مهدی بازرگان
| روشنفکر دینی، سیاستمدار شیعه | |
 | |
| شناسنامه | |
|---|---|
| زادروز | ۱۲۸۶ش |
| شهر تولد | تهران |
| کشور تولد | ایران |
| تاریخ درگذشت | ۳۰ دی ۱۳۷۳ش |
| کشور درگذشت | سوئیس |
| آرامگاه | مقبره بیات در شهر قم |
| خویشاوند سرشناس | عبدالعلی بازرگان |
| دین | اسلام |
| مذهب | شیعه |
| اطلاعات سیاسی | |
| مناصب | نخست‌وزیر دولت موقت |
| تألیفات | فهرست آثار مهدی بازرگان |
مهدی بازرگان (۱۲۸۶ش- ۱۳۷۳ش) سیاستمدار شیعه، روشنفکر دینی و پژوهشگر قرآنی قرن چهاردهم شمسی. او نخست‌وزیر دولت موقت پس از انقلاب اسلامی ایران بود. ارتباط بازرگان در زمان تحصیل در فرانسه با گروه‌های مذهبی فرانسوی، این دغدغه را در او تقویت کرد که دین و خداپرستی ریشه عقب‌ماندگی اجتماعی نیست. بازرگان در زمان تدریس در دانشگاه‌های ایران، فعالیت‌های مذهبی بسیاری داشت که سبب شد او را در آن دوره سمبل یک استاد مسلمان در دانشگاه معرفی کنند.
حداد عادل نویسنده معاصر معتقد است، تأثیر مهم بازرگان در دانشگاه، دفاع از اسلام از طریق اثبات علمی بودن دین بود. بازرگان به موجه‌سازی گزاره‌های دینی با علوم تجربی اعتقاد داشت و در کتاب «مطهرات در اسلام» تلاش کرد وجه علمی احکام دینی به خصوص در بخش نجاسات را نشان دهد. این دیدگاه مورد انتقاد برخی از جمله مرتضی مطهری واقع شد. بیش از سیصد عنوان کتاب از بازرگان نام برده شده که بیشتر آن‌ها سخنرانی‌های وی است که به صورت کتاب درآمد.
بازرگان از دهه سی شمسی آثاری پیرامون قرآن دارد و مجموعه «سیر تحول قرآن» از شهرت بیشتری نسبت به سایر آثارش برخوردار است. درس گفتارهای بازرگان پیرامون قرآن که پس از انقلاب اسلامی ارائه شد، در مجموعه‌ای با عنوان «بازگشت به قرآن» چاپ شد. بازرگان طرفدار نظریه ارتباط دین و سیاست بود؛ اما در سال ۱۳۷۱ش یک سخنرانی با عنوان «خدا و آخرت؛ هدف بعثت انبیاء» داشت که سبب شد برخی آن سخنرانی را نشانه تغییر در او و حرکت به سمت سکولاریسم بدانند.
بازرگان در دوران نخست‌وزیری محمد مصدق، رئیس هیأت مدیره خَلع ید از شرکت نفت بریتانیایی و سپس رئیس مدیریت لوله‌کشی آب تهران شد. او به جهت مخالفت با اصلاحات ارضی شاه، شش سال زندانی شد. بازرگان از مؤسسان حزب نهضت آزادی ایران، و نماینده تهران در مجلس اول شورای اسلامی بود.
