نقش زمان و مکان در اجتهاد
نقش زمان و مکان در اجتهاد نظریه‌ای است در حوزه مبانی فقه اسلامی که زمینه‌ساز تغییر برخی فتواها می‌شود. دخالت‌دادن زمان و مکان در اجتهاد را باعث افزایش توان‌مندی فقه در پاسخگویی به نیازها و حل چالش‌های پیشِ روی فقه در دوران معاصر دانسته‌اند. براساس تحقیق برخی پژوهش‌گران، هر چند این نظریه با نام امام خمینی، مرجع تقلید شیعه در قرن چهارده و پانزده قمری، پیوند خورده، ولی پیشینه‌ای کهن‌تر دارد و در آثار شهید اول، کاشف‌الغطاء و محمدباقر صدر نیز می‌توان آن را ردیابی کرد. منظور از زمان و مکان، در واقع ویژگی‌هایی است که در موقعیت‌های مختلف پیش می‌آید و باعث تغییر در موضوعات فقهی می‌شود. هرچند فقیهان شیعه زمان و مکان را در اصل اجتهاد، روش‌ها و منابع آن بی‌تأثیر می‌دانند، با این‌حال برخی از ایشان دایره این تأثیر را به برداشت‌ها از متون دینی نیز گسترده‌اند. قضاوت غیرمجتهد، فروش اعضای بدن، حکم بازی شطرنج، مجموعه احکام اجتماعی و سیاسی و قربانی در حج از نمونه‌های تغییر حکم در اثر تغییر شرایط زمان و مکان است.
در سال ۱۳۷۴ش کنگره‌ای برای تبیین این نظریه برگزار شد و مجموعه مقالات این کنگره در ۱۵ جلد منتشر شد.
اهمیت
نظریه نقش زمان و مکان در اجتهاد به تأثیرگذاری تغییرات زمانی و مکانی در استنباط احکام اشاره دارد.[۱] این نظریه در حوزه مبانی فقه اسلامی قرار می‌گیرد. توجه به تأثیر زمان و مکان در اجتهاد می‌تواند در تنظیم احکام ثابت و متغیر شریعت مؤثر باشد[۲] و پذیرش آن می‌تواند معضلات فقهی متعددی را حل کند و راه را برای اداره بهتر جامعه باز کند و حتی بر تعداد مسائل فقهی بیا‌فزاید.[۳]
ارائه این نظریه از سوی آیت‌الله روح‌الله خمینی در سال ۱۳۶۷ش که مرجع تقلید و نیز رهبر نظام جمهوری اسلامی ایران بود، مهم‌ترین عامل توجه فقیهان و پژوهش‌گران به این موضوع بوده است.[۴] برای تبیین چگونگی این تأثیر کتاب‌ها، مقالات و مصاحبه‌های متعددی از سوی فقیهان و پژوهش‌گران منتشر شده است.[۵] در سال ۱۳۷۴ش یک همایش علمی با همین موضوع برگزار شد[۶] و مجموعه مقالات رسیده به آن همایش در ۱۵ جلد با عنوان مجموعه مقالات کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی منتشر شد که در آن ۱۲۰ مقاله و ۳۱ گفتگو گردآوری شده است.[۷]
تأثیر در توانمندسازی فقه
گفته شده با تکیه بر این اصل، اصالت فقه شیعه، کمال بالقوه آن، قدرت پاسخگویی آن به تمام مشکلات و سؤالات، قدرت اداره جامعه به بهترین وجه، و برتری آن بر بسیاری از قوانین موضوعه روشن می‌شود؛ زیرا فقه می‌تواند به همه مسائل جدید و مستحدثه با دقت و صحت جواب بگوید و از این پاسخ‌ها به نتایجی بسیار مستحکم‌تر، عادلانه‌تر و منصفانه‌تر از قوانین موضوعه برسد. در حقیقت تمام اینها عظمت اسلام و فقه شیعه را روشن می‌سازد و شاید به این ترتیب، بسیاری از شبهاتی که امروز مطرح شده را حل کند.[۸]
منظور از زمان و مکان
