثابت و یا ابی بن کعب نقل کرده‌اند.[۱۷] برخی احادیث اهل‌تسنن که در آن به فضایل برخی از صحابه پرداخته است، اُبی بن کعب را آگاه‌ترین فرد امت به قرائت معرفی می‌کند.[۱۸]

اُبی بن کعب پس از رحلت پیامبر(ص) به تعلیم قرآن پرداخت و جمعی از صحابه، مانند ابن‌عباس و ابوهریره و از تابعین افرادی چون ابوعبدالرحمن سلمی و ابوالعالیه ریاحی از وی قرائت آموختند.[۱۹]

در زمان پیامبر(ص)

مطابق برخی گزارش‌ها ابی بن کعب در عقبه دوم با پیامبر(ص)، بیعت کرد.[۲۰] البته ابن‌هشام، تاریخ‌نگار قرن سوم، نام او را در زمره افرادی که در عقبه دوم پیمان بستند،‌ نیاورده است.[۲۱] پیامبر پس از هجرت میان او و سعید بن زید بن عمرو[۲۲] و به قولی میان او و طلحة بن عبیدالله، پیمان برادری برقرار کرد.[۲۳] ابن‌کعب در غزوه بدر، غزوه احد، غزوه خندق و غزوه‌های دیگری همراه پیامبر(ص) بود.[۲۴] همچنین او در سَریّه‌ای که در آغاز هفتمین ماه از هجرت به فرماندهی حَمْزَةِ بن عبدالمُطَّلِب روی داد، شرکت کرد.[۲۵] طبق برخی نقل‌ها، او پیش از آنکه مسلمان شود، از احبار یهودی بوده است.[۲۶]

بر اساس گزارش‌های تاریخی، نخستین کسی که در مدینه،[۲۷] نامه‌های پیامبر را نوشت ابی بن‌ کعب بود و در غیاب او، زید بن ثابت این کار را انجام می‌داد.[۲۸] البته پیمان‌نامه‌ها و صلح‌نامه‌های پیامبر را علی(ع) می‌نوشت.[۲۹] همچنین گفته شده ابیّ بن کعب نخستین فردی بود که در پایان نامه‌ها، نام خود و پدرش را به عنوان کاتب ثبت می‌کرد.[۳۰] ابن‌کعب گاهی از طرف پیامبر(ص) به نومسلمانان، قرآن و احکام شرعی را می‌آموخت.[۳۱] ابن‌کعب از کاتبان وحی بود.[۳۲] مطابق نقل ابن‌جریر طبری، تاریخ‌نگار قرن چهارم، اُبی بن کعب و زید بن ثابت تنها در غیاب علی(ع) و عثمان، وحی را می‌نوشتند.[۳۳]

قرائت اُبی

ابن‌جزری، ابی بن کعب را برجسته‌ترین قاری امت دانسته است.[۳۴] به گفته برخی پژوهشگران، قرائت اُبی پایه اصلی قرائت‌هایی است که در سده‌های بعد از خود، به عنوان قرائت‌های معتبر شناخته می‌شوند؛ به گونه‌ای که ادعا شده قرائت اُبی بن کعب از بنیان‌های اصلی قرائت حجازی است، چرا که در میان قرائات سبع، قرائت نافع و ابن کثیر (از قرائت‌های حجازی) تا حد زیادی از قرائت اُبی ریشه گرفته‌اند.[۳۵] در قرائت‌های کوفی نیز تأثیر اُبی بن کعب بر قرائت عاصم و کسائی را قابل ملاحظه ارزیابی کرده‌اند.[۳۶]

مصحف اُبی بن کعب

بر این اساس که ابی بن کعب در زمان عثمان زنده باشد، او را از جمله افرادی دانسته‌اند که به دستور عثمان مأمور یکسان‌سازی قرآن شد.[۳۷] پژوهش‌گران علوم قرآنی برای ابی بن کعب نیز مصحف به خصوصی نقل کرده‌اند؛[۳۸] چنان‌که گزارش‌های مختلفی نیز بر این امر دلالت دارد.[۳۹] بر اساس برخی نقل‌ها او قرآن را در زمان پیامبر جمع‌آوری کرد.[۴۰] وی مصحف خود را به افرادی املا می‌کرد.[۴۱]