زندگی‌نامه
مهدی بازرگان در سال ۱۲۸۶ش، (یک سال پس از اعلان مشروطیت)، در تهران متولد شد.[۱] پدر او فردی بازاری، ثروتمند و مذهبی بود.[۲]
بازرگان برای تحصیل به مکتب‌خانه سنتی نرفت[۳] و در یکی از مدارس جدید به نام دبستان سلطانی درس خواند.[۳] سپس به مدرسه دارالمعلمین تهران رفت که رئیس آن ابوالحسن فروغی بود و نقش تعیین‌کننده‌ای در افکار بازرگان داشت.[۳]
بازرگان در سال ۱۳۰۶ش جزء اولین گروه ممتاز کشور، برای تحصیل به فرانسه اعزام شد.[۴] او در فرانسه در رشته ترمودینامیک و نساجی تحصیل کرد[۵] و در سال ۱۳۱۳ش پس از هفت سال تحصیل، به ایران بازگشت.[۶] بازرگان در سال ۱۳۱۵ش در دانشکده فنی دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد.[۶]
بازرگان، نخستین دانشیار دانشکده فنی دانشگاه تهران شد.[۵] او شش سال ریاست آن دانشکده را برعهده داشت.[۷] در زمان ریاست دانشگاه، به اصلاح نظام‌های اداری و آموزشی و تکمیل و تجهیز آزمایشگاه‌ها پرداخت.[۷] بازرگان در دانشگاه، فعالیت‌های مذهبی نیز داشت.[۸] مهدی چمران، بازرگان در آن دوره را سمبل یک استاد مسلمان در دانشگاه معرفی می‌کند که نزد گروه‌های مختلف، مقبولیت داشت.[۹]
بازرگان در سال ۱۳۱۸ش ازدواج کرد.[۱۰] حاصل این ازدواج، پنج فرزند به نامهای زهرا، عبدالعلی، فرشته، فتانه و محمدنوید بود.[۱۰] او در سال ۱۳۱۹ش با آیت الله طالقانی آشنا شد و این آشنایی بعدها به دوستی و همکاری صمیمانه‌ای بدل گردید.[۱۱]
وی در دوران نخست‌وزیری محمد مصدق، رییس هیأت مدیره خَلع ید از شرکت نفت بریتانیایی بود که پس از مدتی کوتاه استعفا داد.[۱۲] سپس رئیس مدیریت لوله‌کشی آب تهران شد[۱۲] و پروژه لوله‌کشی آب تهران را با کمک مالی بازاری‌ها به سرانجام رسانده[۱۳] و توانست لوله‌کشی را تا ابتدای هر محله‌ای ببرد.[۱۴] بازرگان پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نخست‌وزیر دولت موقت[۱۵] و نماینده مجلس اول بود.[۱۶]
فرازهایی از وصیت مهندس بازرگان:
وصيت من اين است كه نه آخرت و قيامت را نفی و فراموش كنيد و نه روزی رسان و آفريننده خودتان را كه برای جهان غير او صاحب و گردانندهای قابل تصور نبوده، اگر خودمان و جهان، دروغ و خيال نباشيم، او هم دروغ و خيال نمیتواند باشد.
وفات
بازرگان ۳۰ دی ۱۳۷۳ش، پس از یک دوره بیماری، در جریان سفر درمانی در زوریخ سوئیس درگذشت.[۱۸] پیکر او به تهران منتقل شد و مقابل حسینیه ارشاد، تشییع شد[۱۹] و به وصیت خودش، در مقبره بیات روبروی حرم حضرت معصومه(س) در قم، دفن گردید.[۱۹]
آثار
بازرگان نویسنده‌ای پرکار بود و کتاب‌های بسیاری تألیف کرد.[۲۰] مجموعه آثار مهدی بازرگان در ۳۵ جلد جمع آوری شده است.[۲۰] بنیاد بازرگان، بیش از سیصد عنوان کتاب از او نام برده[۲۱] که بیشتر آن‌ها در آغاز، سخنرانی بوده و سپس با ویرایش و تکمیل منتشر شده‌اند.[۲۰] بسیاری از این آثار، کم حجم هستند و در دوران پیش از انقلاب اسلامی ایران در قالب کتاب‌های ارزان قیمتِ جیبی انتشار یافته‌اند.[۲۰] «راه طی‌شده»، «ذره بی‌انتها»، «عشق و پرستش» و مجموعه سیر تحول قرآن از مهم‌ترین آثار بازرگان دانسته شده است.[۲۰]آیت الله خامنه‌ای در پیام تسلیتی که در پی وفات ایشان صادر کرده وی را از جمله‌ى پیشروان ترویج و تبیین اندیشه‌هاى ناب اسلامى با زبان و منطق و شیوه‌ى نوین دانسته که از این رهگذر در چشم همه‌ى علاقه‌مندان به گسترش و رواج ایمان اسلامى در میان طبقات تحصیل‌کرده در دوران خفقان و دین‌زدایى رژیم پهلوى، داراى شأن و ارزش بخصوص بود. [۲۲]
