ابن ابی عقیل عمانی
| محدّث، فقیه و متکلّم شیعه | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ابومحمد حسن بن علی حَذّاءِ عُمانی یا عَمّانی |
| لقب | ابن ابی‌عقیل |
| تاریخ تولد | قرن ۳ قمری |
| تاریخ وفات | قرن ۴ قمری |
| اطلاعات علمی | |
| تألیفات | المتمسک بحبل آل الرسول • الکرّ و الفَرّ |
ابومحمد حسن بن علی حَذّاءِ عُمانی یا عَمّانی مشهور به ابن ابی عقیل محدّث، فقیه و متکلّم شیعه قرن چهارم هجری قمری. که عصر غیبت صغری (۲۶۰-۳۲۹ق /۸۷۹ -۹۴۱م) را درک کرده است. رجال شناسان شیعی وثاقت وی را تأیید کرده‌اند. برخی وی را نخستین فقیه شیعه دانسته‌اند که در آغاز غیبت کبری فقه را تهذیب کرد و نظر اجتهادی را به کار بست و بحث در اصول را از فروع جدا ساخت. ابن عقیل به همراه ابن‌جنید را «القَدیمَین» (دو فقیه دوران قدیم) می‌نامند.
آرای فقهی ابن ابی عقیل مورد توجه غالب فقیهان شیعه از جمله، ابن ادریس در السرائر، محقق حلی در المعتبر فی شرح المختصر و علامه حلی در مختلف الشیعة، واقع شده است.
ولادت و نسب
با اینکه غالب فقیهان و محدّثان شیعی در آثار خود از وی سخن گفته‌اند، تاریخ تولد و وفات او معلوم نیست، حتی مشخص نیست که او منسوب به کدام عمان است. [۱] نظر به اینکه ابن قولویه از وی روایت کرده،[۲] وی را در طبقه کلینی دانسته که عصر غیبت صُغری (۲۶۰-۳۲۹ق) را درک کرده است.[۳].
نخستین کسی که از ابن ابی عقیل و آثارش یاد کرده، شیخ طوسی است که او را حسن بن عیسی نامیده است،[۴] اما نجاشی که با گستردگی و دقت بیشتر از ابن ابی عقیل سخن گفته، نام پدرش را علی ضبط کرده است.[۵]
توصیف نجاشی و دیگران از وی
نجاشی ابن ابی عقیل را «فقیه» و «ثقه» می‌شمارد و از کتاب او المتمسک بحبل آل الرسول یاد می‌کند و می‌گوید این کتاب در میان امامیه شهرت تام دارد و کسانی که از خراسان به قصد سفر حج از عراق می‌گذرند، از این کتاب سراغ می‌گیرند و آن را می‌خرند.[۶] بیان این نکته از زبان نجاشی اهمیت علمی نوشته‌های ابن ابی عقیل و شهرت فقهی وی را در جهان اسلام نشان می‌دهد.
نجاشی می‌افزاید که استادش مفید، ابن ابی عقیل را بسیار ستوده است. آنگاه نجاشی با دو واسطه از ابوالقاسم جعفر بن محمد (ابن قولویه) نقل می‌کند که ابن ابی عقیل اجازه روایت کتاب المتمسّک و دیگر آثارش را به وی (ابن قولویه) داده است. سپس نجاشی می‌نویسد که خود نیز کتاب الکَرّ و الفَرّ ابن ابی عقیل را که در امامت است، نزد شیخ مفید خوانده است.[۷]
به جز نجاشی دیگر رجال شناسان شیعی نیز «وثاقت» وی را تأیید کرده‌اند.[۸]
نخستین فقیه شیعه
فقهای امامیه از ابن ابی عقیل و ابن جنید اسکافی بغدادی (د ۳۸۱/ ۹۹۱م) که تقریباً معاصر وی بود و سنت اجتهاد و استنباط را در سطح گسترده‌تر و عمیق‌تری پی گرفت، با عنوان «قدیمَین» یاد کرده‌اند و برخی وی را نخستین فقیه شیعی دانسته‌اند که در آغاز غیبت کبری فقه را تهذیب کرد و نظر اجتهادی را به کار بست و بحث در اصول را از فروع جدا ساخت.[۹]
آراء فقهی