مصحف ابی بن کعب، همانند مصحف‌های موجود با سوره حمد آغاز و با معوذتین پایان می‌یافت، ولی در ترتیب تعدادی از سوره‌ها متفاوت بود.[۴۲] مصحف او در نقل اندکی از کلمات، با دیگر مصحف‌ها تفاوت داشت.[۴۳] به گفته آلوسی، از مفسران اهل سنت و محمدهادی معرفت از مفسران شیعه در مصحف او، سوره قریش و سوره فیل به صورت یک سوره نوشته شده بود، اما در مقابل، دو سوره با نام‌های الخلع و الحفد وجود داشت که در مصحف‌های دیگر وجود نداشت.[۴۴] به همین دلیل قرآن وی ۱۱۵ سوره داشت.[۴۵] البته مطابق نقل ابن‌ندیم، قرآن او ۱۱۶ سوره داشته است.[۴۶]

اضافه کردن دو سوره الخلع و الحفد، بر خلاف دیدگاه سایر صحابه و بر خلاف اجماع مسلمانان دانسته شده است.[۴۷] برخی از قرآن‌پژوهان نیز بر این باورند که دلیل وجود ندارد که الخلع و الحفد که در مصحف ابیّ آمده، از قرآن باشد؛[۴۸] زیرا مصحف صحابه، تنها دربردارنده قرآن متواتر نبود، بلکه در کنار آیات و سوره‌ها، برخی روایت‌ها، تفسیر‌ها و دعاها نیز نوشته می‌شد، و «الخلع» و «الحفد» از جمله دعایی بود که در مصحف ابی بن کعب وجود داشت.[۴۹]

احادیث و آثار منسوب به اُبی

مطابق نقل ابن‌ندیم در الفهرست، ابن‌کعب در موضوع فضائل قرآن کتابی نوشته بود.[۵۰] به گفته آقابزرگ طهرانی، کتاب او نخستین کتاب تألیف شده در موضوع فضائل قرآن بوده است.[۵۱] چنان‌که در برخی کتاب‌های تفسیری، مانند مجمع البیان و کشف البیان، روایت‌هایی از ابی بن کعب در فضیلت خواندن سوره‌های قرآن نقل شده است.[۵۲] به گفته سیوطی، ابی بن کعب نسخه‌ای بزرگ در تفسیر قرآن داشت که در سده‌های نخستین متداول بود و مفسرانی چون محمد بن جریر طبری و ابن ابی حاتم از آن استفاده کرده‌اند.[۵۳]

بنا بر شمارش نَوَوی، ۱۶۴ حدیث از پیامبر به واسطه ابی بن کعب نقل شده است که برخی از آنها در صحیح بخاری و تعدادی هم در صحیح مسلم وجود دارد.[۵۴] از صحابه ابوایوب انصاری، عبدالله بن عباس و ابوموسی اشعری و از تابعین فرزندش (طُفیل)، سوید بن غفله، عبدالرحمان بن اسود و عبدالرحمان بن ابی لیلی احادیثی را از او نقل کرده‌اند.[۵۵] احادیث منقول از اُبی بن کعب از حیث موضوع مسائلی مربوط به فقه، تفسیر، سیره، و زهد و اخلاق را در برمی‌گیرد.[۵۶]

درگذشت

ابی بن کعب در مدینه درگذشت.[۵۷] برای تاریخ وفات او، سال‌های مختلفی را ذکر کرده‌اند، ولی به گفته ابن‌عبد‌البر، از شرح‌حال نویسان قرن پنجم قمری، درگذشت او در دوران خلافت عمر (یعنی ۱۳-۲۳ق) از دیگر دیدگاه‌ها مشهورتر است.[۵۸] در گزارش‌های تاریخی سال‌های ۱۹، ۲۰، ۲۲، ۳۰ و ۳۲ به عنوان سال وفات او ذکر شده است.[۵۹] بر اساس این نقل که درگذشت او بعد از دوران عمر باشد، گفته شده نماز میت او را عثمان خوانده است.[۶۰]

