شطرنج
 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
شَطْرَنج، بازی فکری دونفرهای که در فقه، درباره حکم آن بحث میشود. در کتابهای فقهی، از شطرنج در بخش مکاسب محرمه (تجارتهای حرام)، بحث میشود. روایات، شطرنج را قمار و کاری باطل شمرده و از آن نهی کردهاند؛ از اینرو بسیاری از فقیهان، این بازی و خرید و فروش آن را حرام دانستهاند؛ اما به باور برخی همچون امام خمینی، اگر شطرنج به عنوان آلات قمار، شناخته نشود، بازی با آن بدون شرطبندی، حرام نیست.
موضوعشناسی
شطرنج از کهنترین بازیهای فکری است که بهصورت دو نفره بر روی یک تخته یا صفحه با تعداد ۳۲ مهره با دو رنگ متفاوت انجام گرفته و در میان مردمان جهان رواج دارد.[۱]
برخی شطرنج را ابداع هندیان دانسته و بر این باورند که از هند به ایران باستان و از آنجا به جهان اسلام و سپس به اروپا رفته است.[۲] گفته میشود در نیمه دوم قرن نوزدهم مسابقات جهانی شطرنج آغاز گردید و در قرن بیستم به عنوان یک ورزش شناخته شد و فدراسیون جهانی آن تأسیس گردید.[۳]
جایگاه
در آیه ۲۱۹ سوره بقره و آیات ۹۰ و ۹۱ سوره مائده، از مَیسِر، به معنای قمار، نهی شده[۴] و مصداق آن در برخی روایات، شطرنج دانسته شده است.[۵] در برخی منابع روایی بابی مستقل با عنوان «نرد و شطرنج» تدوین شده و روایاتی ذیل آن درباره قمار بودن آن جمعآوری شده است.[۶]
فقها به استناد به همین روایات به نظریهپردازی درباره حکم شرعی بازی با شطرنج و خرید و فروش آن پرداختهاند.[۷]
حکم فقهی
فقیهان مسلمان با توجه به روایات درباره حکم شرعی بازی با شطرنج و خرید و فروش آن بحث کردهاند:
بازی با شطرنج
بهگزارش صاحبْجواهر، فقها اتفاق نظر دارند بر این که بازی با شطرنج، از آنجا که جزو آلات قمار محسوب میشود، حرام است.[۸] البته سید احمد خوانساری، فقیه شیعه در قرن چهاردهم هجری، معتقد است بازی شطرنج تنها در صورتی که با برد و باخت بر سر پول یا مالی باشد حرام و در غیر اینصورت عملی جایز است.[۹]
برخی فقیهان معاصر (قرن پانزدهم هجری) بر این نظرند که اگر در عرف عام شطرنج از وسیله قمار بودن خارج شده و نوعی ورزش فکری به شمار آید، بازی با آن، بدون شرطبندی، جایز است.[۱۰]
البته گروه دیگری نیز معتقدند که بازی با شطرنج چه با برد و باخت باشد یا بدون برد و باخت[۱۱] و چه عنوان قمار بر آن صدق کند یا صدق نکند،[۱۲] حرام است.
روایات متستفیضی[۱۳] بر حرام بودن بازی شطرنج نقل شده که مورد استناد فقها برای حکم حرمت قرار گرفته است.[۱۴] در برخی از این روایات به صراحت از بازی با شطرنج نهی شده است.[۱۵]
در برخی دیگر از روایات تعابیر شدیدی در مذمت آن نقل شده است. برای نمونه در یک روایتی بازی با شطرنج شرک دانسته شده؛ سلامکردن به بازیکننده آن گناه کبیره و موجب خلود در جهنم و دستزدن به آن مانند دستزدن به گوشت خوک دانسته شده است و همچنین گفته شده که جایگاه بازیکننده آن در جهنم است.[۱۶]
خرید و فروش شطرنج
فقهای شیعه در حرام بودن خرید و فروش آلات قمار اتفاق نظر داشته[۱۷] و شطرنج را یکی از این آلات قمار به شمار آوردهاند.[۱۸] آنان برای اثبات حرمت خرید و فروش شطرنج به روایاتی استناد کردهاند که شطرنج را از آلات قمار به حساب آوردهاند.[۱۹] همچنین به روایاتی که به صراحت خرید و فروش شطرنج را حرام اعلام کردهاند.[۲۰] فقها علاوه بر روایات به ادلهای همچون اجماع و سیره مسلمانان برای اثبات حرمت خرید و فروش شطرنج استناد کردهاند.[۲۱]
فتوای امام خمینی درباره شطرنج
امام خمینی در ابتدا در کتاب «المکاسب المحرمة» مانند سایر فقیهان به حرام بودن بازی با شطرنج و خرید و فروش آن نظر داده بود؛[۲۲] ولی دو سال آخر عمرش[۲۳] با تصریح به نقش زمان و مکان در اجتهاد،[۲۴] در پاسخ به استفتائی چنین نوشت که بازی با شطرنج و خرید و فروش آن در صورتی که امروزه به عنوان یک ورزش فکری شناخته شود و بدون برد و باخت مالی باشد، عملی جایز است.[۲۵]
پانویس
- ↑ موسوی ساداتی، رستمی، درسنامه شطرنج دانشگاه، ۱۳۹۳ش، ص۸.
