مهمان‌نوازی
مهمان‌نوازی از آداب اسلامی و سنت‌های مسلمانان است. مسلمانان در مناسبت‌های مختلفی همچون عید غدیر، عید فطر، ازدواج، فرزنددارشدن و خانه‌دارشدن، مهمانی برگزار می‌کنند. پیامبر(ص) مهمان را هدیه‌ای از جانب خدا دانسته که با آمدنش رزق و روزی خود را می‌آورد و با رفتنش باعث آمرزش گناهان می‌شود.
پذیرایی از مهمان، خوش‌رویی و خوش‌رفتاری با مهمان و پرهیز از اختلاط مَحْرم و نامَحرم در مهمانی از جمله آداب میزبانی به شمار می‌رود. مهمان نیز سزاوار است دعوت میزبان را پذیرفته و کسی را که به مهمانی دعوت نیست با خود همراه نکند و بیش از سه روز در خانهٔ میزبان نماند.
فقیهان شیعه پرداخت زکات فطرهٔ مهمان در شب عید فطر را در صورتی که نان‌خور او به حساب آید و پیش از غروب آفتاب آمده باشد، واجب می‌دانند. از دیگر احکام مرتبط با مهمانی، حرمت حاضر شدن بر سر سفره‌ای است که در آن شراب و آب‌جو قرار داده باشند.
اهمیت، فضیلت و جایگاه
عالمان مسلمان مهمان‌نوازی را اقتدا به سنت پیامبر اسلام(ص) می‌دانند[۱] و با استناد به روایات، ترک آن را مکروه می‌شمارند.[۲] پیامبر اسلام(ص) مهمان را هدیه‌ای از سوی خدا می‌داند که با آمدنش رزق و روزی خود را می‌آورد و با رفتنش باعث مغفرت و آمرزش گناهان می‌شود.[۳] علامه مجلسی در بیان علاقه‌مند بودن علی بن ابیطالب(ع) به مهمان‌نوازی نقل می‌کند که ایشان از اینکه هفت روز، مهمانی به خانه ایشان وارد نشده بود، اظهار ناراحتی کرده است.[۴]
هرکس مهمانی را اکرام کند قطعاً هفتاد پیامبر را اکرام کرده است و هرکس درهمی برای مهمان هزینه کند همانند آن است که هزار هزار دینار در راه خدا انفاق کرده است.[۵]
مسلمانان در مناسبت‌های مختلفی همچون عید غدیر،[۶] عید فطر،[۷] جشن ازدواج، فرزنددار شدن و خانه‌دار شدن مهمانی برپا می‌کنند.[۸] مردم ایران در عید نوروز[۹] و مردم عراق در مراسم پیاده‌روی اربعین به سنت مهمان‌نوازی اهمیت می‌دهند.[۱۰]
آداب
در روایات اسلامی، کتاب‌های اخلاقی و برخی از کتب تفسیری علاوه بر قصد تقرّب به خدا[۱۱] و برحذر بودن از ریا و خودنمایی[۱۲] آدابی برای برگزاری مهمانی بیان شده که برخی از آن‌ها مربوط به میزبان و برخی مربوط به مهمان است:
هركس مؤمنى را اطعام كند تا سير شود، هيچ‌يک از مخلوقات خدا اجر اخروى او را نداند؛ نه فرشته مقرّب، نه پيامبر مُرسَل، جز پروردگار عالميان.[۱۳]
آداب میزبانی
- بهتر است پرهیزکاران دعوت شوند تا بدکاران؛[۱۴]
- بستگان و خویشاوندان نیز دعوت کند تا به تحکیم روابط خانوادگی و صله رحم کمک شود؛[۱۵]
- پرهیز از تکلّف و به زحمت افتادن؛[۱۶]
- خوش‌رویی و خوش‌اخلاقی با مهمان؛[۱۷]
- پرهیز از اختلاط مهمان با خانواده (در صورتی که مهمان نامحرم باشد)؛[۱۸]
- از مهمان پرسیده نشود غذا خورده‌ای یا نه؛[۱۹]
- به قدر کافی غذا حاضر باشد (غذا کم نباشد)؛[۲۰]
- میزبان اولین نفر باشد که شروع به غذا خوردن می‌کند و آخرین نفر باشد که دست از غذا خوردن می‌کشد؛[۲۱]
- به کار نگرفتن مهمان؛[۲۲]
- یادآوری اوقات نماز؛[۲۳] نشان دادن جهت قبله و مشخص کردن محل گرفتن وضو؛[۲۴]
- بدرقه مهمان تا درِ منزل.[۲۵]
آداب مهمانی رفتن
- پذیرفتن دعوتِ میزبان؛[۲۶]
- فقط به قصد خوردن و پرساختن شکم دعوت میزبان را نپذیریم؛[۲۷]