فعالیت‌های دینی
بازرگان در خانوده‌ای مذهبی رشد کرد.[۲۳] او در فرانسه به واجبات دینی، پایبند بود.[۲۴] بازرگان در دوره‌ای در فرانسه حضور داشت که گروه‌های کاتولیک، فعالیت فراوانی داشتند.[۸] ارتباط با گروه‌های فرانسوی مذهبی، این تأثیر را بر بازرگان گذارد که پیگیر افکار مذهبی خود شود و خداپرستی را ریشه عقب‌ماندگی اجتماعی نداند.[۲۵]
بازگشت بازرگان به ایران همراه با رواج افکار احمد کسروی بود که «دین» و «دانش» را سازگار نمی‌دانست. بازرگان به مقابله با این فکر پرداخت و اوج چنین تلاشی در کتاب «راه طی‌شده» بود که در سال ۱۳۲۷ش منتشر شد.[۲۶] بازرگان همچنین در مقطعی که دین را علت عقب‌ماندگی قلمداد می‌کردند، با نگارش کتاب «مذهب در اروپا» به مقابله با آن پرداخت.[۲۷]
بازرگان، نخستین انجمن اسلامی دانشجویان مسلمان[۲۸] و اولین نمازخانه را در دانشکده فنی در محیط دانشگاه تهران ایجاد کرد.[۲۹] بازرگان به موجه‌سازی گزاره‌های دینی با علوم تجربی اعتقاد داشت.[۳۰] در کتاب «مطهرات در اسلام» تلاش کرد وجه علمی احکام دینی به خصوص در بخش نجاسات را نشان دهد.[۳۱] این دیدگاه مورد انتقاد برخی از جمله مرتضی مطهری واقع شد.[۳۲]
حداد عادل، نویسنده معاصر، معتقد است تأثیر مهم و اصلی بازرگان در دانشگاه و میان تحصیل‌کرده‌های جدید که گمان می‌کردند لازمه علوم و تمدن غربی، رویگردانی از دین است، دفاع از اسلام از طریق اثبات علمی بودن دین بود.[۳۳] برخی بر این باورند بازرگان با سخنرانی‌های متعدد در مجالس مذهبی و علمی، خلأ اعتقادی و علمی جوانان را پر می‌کرد و در برابر تبلیغات ضددینی احزابی همچون حزب توده و جریان‌های دین‌ستیز، نقشی مؤثری داشت.[۲۹]
بازرگان و قرآن
بازرگان سه دوره کتاب آموزش قرآن را در دهه سی و چهل شمسی به چاپ رساند.[۳۴] او همچنین کتاب «سیر تحول لفظی قرآن» و «سیر تحول موضوعی قرآن» را در دهه چهل شمسی و «سیر تحول محتوایی قرآن» را در دهه شصت هجری به چاپ رساند.[۳۴] این کتاب‌ها مورد توجه بسیار قرار گرفت.[۳۵] او آثار دیگری در مورد قرآن مانند «پا به پای وحی» نیز دارد.[۳۴] مهدی بازرگان، پس از انقلاب اسلامی ایران، درس گفتارهایی پیرامون قرآن داشت که برخی از آن‌ها در تلویزیون دولتی ایران نیز پخش شد.[۳۶] این مجموعه در چند جلد و با عنوان «بازگشت به قرآن» چاپ گردید.[۳۶]
اندیشه سیاسی و دینی
بازرگان را سیاستمداری اخلاق‌گرا معرفی کرده‌اند.[۳۷] برخی نویسندگان معتقدند بازرگان دارای سیستم فکری و اجرایی بسیار منظمی بود و به همین جهت ریسک و خطر نمی‌کرد.[۳۸]
مهدی بازرگان:
«من از ابتدا با آیت‌الله خمینی اختلاف نظر داشتم. ایشان ایران را برای اسلام می‌خواست و من اسلام را برای ایران می‌خواستم.»[۳۹]
بازرگان به دموکراسی اعتقاد داشت.[۴۰] او با استفاده از مفاهیم ریاضی، به دموکراسی پایه علمی می‌داد[۴۱] و همچنین آن‌را موجود در دین اسلام دانسته و هرگونه تضادش با اسلام را رد می‌کرد.[۴۰] برخی محققان، بازرگان را به جهت فکری از مشروطه‌خواهان معتدل دانسته[۴۲] و معتقدند او می‌پنداشت با همیاری دو جناح دانشگاهی و حوزوی، می‌توان به پیشرفت کشور، در مبارزه با استبداد و تأمین منافع ملی رسید.[۴۲]