منظور از زمان و مکان مفهوم فلسفی این دو مفهوم نیست؛ بلکه منظور، همان موقعیت تاریخی جامعه و شرایط و تحولات اجتماعی، سیاسی و... است که در ظرف زمان و مکان به وقوع می‌پیوندد. مجتهد باید آنها را خوب درک کرده و از آن در استنباط احکام بهره گیرد.[۹] سید کاظم حائری نیز تصریح می‌کند همان تغییراتی که در ظرف زمان و مکان در عرف مردم، در موضوعات فقهی و در مصلحت و ملاکات احکام پیش آمده است، در این بحث مدنظر است.[۱۰] به گفته هاشمی شاهرودی، تعبیر جامع «نقش زمان و مکان» کنایه از روابط جدید اقتصادی، اجتماعی و... است که در زمان‌ها و مکان‌های مختلف با تغییر اوضاع شکل می‌گیرد.[۱۱]
نمونه‌های تأثیرگذاری در فقه
مکارم شیرازی فقیه شیعه، فتوای خود درباره کشتن قربانی حج در مکانی دیگر را بر همین اساس تبیین کرده است.[۱۲] او هم‌چنین تغییر جایگاه شطرنج از ابزار قمار به بازی فکری، کالبدشکافی و نیز استفاده عقلایی از خون را مثال‌هایی برای تأثیر زمان و مکان در فهم فقهی می‌داند.[۱۳] موسوی بجنوردی نیز پرداخت دیه از سوی عاقله، شهادت زنان در دادگاه و تأثیر تورم در ربا را از مثال‌های این بحث می‌داند.[۱۴] حسین مهرپور حقوق‌دان شیعه، دادگاه‌های تجدید نظر را مثال روشن تأثیر زمان و مکان می‌داند.[۱۵] محمدحسن مرعشی قضاوت غیرمجتهد[۱۶] را افزوده است و محمدابراهیم جناتی در مقاله‌ای هجده عنوان فقهی را برای نقش زمان و مکان در اجتهاد و تغییر حکم مثال می‌زند.[۱۷] خرید و فروش اعضای بدن، پیوند اعضای بدن، حلیت غناء، گرفتن اموالی بیش از جزیه از اهل ذمه، کنترل جمعیت، احیاء موات و چگونگی استفاده از انفال از آن نمونه‌اند.[۱۸]
تاریخچه
آیت‌الله خمینی مرجع تقلید و رهبر جمهوری اسلامی ایران در چند مورد از سخنان و پیام‌هایش بر نقش زمان و مکان در اجتهاد تصریح کرده است.[۱۹] او با وجود تصریح بر فقه جواهری، زمان و مکان را دو عنصر تعیین کننده در اجتهاد می‌دانست. در پیامی که در سال ۱۳۶۷ش خطاب به روحانیت منتشر کرد بر این نکته تصریح کرد که ممکن است یک موضوع فقهی نسبت به گذشته تغییر ظاهری نکرده باشد ولی با شناخت دقیق روابط اقتصادی و اجتماعی و سیاسی همان موضوع موضوع جدیدی شده باشد.[۲۰]
مکارم شیرازی از مراجع تقلید شیعه معتقد است این نظریه در فقه شیعه سابقه داشته است ولی امام خمینی آن را به صورت یک قاعده درآورده و در همه فقه سرایت داده است.[۲۱] او برای مدعای خود دو مثال از مکاسب نوشته شیخ انصاری می‌آورد تا نشان دهد که زمان و مکان در فتوای فقیهان مؤثر بوده است.[۲۲] سید محمود هاشمی این نظریه را در آثار نائینی، عبدالحسین کاشف الغطا و بیش از همه سید محمدباقر صدر ریشه‌یابی می‌کند و می‌گوید او مقالاتی درباره نقش زمان و مکان در اجتهاد نگاشته است.[۲۳]
با این حال محمدجواد ارسطا پژوهش‌گر فقه سیاسی با نقل عبارتی از شهید اول(۷۸۶ق) فقیه قرن هشتم قمری نشان می‌دهد که مسئله نقش زمان و مکان و تأثیر عرف‌ها و عادت‌ها در اجتهاد پیشینه‌ای کهن‌تر دارد.[۲۴]