- مهمان با اجازه میزبان وارد شود؛[۲۸] و سلام کند؛[۲۹]
- نشستن در جایگاهی که میزبان مشخص می‌کند؛[۳۰]
- روبه‌روی محلی که زن‌ها حضور دارند ننشینیم؛[۳۱]
- سزاوار نیست در میهمانی‌ای که همراه با گناه است شرکت کنیم؛[۳۲]
- زمان مهمانی را کوتاه کنیم و بیش از سه روز در خانهٔ میزبان نمانیم؛[۳۳]
- غذایی را که آماده شده بپذیریم و میل کنیم؛[۳۴]
- نگرفتن روزۀ مستحبی بدون رضایت میزبان یا در صورت نهی او. [۳۵]
- پرهیز از پرس‌و‌جو کردن درباره حلال بودن غذا؛[۳۶]
- اضافه غذا را با خود نبریم، مگر با رضایت میزبان؛[۳۷]
- شرط کنیم که میزبان خودش را به زحمت نیندازد و تشریفات را کنار بگذارد؛[۳۸]
- کسی را که به مهمانی دعوت نیست، به همراه خود نبریم؛[۳۹]
- سزاوار است با اجازهٔ میزبان، میهمانی را ترک کنیم؛[۴۰]
- مهمانی را با خوش‌رویی ترک کنیم، هرچند در حقمان کوتاهی شده باشد.[۴۱]
احکام فقهی
فقیهان شیعه برای برگزاری مهمانی احکام شرعی ذکر کرده‌اند که برخی به شرح زیر است:
- به فتوای برخی از مراجع تقلید، اگر مهمان بداند آنچه توسط میزبان برای او تدارک دیده شده، از مالی است که خمس آن پرداخت نشده، نمی‌تواند از آن استفاده کند.[۴۲]
- زکات فطرهٔ مهمانی که پیش از غروب شب عید فطر، به خانه میزبان وارد شده و نان‌خور او به حساب آید، برعهده میزبان است.[۴۳]
- به فتوای برخی از فقیهان شیعه، اگر محلی از خانه میزبان یا فرش خانه او نجس شد و به بدن و یا لباس مهمان سرایت کرد، بر میزبان واجب است که به مهمان اطلاع دهد.[۴۴]
- به گفته سید کاظم یزدی، اگر غذایی که میزبان برای مهمان مهیا کرده نجس شد، می‌بایست به مهمان اطلاع دهد.[۴۵]
- حاضر شدن بر سر سفره‌ای که در آن شراب و یا آب‌جو قرار دارد حرام است.[۴۶]
تک‌نگاری
در زمینهٔ مهمان‌نوازی و آداب مربوط به آن، کتاب‌هایی تألیف شده که از جملهٔ آن‌ها فرهنگ‌نامهٔ مهمانی نوشته محمد محمدی ری‌شهری است که توسط مؤسسهٔ علمی فرهنگی دارالحدیث به چاپ رسیده است.[۴۷]
پانویس
- ↑ نراقی، معراج السعادة، ۱۳۸۶ش، ص۳۴۵.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۲۴، ص۳۱۶.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۲، ص۴۶۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۱، ص۲۸.
- ↑ دیلمی، ارشادالقلوب، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۱۳۸.
- ↑ باقی‌زاده، «بزرگداشت عیدغدیر در پرتو آداب آن»، ص۳۵.
- ↑ هاشمی، «مروری بر آداب عید فطر در میان مسلمانان»، ص۱۳۷.
- ↑ موسسة دائرة المعارف الفقه الاسلامی، المعجم الفقهی لکتب الشيخ الطوسی، ۱۴۲۴ق، ج۶، ص۵۵۹.
- ↑ پاک‌نیا تبریزی، «نگاهی نو به جایگاه عید نوروز»، ص۱۳.
- ↑ شراهی، «واکاوی ادراک زائران از رفتار خادمان در اربعین»، ص۱۱۵.
- ↑ نراقی، معراج السعادة، ۱۳۸۶ش، ص۳۴۵.
- ↑ نراقی، معراج السعادة، ۱۳۸۶ش، ص۳۴۵.
- ↑ دیلمی، ارشادالقلوب، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۱۴۷.
- ↑ فیض کاشانی، محجة‌البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۳.
- ↑ فیض کاشانی، محجة‌البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۳-۳۴.
- ↑ حمیری، قرب الاِسناد، ۱۴۱۳ق، ص۷۵.
- ↑ قمی، سفینة البحار، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۲۷۰.