- ↑ موسوی ساداتی، رستمی، درسنامه شطرنج دانشگاه، ۱۳۹۳ش، ص۸.
- ↑ موسوی ساداتی، رستمی، درسنامه شطرنج دانشگاه، ۱۳۹۳ش، ص۸.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۱۹؛ سوره مائده، آیات ۹۰-۹۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۳۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۳۵.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴۱، ص۴۳.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴۱، ص۴۳.
- ↑ خوانساری، جامع المدارک، ج۳، ص۲۷.
- ↑ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۱۵۷؛ خامنهای، «شطرنج»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر مقام معظم رهبری.
- ↑ سیستانی، «توضیح المسائل جامع: شطرنج و سایر وسایل قمار»، سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی.
- ↑ رجایی، المسائل الفقهیة، ۱۴۲۱ق، ص۲۴۰.
- ↑ رجایی، المسائل الفقهیة، ۱۴۲۱ق، ص۲۳۹.
- ↑ طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۲۲ق، ج۱۳، ص۲۶۲.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۳۲۱-۳۲۳؛ طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۲۲ق، ج۱۳، ص۲۶۲؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴۱، ص۴۳-۴۴.
- ↑ حرّ عاملی، وسایل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۷، ص۳۲۳.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ج۱، ص۱۱۶؛ سبحانی، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، ص۲۵۴.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ج۱، ص۱۱۶؛ سبحانی، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، ص۲۵۴.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۳۲۱؛ سبحانی، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، ص۲۵۵.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۳۲۳؛ سبحانی، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، ص۲۵۵.
- ↑ سبحانی، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، ص۲۵۴.
- ↑ امام خمینی، المکاسب المحرمة، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۶۲ و ج۲، ص۱۸.
- ↑ قاضیزاده، «امام خمینی و فقاهت مبتنی بر عنصر زمان و مکان»، ص۱۶۸-۱۶۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۲۱، ص۱۵-۱۵۱؛ قاضیزاده، «امام خمینی و فقاهت مبتنی بر عنصر زمان و مکان»، ص۱۴۷ و ۱۶۹.
- ↑ امام خمینی، توضیح المسائل (امام و مراجع)، ۱۳۸۱ش، ج۲، ص۹۳۲ و ۹۶۰.
یادداشت
منابع
- قرآن کریم.
- امام خمینی، سید روحالله، المکاسب المحرمة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۱۵ق.
- امام خمینی، سید روحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
- امام خمینی، سیر روحالله، توضیح المسائل (امام و مراجع)، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۸۱ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- خامنهای، سیدعلی، «شطرنج»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر مقام معظم رهبری، تاریخ بازدید: ۱۸ مهر ۱۴۰۴ش.
- خوانساری، سیداحمد، جامع المدارک، تصحیح علیاکبر غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، چاپ دوم، ۱۳۵۵ش.
- رجایی، سیدمحمد، المسائل الفقهیة، قم، انتشارات علمیة، ۱۴۲۱ق.
- سبحانی، جعفر، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، قم، مؤسسة الامام الصادق(ع)، ۱۴۱۶ق.
- سیستانی، سیدعلی، «توضیح المسائل جامع: شطرنج و سایر وسایل قمار»، سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی، تاریخ بازدید: ۱۸ مهر ۱۴۰۴ش.
- شیخ انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، قم، تراث الشيخ الأعظم، بیتا.
- طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسائل، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۲۲ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح محمد آخوندی و علیاکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- قاضیزاده، کاظم، «امام خمینی و فقاهت مبتنی بر عنصر زمان و مکان»، نشریه نقد و نظر، شماره ۵، زمستان ۱۳۷۴ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، قم، مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، ۱۴۲۷ق.
- موسوی ساداتی، سیدکاظم و رضا رستمی، درسنامه شطرنج دانشگاه، تهران، انتشارات حتمی، ۱۳۹۳ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ش.