پانویس

  1. ابن‌اثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۱.
  2. ابن‌اثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۱.
  3. ابن‌اثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۱.
  4. مدنی، الدرجات الرفیعه، ۱۹۸۳م، ص۳۲۴.
  5. خلف، تفسیر الصحابی الجلیل ابی بن کعب، ۲۰۰۱م، ص۱۱.
  6. ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۷۸.
  7. نگاه کنید به: شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ۴۶۱؛ شیخ مفید، الفصول المختاره، ۱۴۱۳ق، ص۹۰؛ طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۷۵؛ و ۱۱۳.
  8. حلبی، تقریب المعارف، ۱۴۱۷ق، ص۲۳۴؛ ۳۸۳؛ و ۴۰۳.
  9. شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ۴۶۱.
  10. طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۱۴.
  11. کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۳۴.
  12. صدر، تأسیس الشیعه، ۱۳۷۵ش، ص۳۲۴.
  13. ابن‌مهران، المبسوط فی القرائات العشر، مجمع اللغة، العربیه، ص۲۳.
  14. مؤدب، روش‌های تفسیر قرآن، ۱۳۸۰ش، ص۴۵.
  15. ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۵، ص۸.
  16. بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۵، ص۳۶؛ مسلم، صحیح مسلم، دار احیاء التراث العربی، ج۴، ص۱۹۱۴.
  17. مقدمتان فی علوم القرآن، ۱۳۹۲ق، ص۴۲.
  18. ترمذی، سنن الترمذی، ۱۳۹۵ق، ج۵، ص۶۶۵؛ ابن‌عبدالبر، استیعاب،‌ ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۶۸.
  19. ابن‌جزری، غایة النهایه، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۳۱
  20. ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۷۸.
  21. خلف، تفسیر الصحابی الجلیل ابی بن کعب، ۲۰۰۱م، ص۱۳؛ نگاه کنید به، ابن‌هشام، السیرة النبویه، دار المعرفه، ج۱، ص۴۴۲-۴۴۵.
  22. ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۴۲۳.
  23. بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۵۹م، ج۱،‌ ۲۷۱.
  24. ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۷۸.
  25. واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۹.
  26. ذهبی، التفسیر و المفسرون، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۹۲.
  27. ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۶۸.
  28. بلاذری، انساب الأشراف، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۵۳۱.
  29. ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۶۹.
  30. ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۶۸.
  31. نگاه کنید به: ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۴۷۵-۴۷۶.
  32. ابن‌سعد، ۱۴۱۰ق،‌ ج۳، ص۳۷۸؛ ابن‌قتیبه، المعارف، ۱۹۹۲ق، ج۱ ص۲۶۱.
  33. طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۶، ص۱۷۹.
  34. ابن‌جزری، غایة النهایه، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۳۱.
  35. پاکتچی، «ابی بن کعب و علوم قرآنی»، ص۴۶۴.
  36. پاکتچی، «ابی بن کعب و علوم قرآنی»، ص۴۶۴.
  37. ابن‌ ابی‌داود، المصاحف، ۱۴۲۳ق، ص۱۰۵؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۸۱.
  38. علوی‌مهر، آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران، ۱۳۸۴ش، ص۷۹.
  39. ابن‌ ابی‌داود، المصاحف، ۱۴۲۳ق، ص۱۶۴-۱۶۶.
  40. ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۹۳.
  41. ابن‌ ابی‌داود، المصاحف، ۱۴۲۳ق، ص۱۱۲.
  42. ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۴۴-۴۵.
  43. معرفت، التمهید، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۲۴-۳۲۵.
  44. آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۶-۲۷؛ معرفت، التمهید، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۲۳.
  45. آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۶-۲۷؛ معرفت، التمهید، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۲۳.
  46. ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۴۴-۴۵.
  47. علوی‌مهر، آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران، ۱۳۸۴ش، ص۷۹.
  48. زرکشی، البرهان، ۱۳۷۶ق، ج۲، ص۱۲۷-۱۲۸.
  49. آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۱۳.
  50. ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۵۶.
  51. آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۶، ص۲۶۲.
  52. نگاه کنید به: طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۶، ص۴۱۹، ۴۶۳، ۵۰۱، ۵۳۵و۶۰۷؛ ثعلبی، الکشف و البیان، ۱۴۲۲ق، ج۸، ص۱۳۸، ۲۲۰، ۲۶۲، ۳۰۱، ۳۲۷و۳۵۸.
  53. سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۴۷۲.
  54. نووی، تهذیب الأسماء، دار الکتب العلمیه، ج۱، ص۱۰۹.
  55. مزی، تهذیب الأسماء، دار الکتب العلمیه، ج۱، ص۱۰۹.
  56. سلیم، «ابی بن کعب»، ۴۶۴.
  57. ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۹۵.
  58. ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۶۹.
  59. ابن‌اثیر، اسد الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۳.
  60. مقدسی، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، ج۵، ص۱۱۶.