حوزه تأثیر زمان و مکان
نقش زمان و مکان در اجتهاد از چند زاویه مورد توجه بوده است؛ علیرضا اعرافی مجتهد و پژوهش‌گر فقه ۱۲ حوزه برای تأثیرات زمان و مکان در اجتهاد تصویر کرده است.[۲۵]
تأثیر در عبادات، معاملات و اجرای احکام
محمدهادی معرفت از مجتهدان شیعه تصریح می‌کند که تغییرات زمان و مکان در عبادات تأثیری ندارند و فقط در احکام معاملات مؤثر است.[۲۶] ولی مکارم شیرازی دخالت این دو عنصر در عبادات را نیز می‌پذیرد.[۲۷] ابوالقاسم گرجی مجتهد و استاد دانشگاه بر این باور است که بیشترین تأثیر زمان و مکان در احکامی است که او آن را احکام اجتماعی می‌خواند و مخاطب اصلی آن حکومت‌ها هستند؛ مثل جنگ، صلح، بهداشت، فرهنگ، آموزش و پرورش و مانند آن.[۲۸] و هاشمی شاهرودی معتقد است مهم‌ترین نکته‌ای که در بحث رابطه زمان و مکان با اجتهاد باید به آن توجه داشت یکی مقام اجرای احکام و دیگری حکومت اسلامی است. زیرا در حکومت و اداره آن ممکن است بسیاری از احکام فقهی اولویتشان تغییر کند یا حتی حکمی در یک حکومت با حکومت دیگر متفاوت باشد.[۲۹]
ایجاد تغییر در موضوعات احکام
جناتی شاهرودی تصریح می‌کند زمان و مکان تنها هنگامی باعث تحول در اجتهاد می‌شوند که باعث تغییر موضوع یا ویژگی‌های بیرونی یا درونی موضوع شوند. به باور جناتی این تحول شامل همه موضوعات دینی منصوص و غیرمنصوص می‌شود.[۳۰] ارسطا تحلیلی فقهی ارائه می‌کند و نتیجه می‌گیرد آنچه در اثر تغییرات زمانی و مکانی تغییر می‌کند، حکم شرعی نیست بلکه موضوع جدیدی پیدا شده که ظاهر آن شبیه موضوع قدیمی است ولی حکم جدیدی می‌طلبد.[۳۱] او تصریح می‌کند که منظور امام خمینی نیز از نقش زمان و مکان همین است.[۳۲] هاشمی شاهرودی در یک دسته‌بندی معتقد است تأثیر در تغییر موضوع و یا ملاک احکام تنها بخشی از تأثیر این دو عنصر در اجتهاد است نه تمام آن.[۳۳]
هاشمی شاهرودی با هدف روشن‌تر کردن تأثیرات موضوعی زمان و مکان فهرستی ارائه کرده است که تبدل و تغییر موضوعات احکام شرعی، تشخیص و تعیین ضرورتها، تشخیص اهمّ و مهم از احکام و ملاکات و تعیین دقیق ابعاد و گستره سیره‌های عقلایی بخشی از آن هستند.[۳۴]
تأثیر در فهم فقهی مجتهدان
جناتی شاهرودی تصریح کرده است که زمان و مکان جزو منابع اجتهاد نیستند[۳۵] و نقشی هم در تغییر منابع اجتهاد ندارند،[۳۶] چنان که در تغییر موازین و معیارهای اجتهاد هم تأثیری نمی‌گذارند.[۳۷] با این وجود او می‌پذیرد که زمان و مکان گاه ممکن است باعث بازخوانی مجتهدین نسبت به برداشت‌های سابقشان از منابع دینی شود.[۳۸] چنان‌که هاشمی شاهرودی نیز مواردی از تأثیر در استنباط را پذیرفته است؛ او به فهم گسترش و اطلاق دلیل و یا ضیق و انصراف آن، فهم دلالتهای ضمنی و یا التزامی جدید در برخی از آیات و روایات، و تشخیص ولایتی یا تشریعی بودن برخی از احکام صادره از معصومان اشاره کرده است.[۳۴] او هم‌چنین زمان و مکان را در تغییر جهان‌بینی فقیه مؤثر می‌داند و به برخی از آثار آن اشاره می‌کند.[۳۹]