بازرگان طرفدار نظریه ارتباط دین و سیاست بود و تلاش می‌کرد بر مبنای آن، اهداف و ساختار حکومت و نقش فرد و جامعه را مشخص کند.[۴۳] بازرگان در سال ۱۳۷۱ش سخنرانی با عنوان «خدا و آخرت؛ هدف بعثت انبیاء» داشت که به صورت مکتوب نیز چاپ شد.[۴۳] او در این سخنرانی، هدف و غایت و گوهر دین و دینداری را خدا و آخرت دانست.[۴۴] برخی با استناد به این سخنرانی معتقدند بازرگان از نظر پیشین خود در ارتباط دین و سیاست دست برداشته است.[۴۳] در طرف مقابل، برخی با ردّ این دیدگاه، معتقدند بازرگان در این سخنرانی اشاره‌ای به سکولاریسم ندارد و تنها معتقد است نباید کسب قدرت سیاسی به عنوان هدف دین مطرح شود.[۴۵]
فعالیت‌های سیاسی
برخی از محققان معتقدند بازرگان تا سال ۱۳۳۰ش به معنای معمول، فردی سیاسی نبود؛ بلکه بیشتر یک استاد دانشگاه متدین، سخنور و نویسنده‌ای پرکار بود.[۴۶] وی عضو جبهه ملی شد؛ اما موقعیت قدرت‌مندی در این جریان نداشت تا اینکه کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ش واقع شد و او دبیر شورای مرکزی نهضت مقاومت ملی شد.[۴۷] بازرگان در نتیجه فعالیت‌ها در سال ۱۳۳۴ش به مدت پنج ماه و سپس در سال ۱۳۳۶ش هشت ماه زندانی بود.[۴۷]
مهندس بازرگان در دادگاه نظامی سال ۱۳۴۲ش:
«ما آخرین گروهی هستیم که به زبان قانون با شما سخن می‌گوییم و بعد از ما دیگر با این زبان با شما صحبت نخواهند کرد».[۴۸]
بازرگان در بهار سال ۱۳۴۰ش با همکاری برخی شخصیت‌ها، نهضت آزادی ایران را تشکیل داد.[۴۹] در دوران انقلاب سفید، نهضت آزادی و به تبع آن بازرگان با اصلاحات ارضی مخالفت کرده[۵۰] و آن‌را توطئه‌ای برای توسعه نفوذ سیاسی حکومت شاهنشاهی دانستند.[۵۱] این مخالفت، سبب زندانی شدن وی شد.[۵۰] بازرگان در سال ۱۳۴۱ش بازداشت[۵۲] و تا سال ۱۳۴۷ش در زندان بود.[۵۳] او پس از آزادی به جهت عدم امکان فعالیت سیاسی و تشکیلات علنی، بیشتر فعالیت‌هایش را به صورت فکری و فرهنگی ادامه داد.[۵۴]
بنیانگذاران سازمان مجاهدین خلق از جمله محمد حنیف‌نژاد
علاقه خاصی به مهندس بازرگان داشتند و برخی شاگرد او بودند. کتاب «راه طی‌شده» بازرگان تأثیر بسیاری بر آنان داشت.[۵۵]
بازرگان در اردیبهشت ۱۳۵۷ش به‌صورت مخفیانه مصاحبه‌ای با خبرنگار بلژیکی انجام داد که بازتاب وسیعی در شبکه‌های خارجی داشت او در این مصاحبه گفته بود که ملت باید بین شاه و آزادی یکی را انتخاب کند.[۵۶] او در آبان ۱۳۵۷ش در پاریس به ملاقات امام خمینی رفت و چند جلسه با ایشان بحث و گفتگو داشت. پس از بازگشت به ایران، نهضت آزادی در ۱۴ آبان ۱۳۵۷ش بیانیه‌ای صادر کرد که اکثریت قاطع ملت ایران، شاه را نمی‌خواهد و خواستار حکومت اسلامی به رهبری امام خمینی است.[۵۷]
مهندس بازرگان در اولین انتخابات مجلس شورای اسلامی، به عنوان نماینده تهران، به مجلس راه یافت و در فراکسیون اقلیت مجلس قرار گرفت.[۱۶] براساس اسنادی که در سال ۱۴۰۲ش منتشر شده، امام خمینی در دوره اول مجلس شورای اسلامی به مهدی بازرگان رای داده است.[۵۸] بازرگان در مجلس، نطق‌های پر تنشی داشت.[۵۹] او در چهارمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری به عنوان کاندیدا ثبت نام کرد، اما ردّ صلاحیت شد.[۶۰]
مهدی بازرگان در سخنرانی افتتاحیه حزب نهضت آزادی، مشی خود را در سه کلمه ابراز نمود: «ما مسلمانیم، ایرانی هستیم و مصدقی».[۶۱]
امام خمینی پس از انتخاب بازرگان به عنوان نخست وزیر دولت موقت
جناب آقاى مهندس مهدى بازرگان را سالهاى طولانى است از نزدیک مى‌شناسیم و یک مردى است صالح، متدین، عقیده‌مند به دیانت و امین و ملى و بدون گرایش به یک شیئى که بر خلاف مقررات شرعى است.
