مهمان‌نوازی

مقاله نامزد خوبیدگی
از ویکی شیعه
(تغییرمسیر از آداب مهمان‌نوازی)

مهمان‌نوازی از آداب اسلامی و سنت‌های مسلمانان است. مسلمانان در مناسبت‌های مختلفی همچون عید غدیر،‌ عید فطر، ازدواج، فرزنددارشدن و خانه‌دارشدن، مهمانی برگزار می‌کنند. پیامبر(ص) مهمان را هدیه‌ای از جانب خدا دانسته که با آمدنش رزق و روزی خود را می‌آورد و با رفتنش باعث آمرزش گناهان می‌شود.
پذیرایی از مهمان، خوش‌رویی و خوش‌رفتاری با مهمان و پرهیز از اختلاط مَحْرم و نامَحرم در مهمانی از جمله آداب میزبانی به شمار می‌رود. مهمان نیز سزاوار است دعوت میزبان را پذیرفته و کسی را که به مهمانی دعوت نیست با خود همراه نکند و بیش از سه روز در خانهٔ میزبان نماند.
فقیهان شیعه پرداخت زکات فطرهٔ مهمان در شب عید فطر را در صورتی که نان‌خور او به حساب آید و پیش از غروب آفتاب آمده باشد، واجب می‌دانند. از دیگر احکام مرتبط با مهمانی، حرمت حاضر شدن بر سر سفره‌ای است که در آن شراب و آب‌جو قرار داده باشند.

اهمیت، فضیلت و جایگاه

عالمان مسلمان مهمان‌نوازی را اقتدا به سنت پیامبر اسلام(ص) می‌دانند[۱] و با استناد به روایات، ترک آن را مکروه می‌شمارند.[۲] پیامبر اسلام(ص) مهمان را هدیه‌ای از سوی خدا می‌داند که با آمدنش رزق و روزی خود را می‌آورد و با رفتنش باعث مغفرت و آمرزش گناهان می‌شود.[۳] علامه مجلسی در بیان علاقه‌مند بودن علی بن ابیطالب(ع) به مهمان‌نوازی نقل می‌کند که ایشان از اینکه هفت روز، مهمانی به خانه‌ ایشان وارد نشده بود، اظهار ناراحتی کرده است.[۴]

هرکس مهمانی را اکرام کند قطعاً هفتاد پیامبر را اکرام کرده است و هرکس درهمی برای مهمان هزینه کند همانند آن است که هزار هزار دینار در راه خدا انفاق کرده است.[۵]

مسلمانان در مناسبت‌های مختلفی همچون عید غدیر،[۶] عید فطر،[۷] جشن ازدواج، فرزنددار شدن و خانه‌دار شدن مهمانی برپا می‌کنند.[۸] مردم ایران در عید نوروز[۹] و مردم عراق در مراسم پیاده‌روی اربعین به سنت مهمان‌نوازی اهمیت می‌دهند.[۱۰]

آداب

در روایات اسلامی، کتاب‌های اخلاقی و برخی از کتب تفسیری علاوه بر قصد تقرّب به خدا[۱۱] و برحذر بودن از ریا و خودنمایی[۱۲] آدابی برای برگزاری مهمانی بیان شده که برخی از آن‌ها مربوط به میزبان و برخی مربوط به مهمان است:

هركس مؤمنى را اطعام كند تا سير شود، هيچ‌يک از مخلوقات خدا اجر اخروى او را نداند؛ نه فرشته مقرّب، نه پيامبر مُرسَل، جز پروردگار عالميان.[۱۳]

آداب میزبانی

  • بهتر است پرهیزکاران دعوت شوند تا بدکاران؛[۱۴]
  • بستگان و خویشاوندان نیز دعوت کند تا به تحکیم روابط خانوادگی و صله رحم کمک شود؛[۱۵]
  • پرهیز از تکلّف و به زحمت افتادن؛[۱۶]
  • خوش‌رویی و خوش‌اخلاقی با مهمان؛[۱۷]
  • پرهیز از اختلاط مهمان با خانواده‌ (در صورتی که مهمان نامحرم باشد)؛[۱۸]
  • از مهمان پرسیده نشود غذا خورده‌ای یا نه؛[۱۹]
  • به قدر کافی غذا حاضر باشد (غذا کم نباشد)؛[۲۰]
  • میزبان اولین نفر باشد که شروع به غذا خوردن می‌کند و آخرین نفر باشد که دست از غذا خوردن می‌کشد؛[۲۱]
  • به‌ کار نگرفتن مهمان؛[۲۲]
  • یادآوری اوقات نماز؛[۲۳] نشان دادن جهت قبله و مشخص کردن محل گرفتن وضو؛[۲۴]
  • بدرقه مهمان تا درِ منزل.[۲۵]