یادداشت

منابع

  • ابن ابی داوود، عبدالله بن سلیمان، المصاحف، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
  • ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغابه، قاهره، ۱۲۸۶ـ۱۲۸۰ق.
  • ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق.
  • ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، نجف، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
  • ابن جزری، محمد بن محمد، غایة النهایة، به کوشش گ.برگشتر سر، قاهره۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
  • ابن خلدون، العبر.
  • ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت دارصادر.
  • ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب، به کوشش محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
  • ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، [عمان]، دارالبشیر.
  • ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۳۸۸ق/۱۶۶۹م.
  • ابن مجاهد، احمد بن موسی، السبعة فی القراءات، به کوشش شوقی ضعیف، قاهره، ۱۹۷۲م.
  • ابن‌مهران، احمد بن حسین، المبسوط فی القرائات العشر، به تحقیق سبیع حمزه حاکمی، دمشق، مجمع اللغة العربیه، بی‌تا.
  • ابن ندیم، الفهرست.
  • ابو عمرو دانی، عثمان بن سعید، التیسیر، به کوشش اتوپرتسل، استانبول، ۱۹۳۰م.
  • احمد بن حنبل، مسند، قاهره، ۱۳۱۳ق.
  • بخاری، محمد بن اساعیل، التاریخ الصغیر، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م
  • بخاری، محمد بن اسماعیل، التاریخ الکبیر، به کوشش عبدالرحمن یمانی و دیگران، حیدرآباد، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م
  • بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح، بولاق، ۱۳۱۵ق.
  • برقی، احمد بن محمد، الرجال، به کوشش جلال الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش.
  • بسوی، یعقوب بن سفیان، المعرفة و التاریخ، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
  • ترمذی، محمد بن عیسی، سنن، به کوشش ابراهیم عطوه عوض، قاهره، ۱۳۸۱ق.
  • حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.
  • خلف، عبدالجواد، تفسیر الصحابی الجلیل ابی بن کعب، قاهره، دار البیان، ۲۰۰۱م.
  • سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
  • طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی عبدالحمید سلفی، بغداد، الدار العربیة للطباعة.
  • طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، به کوشش محمد باقر خرسان، بیروت، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۶م
  • طبری، تاریخ، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۴م.
  • طوسی، محمد بن حسن، تفسیرالتبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
  • المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.
  • مدنی،‌ سید علیخان کبیر، الدرجات الرفیعة فی طبقات الشیعة، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۹۸۳م.
  • مزی، یوسف بن عبدالرحمن، تحفة الاشراف بمعرفة الاطراف، بمبئی، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۵م.
  • مزی، یوسف بن عبدالرحمن، تهذیب الکمال، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
  • مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح، به کوشش محمد فواد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.
  • نووی، یحیی، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.
  • واقدی، محمد بن عمر، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.
  • Horst, H., Zur ,Uberlierung im Korankommentar at - Tabaris, ZDMG, 1953, vol.CIII.

پیوند به بیرون