* منبع: امام خمینی، صحیفه نور، ج۵، ص۳۰
تأسیس نهضت آزادی ایران
نهضت آزادی ایران در بهار سال ۱۳۴۰ش توسط شخصیت‌هایی مانند بازرگان، یدالله سحابی و آیت‌الله طالقانی تشکیل شد.[۴۹] این نهضت در اعتراض به جبهه ملی و برای تقویت و گسترش مؤلفه مذهبی مقاومت به‌وجود آمد.[۶۲]
مهندس بازرگان در افتتاحیه نهضت آزادی سخنرانی کرد و مشی خود را در سه کلمه ابراز نمود: «ما مسلمانیم، ایرانی هستیم و مصدقی (طرفدار محمد مصدق)».[۶۳]
نخست‌وزیری دولت موقت
بازرگان در تاریخ ۱۵ بهمن ۱۳۵۷ش به پیشنهاد مرتضی مطهری[۶۴] توسط امام خمینی مأمور تشکیل دولت موقت گردید.[۱۵] او را سیاستمداری میانه‌رو در دولتی انقلابی دانسته‌اند.[۶۵] با گذشت زمان اختلافات مبنایی و اجرایی بسیاری بروز کرد.[۶۶] به اعتقاد برخی محققان، شهادت مرتضی مطهری و وفات سید محمود طالقانی بر مشکلات مهدی بازرگان در دولت موقت افزود.[۶۷] در نهایت، بازرگان در تاریخ ۱۴ آبان ۱۳۵۸ش از سمت نخست‌وزیری استعفا داد.[۶۸]
استعفای بازرگان از نخست‌وزیری دولت موقت را از مسائل بحث‌برانگیز دانسته‌اند.[۶۶] او و طرفدارانش، تعدد مراکز قدرت و تصمیم‌گیری و مداخله افراد غیرمسئول را سبب استعفا و شکست دولت موقت دانسته‌اند؛[۶۶] اما دیگران تفاوت میان بینش و نگرش او و رهبری انقلاب نسبت به اسلام، مفاهیم انقلابی و گرایش‌های سیاسی را علت ناپایداری حکومت بازرگان دانسته‌اند.[۶۶]
پانویس
- ↑ اشکوری، «زندگی و آموزه‌های مهندس مهدی بازرگان»، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۱۳.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۱۵-۱۶.
- ↑ ۳۰ دی ۱۳۷۳|«مهدی بازرگان درگذشت»، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ «مهدی بازرگان»، سایت بی‌بی‌سی فارسی.
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۳۰ دی ۱۳۷۳|«مهدی بازرگان درگذشت»، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ عادل، «بازرگان»، ج۱، ص۴۴۶.
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۲۲.
- ↑ «چمران در گفتگو با آنا»، سایت آنا.
- ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ «همسر مهدی بازرگان در گفت‌وگو با تاریخ ایرانی: ناسزاگویان ابراز ندامت کردند»، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ عادل، «بازرگان»، ج۱، ص۴۴۶.
- ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ عادل، «بازرگان»، ج۱، ص۴۴۶.
- ↑ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۶۰.
- ↑ «مستند راه طی‌شده»، سایت آپارات.
- ↑ ۱۵٫۰ ۱۵٫۱ «حکم تشکیل دولت موقت به آقای مهدی بازرگان» پرتال امام خمینی.
- ↑ ۱۶٫۰ ۱۶٫۱ آقایانی، «مروری کوتاه بر زندگی سیاسی مرحوم بازرگان»، بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان.