آداب مهمانی رفتن

  • پذیرفتن دعوتِ میزبان؛[۲۶]
  • فقط به قصد خوردن و پرساختن شکم دعوت میزبان را نپذیریم؛[۲۷]
  • مهمان با اجازه میزبان وارد شود؛[۲۸] و سلام کند؛[۲۹]
  • نشستن در جایگاهی که میزبان مشخص می‌کند؛[۳۰]
  • روبه‌روی محلی که زن‌ها حضور دارند ننشینیم؛[۳۱]
  • سزاوار نیست در میهمانی‌ای که همراه با گناه است شرکت کنیم؛[۳۲]
  • زمان مهمانی را کوتاه کنیم و بیش از سه روز در خانهٔ میزبان نمانیم؛[۳۳]
  • غذایی را که آماده شده بپذیریم و میل کنیم؛[۳۴]
  • نگرفتن روزۀ مستحبی بدون رضایت میزبان یا در صورت نهی او. [۳۵]
  • پرهیز از پرس‌و‌جو کردن درباره حلال بودن غذا؛[۳۶]
  • اضافه غذا را با خود نبریم، مگر با رضایت میزبان؛[۳۷]
  • شرط کنیم که میزبان خودش را به زحمت نیندازد و تشریفات را کنار بگذارد؛[۳۸]
  • کسی را که به مهمانی دعوت نیست، به همراه خود نبریم؛[۳۹]
  • سزاوار است با اجازهٔ میزبان، میهمانی را ترک کنیم؛[۴۰]
  • مهمانی را با خوش‌رویی ترک کنیم، هرچند در حقمان کوتاهی شده باشد.[۴۱]

احکام فقهی

فقیهان شیعه برای برگزاری مهمانی احکام شرعی ذکر کرده‌اند که برخی به شرح زیر است:

  • به فتوای برخی از مراجع تقلید، اگر مهمان بداند آنچه توسط میزبان برای او تدارک دیده شده، از مالی است که خمس آن پرداخت نشده، نمی‌تواند از آن استفاده کند.[۴۲]
  • زکات فطرهٔ مهمانی که پیش از غروب شب عید فطر، به خانه میزبان وارد شده و نان‌خور او به حساب آید، برعهده میزبان است.[۴۳]
  • به فتوای برخی از فقیهان شیعه، اگر محلی از خانه میزبان یا فرش خانه او نجس شد و به بدن و یا لباس مهمان سرایت کرد، بر میزبان واجب است که به مهمان اطلاع دهد.[۴۴]
  • به گفته سید کاظم یزدی، اگر غذایی که میزبان برای مهمان مهیا کرده نجس شد، می‌بایست به مهمان اطلاع دهد.[۴۵]
  • حاضر شدن بر سر سفره‌ای که در آن شراب و یا آب‌جو قرار دارد حرام است.[۴۶]

تک‌نگاری

در زمینهٔ مهمان‌نوازی و آداب مربوط به آن، کتاب‌هایی تألیف شده که از جملهٔ آن‌ها فرهنگ‌نامهٔ مهمانی نوشته محمد محمدی ری‌شهری است که توسط مؤسسهٔ علمی فرهنگی دارالحدیث به چاپ رسیده است.[۴۷]

