شطرنج

شَطْرَنج، بازی فکری دو نفره‌ای که در فقه، درباره حکم آن بحث می‌شود. این بازی از قرن بیستم میلادی، در زمره رشته‌های ورزشی قرار گرفته است. در کتاب‌های فقهی، از شطرنج در بخش مکاسب محرمه (تجارت‌های حرام)، بحث می‌شود. روایات، شطرنج را قمار و کاری باطل شمرده و از آن نهی کرد‌ه‌اند؛ از این‌رو بسیاری از فقیهان، این بازی را حرام دانسته‌اند؛ اما به باور برخی همچون امام خمینی، اگر شطرنج به عنوان آلات قمار، شناخته نشود، بازی با آن بدون شرط‌بندی، حرام نیست.

اکثر فقهای گذشته از جمله شیخ صدوق بازی با شطرنج را حرام می‌دانستند؛ اما برخی از فقهای معاصر از جمله امام خمینی معتقدند، اگر شطرنج جزء آلات قمار نباشد، بازی با آن بدون برد و باخت جایز است.

موضوع‌شناسی

شطرنج، بازی باستانی است که به گفته برخی در هندوستان و به گفته برخی دیگر در ایران پدیده آمده است. این بازی از قرن بیستم میلادی در زمره رشته‌های ورزشی قرار گرفته است. امروزه بیشتر کشورهای جهان (از جمله کشورهای اسلامی مصر، ایران، پاکستان، عربستان سعودی و ترکیه) عضو فدراسیون بین‌المللی شطرنج هستند. شطرنج ورزشی فکری و دو نفره است و شانزده مهره سفید و شانزده مهره سیاه دارد که میان دو طرف بازی تقسیم می‌شوند. بازی بر روی صفحه‌ای مربع‌شکل انجام می‌شود که به ۶۴ مربع کوچک مساوی سفید و سیاه، تقسیم شده است.

شطرنج در روایات

احادیث فراوانی درباره شطرنج وجود دارد. روایات، بازی شطرنج را گونه‌ای قمار و کاری باطل دانسته و از آن نهی کرده‌اند. به نقل از کلینی، امام صادق(ع) گفته است:‌ شطرنج و نرد از مصادیق قمار هستند. طبق حدیث دیگری، پیامبر(ص) از بازی با شطرنج و نرد، نهی کرده است.

در برخی از روایات، عبارت‌های بسیار تندی درباره بازی شطرنج دیده می‌شود؛ از جمله:‌ بازی با شطرنج شرک است؛ سلام‌کردن به بازی‌کننده آن گناه کبیره و موجب خلود در جهنم است؛ دست‌زدن به آن مانند دست‌زدن به گوشت خوک است؛ جایگاه بازی‌کننده آن در جهنم است.

حکم فقهی

در گذشته، بازی شطرنج به منظور قمار و کسب درآمد انجام می‌شد؛ از این‌رو در کتاب‌های فقهی، از شطرنج در بخش مکاسب محرمه (تجارت‌های حرام)، زیر عنوان آلات قمار بحث شده است. فقیهان گذشته به‌جز شیخ صدوق که بنا بر احتیاط واجب آن را حرام اعلام کرده است، همه، بازی شطرنج را حرام دانسته‌اند.

در سال ۱۳۶۷ش، امام خمینی در پاسخ به استفتائی،

نوشت:‌ در صورتی که شطرنج به عنوان آلات قمار، شناخته نشود، بازی با آن بدون شرط‌بندی، حرام نیست. به باور وی و برخی فقیهان پس از او مانند آیت‌الله خامنه‌ای و آیت‌الله مکارم شیرازی، این بازی تنها در صورتی حرام است که ابزار قمار شمرده شود.

بسیاری از فقها همچون آیت‌الله سیستانی، معتقدند بازی شطرنج جزو آلات قمار بوده و بی‌قید و شرط حرام است. شیخ انصاری نوشته است: بازی با نرد، حتی اگر ابزار قمار نباشد، حرام است؛ چرا که در برخی از روایات، به این جهت که کاری باطل است، از آن نهی شده است؛ نه به علت ابزار قمار بودن آن.