محمد یزدی مجتهد شیعه نیز بر تغییر موضوع در اثر زمان و مکان تأکید می‌کند ولی مهم‌ترین تأثیر این دو عامل را در خودِ استنباط و فهم از مدارک و روایات می‌داند.[۴۰] او شناخت اهمّ و مهم و تعارض ملاکات را نیز از نتایج فرعی نقش زمان و مکان در اجتهاد می‌داند[۴۱] محمدمهدی آصفی فقیه دیگر و از شاگردان محمدباقر صدر معتقد است هر چند زمان و مکان در تکامل روش‌های اجتهادی نقش دارند، ولی آنچه در این بحث مدنظر است تأثیر غیرمستقیم این دو مؤلفه در اجتهاد است.[۴۲] او نیز به تأثیر زمان و مکان در فهم فقیه تصریح کرده و خمس غنائم جنگی، زکات مال التجاره، بانکداری و چند مورد دیگر را به عنوان نمونه‌های این تغییر برمی‌شمرد.[۴۳]
کتاب‌شناسی
درباره نقش زمان و مکان در اجتهاد به جز مجموعه ۱۵جلدی مقالات کنگره نقش زمان و مکان، کتاب‌ها و مقالات و مصاحبه‌های دیگری نیز منتشر شده است. جلد پانزدهم مجموعه مقالات کنگره نیز به کتاب‌شناسی همین موضوع اختصاص یافته است.[۴۴]
- فصلنامه نقد و نظر شماره ۵، زمستان ۱۳۷۴ش، ویژه نقش زمان و مکان در اجتهاد است.[۴۵]
- رسالة فی تأثیر الزمان و المکان علی استنباط الأحکام، جعفر سبحانی، قم، موسسه الامام الصادق(ع)، ۱۴۱۸ق.
- تحول و پویایی احکام شیعه: تأثیر زمان و مکان در فقه شیعه، مهدی شوشتری.[۴۶]
پانویس
- ↑ اعرافی، اجتهاد و تقلید، ج۱، ۱۳۹۸ش، ص۳۴۰.
- ↑ هاشمی شاهرودی، «مصاحبه با فصلنامه حضور»، ص۲۳۹.
- ↑ هاشمی‌شاهرودی، «مصاحبه با فصلنامه حضور»، ص۲۳۶.
- ↑ اعرافی، اجتهاد و تقلید، ج۱، ۱۳۹۸ش، ص۳۴۰.
- ↑ نک: نوری، کتاب‌شناسی فقه زمان و مکان.
- ↑ «گزارشی از کنگره بررسی مبانی فقهی امام خمینی»، ص۱۷۴.
- ↑ مجموعه مقالات کنگره نقش زمان و مکان در اجتهاد. دانشنامه فقه معاصر.
- ↑ هاشمی شاهردودی، «مصاحبه با فصلنامه حضور»، ص۲۳۴.
- ↑ انصاری، «نقش زمان و مکان در اجتهاد»، ص۲۷۶.
- ↑ جمعی از دانشوران، «نقش زمان و مکان در فرآیند اجتهاد»، ص۲۱.
- ↑ هاشمی شاهرودی، «مصاحبه با فصلنامه حضور»، ص۲۳۴.
- ↑ جمعی از دانشوران، «نقش زمان و مکان در فرآیند اجتهاد»، ص۱۵.
- ↑ جمعی از دانشوران، «نقش زمان و مکان در فرآیند اجتهاد»، ص۱۱-۱۳.
- ↑ جمعی از دانشوران، «نقش زمان و مکان در فرآیند اجتهاد»، ص۴۲-۴۶.
- ↑ جمعی از دانشوران، «نقش زمان و مکان در فرآیند اجتهاد»، ص۵۰.
- ↑ جمعی از دانشوران، «نقش زمان و مکان در فرآیند اجتهاد»، ص۶۰.
- ↑ جناتی، «نقش زمان و مکان در اجتهاد»، ص۱۹-۲۵
- ↑ جناتی، «نقش زمان و مکان در اجتهاد»، ص۱۹-۲۵
- ↑ خمینی(امام)، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۵، ص۲۹۳ و ج ۲۱، صص۲۱۷ و ۲۸۹.
- ↑ خمینی(امام)، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۲۱، ص۲۸۹.
- ↑ جمعی از دانشوران، «نقش زمان و مکان در فرآیند اجتهاد»، ص۱۳.
- ↑ جمعی از دانشوران، «نقش زمان و مکان در فرآیند اجتهاد»، ص۱۰-۱۱.
- ↑ هاشمی شاهرودی، «مصاحبه با فصلنامه حضور»، ص۲۳۹.