- ↑ وصیت‌نامه مهندس بازرگان
- ↑ ۳۰ دی ۱۳۷۳|«مهدی بازرگان درگذشت»، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ «آرامگاه مهندس بازرگان»، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ ۲۰٫۲ ۲۰٫۳ ۲۰٫۴ اشکوری، «زندگی و آموزه‌های مهندس مهدی بازرگان»، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ «فهرست زمانی عناوین آثار در مجموعه‌های آثار»، سایت بنیاد فرهنگی مهدی بازرگان.
- ↑ https://farsi.khamenei.ir/message-content?id=30370
- ↑ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۴۳.
- ↑ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۲۴.
- ↑ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۲۲.
- ↑ اشکوری، «زندگی و آموزه‌های مهندس مهدی بازرگان»، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ج۱۴، ص۵۷۰.
- ↑ اشکوری، «زندگی و آموزه‌های مهندس مهدی بازرگان»، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ ۲۹٫۰ ۲۹٫۱ ۳۰ دی ۱۳۷۳|«مهدی بازرگان درگذشت»، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ اشکوری، «زندگی و آموزه‌های مهندس مهدی بازرگان»، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ جعفریان، «بررسی نخستین کتاب‌های بازرگان» مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ اشکوری، «زندگی و آموزه‌های مهندس مهدی بازرگان»، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ عادل، «بازرگان»، ج۱، ص۴۴۶.
- ↑ ۳۴٫۰ ۳۴٫۱ ۳۴٫۲ «فهرست زمانی عناوین آثار در مجموعه‌های آثار»، سایت بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان.
- ↑ اشکوری، «زندگی و آموزه‌های مهندس مهدی بازرگان»، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ ۳۶٫۰ ۳۶٫۱ بازرگان، «بازگشت به قرآن۱» پیشگفتار. ص۱۷-۱۹.
- ↑ «مهدی بازرگان» برنامه پرگار،سایت یوتیوب.
- ↑ طباطبائی، خاطرات سیاسی- اجتماعی، ج۳، ص۱۱۸. پرتال امام خمینی.
- ↑ تبریزی، «کارنامه حیات سیاسی اجتماعی مهدی بازرگان»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ ۴۰٫۰ ۴۰٫۱ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ص۵۶۵.
- ↑ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ص۵۶۵.
- ↑ ۴۲٫۰ ۴۲٫۱ اشکوری، «زندگی و آموزه‌های مهندس مهدی بازرگان»، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ ۴۳٫۰ ۴۳٫۱ ۴۳٫۲ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ص۵۴۴.
- ↑ همتی، «ثبات فکر دینی بازرگان»، ص۳۶.
- ↑ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ص۵۴۵.
- ↑ عادل، «بازرگان»، ص۴۴۷.
- ↑ ۴۷٫۰ ۴۷٫۱ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۱۱۱.
- ↑ توسلی، «بازرگان شاه را به مباهله دعوت کرد»، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ ۴۹٫۰ ۴۹٫۱ اشکوری، «زندگی و آموزه‌های مهندس مهدی بازرگان»، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ ۵۰٫۰ ۵۰٫۱ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ص۵۳۹.
- ↑ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۱۸۱.
- ↑ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ص۵۴۰.
- ↑ «مستند راه طی‌شده»، سایت آپارات.
- ↑ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ص۵۴۰.
- ↑ «مستند راه طی‌شده»، سایت آپارات.
- ↑ توسلی، «بازرگان شاه را به مباهله دعوت کرد»، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ طباطبائی، خاطرات سیاسی- اجتماعی، ج۳، ص۱۱۸، پرتال امام خمینی.
- ↑ «رای امام خمینی در انتخابات‌ها به چه کسانی بوده است؟»،سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ «حمله به نمایندگان مجلس از بازرگان تا مطهری»، سایت بهار.
- ↑ «دلایل ردصلاحیت بازرگان در انتخابات ریاست جمهوری چهارم»، سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ «مستند راه طی‌شده»، سایت آپارات.
- ↑ «مهندس بازرگان; شرح حال، آثار و اندیشه ها»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
- ↑ «مستند راه طی‌شده»، سایت آپارات.
- ↑ «مهدی بازرگان» برنامه پرگار،سایت یوتیوب.
- ↑ شریعتی، «نامهای به مهندس بازرگان»، بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان.
- ↑ ۶۶٫۰ ۶۶٫۱ ۶۶٫۲ ۶۶٫۳ عادل، «بازرگان»، ص۴۴۸.
- ↑ «مستند راه طی‌شده»، سایت آپارات.