پانویس

  1. نراقی، معراج السعادة، ۱۳۸۶ش، ص۳۴۵.
  2. حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۲۴، ص۳۱۶.
  3. مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۲، ص۴۶۱.
  4. مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۱، ص۲۸.
  5. دیلمی، ارشادالقلوب،‌ ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۱۳۸.
  6. باقی‌زاده، «بزرگداشت عیدغدیر در پرتو آداب آن»، ص۳۵.
  7. هاشمی، «مروری بر آداب عید فطر در میان مسلمانان»، ص۱۳۷.
  8. موسسة دائرة المعارف الفقه الاسلامی، المعجم الفقهی لکتب الشيخ الطوسی، ۱۴۲۴ق، ج۶، ص۵۵۹.
  9. پاک‌نیا تبریزی، «نگاهی نو به جایگاه عید نوروز»، ص۱۳.
  10. شراهی، «واکاوی ادراک زائران از رفتار خادمان در اربعین»، ص۱۱۵.
  11. نراقی، معراج السعادة، ۱۳۸۶ش، ص۳۴۵.
  12. نراقی، معراج السعادة، ۱۳۸۶ش، ص۳۴۵.
  13. دیلمی، ارشادالقلوب،‌ ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۱۴۷.
  14. فیض کاشانی، محجة‌البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۳.
  15. فیض کاشانی، محجة‌البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۳-۳۴.
  16. حمیری، قرب الاِسناد، ۱۴۱۳ق، ص۷۵.
  17. قمی، سفینة‌ البحار، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۲۷۰.
  18. سید مرتضی، أمالی المرتضی، ۱۹۹۸م، ج۱، ص۲۰۸.
  19. قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۹، ص۲۵۳.
  20. فیض کاشانی، محجة‌البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۴۲.
  21. کلینی،‌ الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۶، ص۲۸۵.
  22. کلینی،‌ الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۶، ص۲۸۳.
  23. ورام، مجموعه ورام، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۴۸.
  24. فیض کاشانی، محجة‌البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۸.
  25. مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۲، ص۴۵۱.
  26. فیض کاشانی، محجة‌البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۴.
  27. فیض کاشانی، محجة‌البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۷.
  28. محمدی ری‌شهری، فرهنگ‌نامه مهمانی، ۱۳۹۰ش، ص۱۱۳.
  29. قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۹، ص۲۵۳.
  30. مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۲، ص۴۵۱.
  31. فیض کاشانی، محجة‌البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۸.
  32. فیض کاشانی، محجة‌البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۶.
  33. کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۶، ص۲۸۳.
  34. قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۹، ص۲۵۳.
  35. محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۸۹؛ خمینی، تحریر الوسیله، ناشر: موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى( ره)، ج۱، ص۲۸۶.
  36. محمدی ری‌شهری، فرهنگ‌نامه مهمانی، ۱۳۹۰ش، ص۱۵۳.
  37. فیض کاشانی، محجة‌البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۴۴.
  38. محمدی ری‌شهری، فرهنگ‌نامه مهمانی، ۱۳۹۰ش، ص۱۱۱.
  39. محمدی ری‌شهری، فرهنگ‌نامه مهمانی، ۱۳۹۰ش، ص۱۴۷.
  40. فیض کاشانی، محجة‌البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۴۵.
  41. فیض کاشانی، محجة‌البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۴۴.
  42. «پرتال امام خمینی»
  43. طباطبائی یزدی، عروة الوثقی، ۱۴۲۳ق، ج۴،‌ص۲۰۷-۲۰۸.
  44. طباطبائی یزدی، عروة الوثقی، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۱۹۴.
  45. طباطبائی یزدی، عروة الوثقی، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۱۹۴-۱۹۵.
  46. محقق حلی، شرائع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۸۳؛ «وبگاه پاسخگویی به سوالات دینی هدانا».
  47. محمدی ری‌شهری، فرهنگ‌نامه مهمانی، ۱۳۹۰ش،‌ ص۷.

منابع

  • «پرتال امام خمینی»، تاریخ بازدید ۱۰ دی ۱۴۰۲ش.
  • «وبگاه پاسخگویی به سوالات دینی هدانا»، تاریخ بازدید ۱۲ دی ۱۴۰۲ش.
  • باقی‌زاده، رضا، «بزرگداشت عیدغدیر در پرتو آداب آن»، مندرج در مجله پاسدار اسلام، شماره ۲۵۵، ۱۳۸۲ش.
  • پاک‌نیا تبریزی، عبدالکریم، «نگاهی نو به جایگاه عید نوروز»، مندرج در مجله مبلغان، شماره ۱۳۸، ۱۳۸۹ش.
  • حر عاملی، محمد بن حسن، تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة، قم، مؤسسة آل‌ بیت علیهم السلام، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
  • حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الاِسناد، قم، مؤسسة آل‌ بیت علیهم السلام، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
  • دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب، قم، الشریف الرضی، ۱۳۷۱ش.
  • شراهی، اسماعیل، «واکاوی ادراک زائران از رفتار خادمان در اربعین»، مندرج در مجله دین و ارتباطات، شماره ۵۵، ۱۳۹۸ش.
  • سید مرتضی، علی بن حسین، أمالی المرتضی، قاهره، دار الفکر العربی، چاپ اول، ۱۹۹۸م.
  • فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی، المحجة البیضاء، قم، دفتر نشر اسلامی (جامعه مدرسین)، ۱۴۱۷ق.
  • قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن،‌ چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
  • قمی،‌ عباس، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، قم، اسوه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۶۳ش.
  • مؤسسة دائرة المعارف الفقه الاسلامی، المعجم الفقهی لکتب الشيخ الطوسی، قم، مؤسسة دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۴۲۴ق.
  • مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
  • محقق حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
  • محمدی ری‌شهری، محمد، فرهنگ‌نامه مهمانی، قم،‌ مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۹۰ش.
  • نراقی، ملا احمد، معراج السعادة، قم، انتشارات قائم آل محمد، چاپ پنجم، ۱۳۸۶ش.
  • ورام بن ابی‌فراس، مسعود بن عیسی، مجموعة ورّام، قم، مکتبه فقیه، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
  • هاشمی، سید علیرضا، «مروری بر آداب عید فطر در میان مسلمانان»، مندرج در مجله فرهنگ مردم ایران، شماره ۵۳ و ۵۴، ۱۳۹۷ش.