- ↑ ارسطا، «تأملی دیگر در تأثیر زمان ومکان در اجتهاد»، ص۲۷۶.
- ↑ اعرافی، اجتهاد و تقلید، ج۱، ۱۹۸ش، ص۳۴۵-۳۶۳.
- ↑ جمعی از دانشوران، «نقش زمان و مکان در فرآیند اجتهاد»، ص۲۳-۲۴.
- ↑ جمعی از دانشوران، «نقش زمان و مکان در فرآیند اجتهاد»، ص۱۳.
- ↑ جمعی از دانشوران، «نقش زمان و مکان در فرآیند اجتهاد»، ص۳۲-۳۳.
- ↑ هاشمی شاهرودی، «متن سخنان دبیر کنگره»، ص۱۷۳-۱۷۴.
- ↑ جناتی، «نقش زمان و مکان در اجتهاد»، ص۱۸
- ↑ ارسطا، «تأملی دیگر در تأثیر زمان ومکان در اجتهاد»، ص۲۷۸.
- ↑ ارسطا، «تأملی دیگر در تأثیر زمان ومکان در اجتهاد»، ص۲۷۹.
- ↑ «فقه و زمان»، ص۲۵-۲۶.
- ↑ ۳۴٫۰ ۳۴٫۱ «فقه و زمان»، ص۲۵-۲۶.
- ↑ جناتی، «نقش زمان و مکان در اجتهاد»، ص۵
- ↑ جناتی، «نقش زمان و مکان در اجتهاد»، ص۶
- ↑ جناتی، «نقش زمان و مکان در اجتهاد»، ص۶
- ↑ جناتی، «نقش زمان و مکان در اجتهاد»، ص۱۸
- ↑ «فقه و زمان»، ص۲۵-۲۶.
- ↑ «فقه و زمان»، ص۲۹.
- ↑ «فقه و زمان»، ص۳۰.
- ↑ «فقه و زمان»، ص۳۲.
- ↑ «فقه و زمان»، ص۳۷.
- ↑ خانه کتاب و ادبیات ایران
- ↑ وبگاه فصلنامه نقد و نظر
- ↑ خانه کتاب و ادبیات ایران
منابع
- اعرافی، علیرضا، اجتهاد و تقلید جلد ۱، مقدمات اجتهاد، تقریر: محمد آزادی، قم، مؤسسه اشراق و عرفان، ۱۳۹۸ش
- انصاری، علیرضا، «نقش زمان و مکان در اجتهاد»، مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی(س) «نقش زمان و مکان در اجتهاد»، ج۱. ۱۳۷۴ش.
- جمعی از دانشوران، «نقش زمان و مکان در فرآیند اجتهاد در نظرخواهی از دانشوران»، فصلنامه نقد و نظر، شماره ۵، زمستان ۱۳۷۴ش.
- جناتی شاهرودی، محمدابراهیم، «نقش زمان و مکان در اجتهاد»، کیهان اندیشه، شماره ۵۰، مهر و آبان ۱۳۷۲ش.
- خمینی(امام)، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸ش.
- «فقه و زمان»، گفت‌وگو با سید محمود هاشمی شاهرودی، محمد یزدی و محمدمهدی آصفی، فصلنامه فقه اهل بیت، شماره ۳، پاییز ۱۳۷۴ش.
- «گزارشی از کنگره بررسی مبانی فقهی امام خمینی»، فصلنامه فقه اهل بیت(ع)، شماره ۴، زمستان ۱۳۷۴ش.
- مجموعه مقالات کنگره نقش زمان و مکان در اجتهاد. دانشنامه فقه معاصر.
- هاشمی شاهرودی، سید محمود، «متن سخنان دبیر کنگره، آیت‌الله سید محمود هاشمی»، فصلنامه فقه اهل بیت(ع)، شماره ۴، زمستان ۱۳۷۴ش.
- هاشمی شاهرودی، سید محمود، «مصاحبه با فصلنامه حضور»، فصلنامه حضور، شماره ۱۴، زمستان ۱۳۷۴ش.
| بستگان |  | |
|---|---|---|
| استادان | ||
| شاگردان | ||
| نظریات | ||
| آثار مکتوب | ||
| سیاست | ||
| نمایندگان | ||
| مکان‌های مرتبط | ||
| وابسته | ||