شطرنج
 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
شَطْرَنج، بازی فکری دونفره که در فقه، از آلات قمار، و حرام محسوب میشده، اما سید احمد خوانساری، و امام خمینی، حرمت آن را مشروط به شرطبندی کردند. در پارهای روایات تفسیری، آیه ۲۱۹ سوره بقره و آیات ۹۰ و ۹۱ سوره مائده، بیانگر حرمت شطرنج دانسته شده، و همچنین روایات مستقلی درباره حرمت شطرنج از معصومان نقل شده که در منابع روایی، بابی برای جمعآوری روایات مرتبط با نرد و شطرنج وجود دارد.
بهگزارش صاحب جواهر، فقیهان شیعه اتفاقنظر دارند که بازی با شطرنج، از آنجا که از آلات قمار است، حرمت دارد، با این حال، سید احمد خوانساری، شطرنج را تنها در صورت شرطبندی حرام دانسته، و امام خمینی هم در پاسخ به یک استفتا، با اتکا به نقش زمان و مکان در اجتهاد، تصریح کرده است که بازی با شطرنج و خرید و فروش آن، در صورتی که نه بهعنوان آلت قمار، بلکه بهعنوان نوعی ورزش شناخته شود، جایز است.
موضوعشناسی
شطرنج از کهنترین بازیهای فکری است که دونفره و روی یک تخته یا صفحه با تعداد ۳۲ مهره با دو رنگ متفاوت انجام میشود و در بسیاری از مناطق جهان رواج دارد.[۱]
گفته شده که شطرنج ابداع هندیان بوده، از هند به ایران و از آنجا به جهان اسلام و سپس به اروپا رفته است.[۲] در نیمه دوم قرن نوزدهم مسابقات جهانی شطرنج آغاز شد و در قرن بیستم بهعنوان یک ورزش شناخته شد و فدراسیون جهانی آن تأسیس گردید.[۳]
جایگاه
در آیه ۲۱۹ سوره بقره و آیات ۹۰ و ۹۱ سوره مائده، از مَیسِر، بهمعنای قمار، نهی شده[۴] و مصداق آن در برخی روایات، شطرنج دانسته شده است.[۵] روایات مرتبط با این موضوع، در بابی مستقل با عنوان «نرد و شطرنج»، در منابع روایی شیعه جمعآوری شده است.[۶] روایات مستفیضی[۷] بر حرام بودن بازی شطرنج نقل شده،[۸] که در برخی از این روایات بهصراحت از بازی با شطرنج نهی شده است.[۹]
در پارهای از روایات، تعابیر شدیدی در مذمت شطرنج نقل شده است؛ برای نمونه در یک روایت، بازی با شطرنج شرک دانسته شده، سلامکردن به بازیکننده آن گناه کبیره و موجب خلود در جهنم، و دستزدن به آن مانند دستزدن به گوشت خوک بیان شده، و همچنین گفته شده که جایگاه بازیکننده آن در جهنم است.[۱۰]
حکم فقهی
فقیهان شیعه، نظرات خود را با اتکا به روایات نقلشده از معصومان، درباره حکم شرعی بازی با شطرنج و خرید و فروش آن، بیان کردهاند:
بازی با شطرنج
صاحبْجواهر (۱۲۰۲-۱۲۶۶ق)، از فقیهان شیعه در قرن سیزدهم قمری، تصریح کرده که فقیهان شیعه اتفاقنظر دارند که بازی با شطرنج، از آنجا که جزو آلات قمار محسوب میشود، حرام است.[۱۱] با این حال، سید احمد خوانساری (۱۳۰۹-۱۴۰۵ق)، فقیه شیعه قرن چهاردهم هجری، معتقد است بازی شطرنج تنها در صورتی که با برد و باخت و بر سر پول یا مالی باشد حرام وگرنه جایز است.[۱۲]
امام خمینی (۱۲۸۱-۱۳۶۸ش)، مرجع تقلید شیعه و رهبر جمهوری اسلامی ایران، در ابتدا در کتاب «المکاسب المحرمة»، مانند سایر فقیهان شیعه به حرام بودن بازی با شطرنج و خرید و فروش آن نظر داده بود،[۱۳] ولی در اواخر عمر خود،[۱۴] با تصریح به نقش زمان و مکان در اجتهاد،[۱۵] در پاسخ به استفتائی نوشت که بازی با شطرنج و خرید و فروش آن، اگر امروزه بهعنوان ورزش فکری شناخته شود، و بدون برد و باخت مالی باشد، جایز است.[۱۶]
در همین راستا، سید علی خامنهای و ناصر مکارم شیرازی، از فقیهان شیعه در قرن پانزدهم هجری، بر این نظرند که اگر شطرنج در عرف عام، ابزار قمار تلقی نمیشود و نوعی ورزش فکری دیده میشود، بازی با آن بدون شرطبندی جایز است.[۱۷] با این حال، سید علی سیستانی بازی با شطرنج را، چه با شرطبندی و چه بدون شرطبندی، حرام میداند.[۱۸]
خرید و فروش شطرنج
فقیهان شیعه در حرام بودن خرید و فروش آلات قمار اتفاق نظر داشته[۱۹] و شطرنج را یکی از این آلات قمار به شمار آوردهاند.[۲۰] آنان برای اثبات حرمت خرید و فروش شطرنج به روایاتی استناد کردهاند که شطرنج را از آلات قمار به حساب آوردهاند؛[۲۱] و همچنین روایاتی که خرید و فروش شطرنج را بهصراحت حرام خواندهاند.[۲۲] فقیهان شیعه علاوه بر روایات به ادلهای همچون اجماع و سیره مسلمانان برای اثبات حرمت خرید و فروش شطرنج استناد کردهاند.[۲۳]
پانویس
- ↑ موسوی ساداتی و رستمی، درسنامه شطرنج دانشگاه، ۱۳۹۳ش، ص۸.