ابن عقیل به همراه ابن‌جنید را «القَدیمَین» (دو فقیه دوران قدیم) می‌نامند.[۱۰] آرای فقهی ابن ابی عقیل مورد توجه غالب فقیهان شیعه از جمله: ابن ادریس ( حدود ۵۹۸ق)[۱۱] در السرائر،[۱۲] محقق حلی (در ۶۷۶ق /۱۲۷۹م) در معتبر و علامه حلی در مختلف واقع شده است. ابن ابی عقیل دارای آرای ویژه‌ای در احکام بوده است که از آن میان می‌توان از این حکم یاد کرد که آب قلیل (آبی که کمتر از کُر است) هنگامی که با نجاست تماس پیدا کند اگر تغییر پیدا نکند نجس نمی‌گردد[۱۳][یادداشت ۱] که گروهی از فقیهان متأخر شیعی مانند ملامحسن فیض کاشانی[۱۴] نیز در این مسئله از وی پیروی کرده‌اند. هم‌چنان صاحب جواهر نیز از ابن ابی عقیل نقل کرده که او نیم خورده (سُؤر) یهودی و نصرانی را پاک می داند. صاحب جواهر احتمال داده که شاید این سخن مبنی بر عدم نجاست آب قلیل با ملاقات نجس از نظر ابن ابی عقیل باشد؛ زیرا سؤر از نظر فقها(آن‌گونه که گفته‌اند) همان آب قلیلی است که با دهان یا بدن حیوان ملاقات کرده است. [۱۵]
پانویس
- ↑ یوسفی اشکوری، ابن ابی عقیل، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۰ش، ج۲، ص۶۸۳.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ص۳۶.
- ↑ یوسفی اشکوری، ابن ابی عقیل، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۰ش، ج۲، ص۶۸۳.
- ↑ طوسی، فهرست، ص۹۶، ۳۶۸؛ طوسی، رجال الطوسی، ص۴۷۱.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ص۳۵.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۶.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۳۶.
- ↑ ابن ادریس، السرائر، ص۹۹؛ علامه حلّی، خلاصه الاقوال، ص۲۱؛ و...
- ↑ بحر العلوم، رجال، ج۲، ص۲۱۱، ۲۲۰.
- ↑ ربانی، محمدحسن، فقه و فقهای امامیه در گذر زمان، تهران، ۱۳۸۶، ص۸.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ۱۴۰۳، ج۱۲، ص۱۵۵.
- ↑ ابن ادریس، السرائر، ص۲۱۵.
- ↑ علامه حلی، مختلف الشیعه، ج۱، ص۱۷۶، نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱، ص۱۰۶.
- ↑ فیض کاشانی، الوافی، ج۴، ص۵.
- ↑ نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، ج۶، ص۴۲.
یادداشت
- ↑ اتفق علمائنا إلا ابن أبي عقيل على أن الماء القليل وهو ما نقص عن الكر ينجس بملاقاة النجاسة له سواء تغير بها أو لم يتغير وقال ابن أبي عقيل: لا ينجس إلا بتغيره بالنجاسة وساوى بينه وبين الكثير. علامه حلی، مختلف الشیعه، ج۱، ص۱۷۶
منابع
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- ابن ادریس، محمد، السرائر، تهران، ۱۳۹۰ق.
- بحرالعلوم، محمد مهدی، رجال، به کوشش محمدصادق بحر العلوم و حسین بحرالعلوم، تهران، ۱۳۶۳ش.
- طوسی، محمد، رجال، نجف، ۱۳۸۰ق.
- طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش محمود رامیار، مشهد، ۱۳۵۱ش.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، تهران، ۱۳۱۰ق.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعه، ایران، ۱۳۲۳ش.
- فیض کاشانی، ملامحسن، الوافی، قم، ۱۴۰۴ق.
- محقق حلی، جعفر، المعتبر، تهران، ۱۳۱۸ش.
- نجاشی، احمد، رجال نجاشی، قم، ۱۳۸۹ق.
- یوسفی اشکوری، حسن، ابن ابی عقیل، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۰ش
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دایرةالمعارف بزرگ اسلامی