- ↑ سید مرتضی، أمالی المرتضی، ۱۹۹۸م، ج۱، ص۲۰۸.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۹، ص۲۵۳.
- ↑ فیض کاشانی، محجة‌البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۴۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۶، ص۲۸۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۶، ص۲۸۳.
- ↑ ورام، مجموعه ورام، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۴۸.
- ↑ فیض کاشانی، محجة‌البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۸.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۲، ص۴۵۱.
- ↑ فیض کاشانی، محجة‌البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۴.
- ↑ فیض کاشانی، محجة‌البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۷.
- ↑ محمدی ری‌شهری، فرهنگ‌نامه مهمانی، ۱۳۹۰ش، ص۱۱۳.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۹، ص۲۵۳.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۲، ص۴۵۱.
- ↑ فیض کاشانی، محجة‌البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۸.
- ↑ فیض کاشانی، محجة‌البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۶، ص۲۸۳.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۹، ص۲۵۳.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۸۹؛ خمینی، تحریر الوسیله، ناشر: موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى( ره)، ج۱، ص۲۸۶.
- ↑ محمدی ری‌شهری، فرهنگ‌نامه مهمانی، ۱۳۹۰ش، ص۱۵۳.
- ↑ فیض کاشانی، محجة‌البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۴۴.
- ↑ محمدی ری‌شهری، فرهنگ‌نامه مهمانی، ۱۳۹۰ش، ص۱۱۱.
- ↑ محمدی ری‌شهری، فرهنگ‌نامه مهمانی، ۱۳۹۰ش، ص۱۴۷.
- ↑ فیض کاشانی، محجة‌البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۴۵.
- ↑ فیض کاشانی، محجة‌البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۴۴.
- ↑ «پرتال امام خمینی»
- ↑ طباطبائی یزدی، عروة الوثقی، ۱۴۲۳ق، ج۴،ص۲۰۷-۲۰۸.
- ↑ طباطبائی یزدی، عروة الوثقی، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۱۹۴.
- ↑ طباطبائی یزدی، عروة الوثقی، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۱۹۴-۱۹۵.
- ↑ محقق حلی، شرائع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۸۳؛ «وبگاه پاسخگویی به سوالات دینی هدانا».
- ↑ محمدی ری‌شهری، فرهنگ‌نامه مهمانی، ۱۳۹۰ش، ص۷.
منابع
- «پرتال امام خمینی»، تاریخ بازدید ۱۰ دی ۱۴۰۲ش.
- «وبگاه پاسخگویی به سوالات دینی هدانا»، تاریخ بازدید ۱۲ دی ۱۴۰۲ش.
- باقی‌زاده، رضا، «بزرگداشت عیدغدیر در پرتو آداب آن»، مندرج در مجله پاسدار اسلام، شماره ۲۵۵، ۱۳۸۲ش.
- پاک‌نیا تبریزی، عبدالکریم، «نگاهی نو به جایگاه عید نوروز»، مندرج در مجله مبلغان، شماره ۱۳۸، ۱۳۸۹ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة، قم، مؤسسة آل بیت علیهم السلام، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الاِسناد، قم، مؤسسة آل بیت علیهم السلام، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب، قم، الشریف الرضی، ۱۳۷۱ش.
- شراهی، اسماعیل، «واکاوی ادراک زائران از رفتار خادمان در اربعین»، مندرج در مجله دین و ارتباطات، شماره ۵۵، ۱۳۹۸ش.
- سید مرتضی، علی بن حسین، أمالی المرتضی، قاهره، دار الفکر العربی، چاپ اول، ۱۹۹۸م.
- فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی، المحجة البیضاء، قم، دفتر نشر اسلامی (جامعه مدرسین)، ۱۴۱۷ق.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- قمی، عباس، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، قم، اسوه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۶۳ش.
- مؤسسة دائرة المعارف الفقه الاسلامی، المعجم الفقهی لکتب الشيخ الطوسی، قم، مؤسسة دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۴۲۴ق.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- محقق حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- محمدی ری‌شهری، محمد، فرهنگ‌نامه مهمانی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۹۰ش.
- نراقی، ملا احمد، معراج السعادة، قم، انتشارات قائم آل محمد، چاپ پنجم، ۱۳۸۶ش.
- ورام بن ابی‌فراس، مسعود بن عیسی، مجموعة ورّام، قم، مکتبه فقیه، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- هاشمی، سید علیرضا، «مروری بر آداب عید فطر در میان مسلمانان»، مندرج در مجله فرهنگ مردم ایران، شماره ۵۳ و ۵۴، ۱۳۹۷ش.