- ↑ موسوی ساداتی و رستمی، درسنامه شطرنج دانشگاه، ۱۳۹۳ش، ص۸.
- ↑ موسوی ساداتی و رستمی، درسنامه شطرنج دانشگاه، ۱۳۹۳ش، ص۸.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۱۹؛ سوره مائده، آیات ۹۰-۹۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۳۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۳۵؛ سبزواری، جامع الأخبار، ۱۴۱۳ق، ص۴۳۱-۴۳۲.
- ↑ رجایی، المسائل الفقهیة، ۱۴۲۱ق، ص۲۳۹.
- ↑ طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۲۲ق، ج۱۳، ص۲۶۲.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۷، ص۳۲۱-۳۲۳؛ طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۲۲ق، ج۱۳، ص۲۶۲؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴۱، ص۴۳-۴۴؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴۱، ص۴۳.
- ↑ حرّ عاملی، وسایل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۷، ص۳۲۳.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴۱، ص۴۳.
- ↑ خوانساری، جامع المدارک، ۱۳۵۵ش، ج۳، ص۲۷.
- ↑ امام خمینی، المکاسب المحرمة، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۶۲ و ج۲، ص۱۸.
- ↑ قاضیزاده، «امام خمینی و فقاهت مبتنی بر عنصر زمان و مکان»، ص۱۶۸-۱۶۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۲۱، ص۱۵-۱۵۱؛ قاضیزاده، «امام خمینی و فقاهت مبتنی بر عنصر زمان و مکان»، ص۱۴۷، ۱۶۹.
- ↑ امام خمینی، توضیح المسائل (امام و مراجع)، ۱۳۸۱ش، ج۲، ص۹۳۲، ۹۶۰.
- ↑ خامنهای، «شطرنج»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر مقام معظم رهبری؛ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۱۵۷.
- ↑ سیستانی، «توضیح المسائل جامع: شطرنج و سایر وسایل قمار»، سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب المکاسب، بیتا، ج۱، ص۱۱۶؛ سبحانی، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، ۱۴۱۶ق، ص۲۵۴.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب المکاسب، بیتا، ج۱، ص۱۱۶؛ سبحانی، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، ۱۴۱۶ق، ص۲۵۴.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۷، ص۳۲۱؛ سبحانی، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، ۱۴۱۶ق، ص۲۵۵.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۷، ص۳۲۳؛ سبحانی، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، ۱۴۱۶ق، ص۲۵۵.
- ↑ سبحانی، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، ۱۴۱۶ق، ص۲۵۴.
منابع
- قرآن کریم.
- امام خمینی، سید روحالله، المکاسب المحرمة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۱۵ق.
- امام خمینی، سید روحالله، توضیح المسائل (امام و مراجع)، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۸۱ش.
- امام خمینی، سید روحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- خامنهای، سیدعلی، «شطرنج»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر مقام معظم رهبری، تاریخ بازدید: ۱۸ مهر ۱۴۰۴ش.
- خوانساری، سید احمد، جامع المدارک، تصحیح علیاکبر غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، چاپ دوم، ۱۳۵۵ش.
- رجایی، سید محمد، المسائل الفقهیة، قم، انتشارات علمیة، ۱۴۲۱ق.
- سبحانی، جعفر، المواهب فی تحریر احکام المکاسب، قم، مؤسسة الامام الصادق(ع)، ۱۴۱۶ق.
- سبزواری، محمد بن محمد، جامع الأخبار أو معارج الیقین في أصول الدین، تحقیق علاء آل جعفر، بیروت، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، ۱۴۱۳ق/ ۱۹۹۳م.
- سیستانی، سیدعلی، «توضیح المسائل جامع: شطرنج و سایر وسایل قمار»، سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی، تاریخ بازدید: ۱۸ مهر ۱۴۰۴ش.
- شیخ انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، قم، تراث الشيخ الأعظم، بیتا.
- طباطبایی، سید علی، ریاض المسائل، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۲۲ق.
- قاضیزاده، کاظم، «امام خمینی و فقاهت مبتنی بر عنصر زمان و مکان»، نشریه نقد و نظر، شماره ۵، زمستان ۱۳۷۴ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح محمد آخوندی و علیاکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، قم، مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، ۱۴۲۷ق.
- موسوی ساداتی، سید کاظم، و رضا رستمی، درسنامه شطرنج دانشگاه، تهران، انتشارات حتمی، ۱۳۹۳ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ش.