- ↑ [۱]«حکم اداره امور کشور به شورای انقلاب و قبول استعفای آقای بازرگان»، پرتال امام خمینی.
منابع
- آرامگاه مهندس بازرگان»، سایت تاریخ ایرانی، تاریخ درج مطلب: ۲بهمن ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- آقایانی، زهره، «مروری کوتاه بر زندگی سیاسی مرحوم بازرگان»، بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان، تاریخ درج مطلب: ۱۶سپتامبر ۲۰۱۷م، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- بازرگان، مهدی، «بازگشت به قرآن۱».، بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان، تاریخ درج مطلب: تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- برزین، سعید، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، تهران، نشر مرکز، ۱۳۷۸ش.
- توسلی، «بازرگان شاه را به مباهله دعوت کرد»، سایت تاریخ ایرانی، تاریخ درج مطلب: ۱۰ بهمن ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- جعفریان، رسول، «بررسی نخستین کتاب‌های بازرگان» مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۳۰ دی۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- «چمران در گفتگو با آنا»، سایت آنا، تاریخ درج مطلب: ۱۶آذر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- «حکم اداره امور کشور به شورای انقلاب و قبول استعفای آقای بازرگان»، پرتال امام خمینی، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- «حکم تشکیل دولت موقت به آقای مهدی بازرگان»، پرتال امام خمینی، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- «حمله به نمایندگان مجلس از بازرگان تا مطهری»، سایت بهار، تاریخ درج مطلب: ۲۱دی ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- خواجه‌سروی، غلامرضا، «بازرگان»، اندیشه سیاسی متفکران مسلمان، ج۱۴، تهران، پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، ۱۳۹۰ش.
- «دلایل ردصلاحیت بازرگان در انتخابات ریاست جمهوری چهارم»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب:۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۵تیر ۱۴۰۰ش.
- «رای امام خمینی در انتخابات‌ها به چه کسانی بوده است؟»،سایت تاریخ ایرانی، تاریخ درج مطلب: ۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- شریعتی، سوسن، «نامهای به مهندس بازرگان»، بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان، تاریخ درج مطلب: ۲۷ ژانویه ۲۰۱۹م، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- طباطبائی، خاطرات سیاسی- اجتماعی،. پرتال امام خمینی، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- عادل، حداد، «بازرگان»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، ۱۳۷۵ش.
- «فهرست زمانی عناوین آثار در مجموعه‌های آثار»، سایت بنیاد فرهنگی مهدی بازرگان، ۲۴ سپتامبر ۲۰۱۷م.
- «مستند راه طی‌شده»، سایت آپارات، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- «مهدی بازرگان» برنامه پرگار،سایت یوتیوب، تاریخ درج مطلب: ۹می ۲۰۲۰م، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- «مهدی بازرگان»، سایت بی‌بی‌سی فارسی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ بهمن ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- «مهندس بازرگان؛ شرح حال، آثار و اندیشه ها»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲مرداد ۱۳۸۵ش، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- «همسر مهدی بازرگان در گفت‌وگو با تاریخ ایرانی: ناسزاگویان ابراز ندامت کردند»، سایت تاریخ ایرانی، تاریخ درج مطلب: ۳۰ دی ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- یوسفی اشکوری، حسن یوسفی، «زندگی و آموزه‌های مهندس مهدی بازرگان»، سایت حسن یوسفی اشکوری، تاریخ درج مطلب: ۲۴آگوست ۲۰۲۰م، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- ۳۰ دی ۱۳۷۳|«مهدی بازرگان درگذشت»، سایت تاریخ ایرانی، تاریخ درج مطلب: ۳۰ دی ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- همتی، مراد، «ثبات فکر دینی بازرگان»، کیان، شماره ۳۱، ۱۳۷۵ش.
- https://farsi.khamenei.ir/message-content?id=30370 دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله العظمی خامنه‌ای
- امام خمینی، صحیفه نور، ج۵، بی تا، بی نا، بی جا.
پیوند به بیرون
- دانشنامه جهان اسلام
- «بازگان و مسئله علم و دین».
- «سیری انتقادی در مبانی اندیشه‌های دینی بازگان».
- «علم و دین: مطالعه موردی دیدگاه مهندس بازرگان».
- «مهندس مهدی بازرگان: از سرّ عقب‌ماندگی مسلمانان تا نظریه سازگاری ایرانی».