عمار یاسر یا عمار بن یاسر صحابی پیامبر(ص)، از نخستین مسلمانان و از یاران نزدیک و نخستین شیعیان امام علی(ع) بود. وی فرزند یاسر و سمیه اولین شهدای اسلام بود. عمار در هجرت به مدینه همراه پیامبر بود و در ساخت مسجد قبا همکاری داشت و در همه جنگ‌های پیامبر نیز شرکت داشت. روایاتی از پیامبر اکرم(ص) در فضیلت عمار نقل شده از جمله اینکه بهشت مشتاق اوست.
 آرامگاه عمار یاسر در شهر رقه در سوریه | |
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | عمار بن یاسر بن عامر |
| کنیه | ابویقظان |
| محل زندگی | مکه، مدینه |
| مهاجر/انصار | مهاجر |
| نسب/قبیله | عنس بن مالک از قبایل قحطانی یمن |
| خویشاوندان | یاسر (پدر)، سمیه ( مادر) |
| شهادت | ربیع الثانی سال ۳۷ قمری |
| نحوه شهادت | در جنگ صفین در رکاب امام علی(ع) |
| مدفن | رقه در سوریه |
| مشخصات دینی | |
| زمان اسلام آوردن | سال‌های آغازین بعثت |
| حضور در جنگ‌ها | غزوات، جنگ صفین |
| هجرت به | حبشه و مدینه |
| نقش‌های برجسته | فرمانده قسمتی از سپاه امام علی(ع) در جنگ‌های جمل و صفین |
| دیگر فعالیت‌ها | مخالفت با خلفاء و سقیفه بنی ساعده |
عمار بعد از رحلت پیامبر(ص) در حمایت از حضرت علی(ع) در ابتدا از بیعت با ابوبکر سرباز زد. وی در زمان خلیفه دوم فرماندار کوفه و فرمانده سپاه اسلام در این شهر شد. عمار در زمان خلیفه سوم از جمله مخالفان خلیفه بود و در اعتراضات علیه او شرکت داشت.
عمار در زمان خلافت علی(ع) از همراهان و نزدیکان آن حضرت بود و در جنگ صفین به دست لشکریان معاویه شهید شد. پیامبر(ص) در حدیثی شهادت وی به دست گروه باغی (شورشگر) را از پیش اطلاع داده بود.
آرامگاه عمار در شهر رقه سوریه کنار آرامگاه اویس قرنی قرار دارد که در ۱۳۹۳ش به دست گروه داعش به طور کامل تخریب شد.
نسب
عمار بن یاسر بن عامر، کنیه‌اش ابویقظان،[یادداشت ۱] و حلیف (هم پیمان) بنی مخزوم بود.[۱] نسب عمار به خاندان عنس بن مالک از قبایل قحطانی و ساکن یمن می‌رسد. یاسر پدر عمار در جوانی به مکه رفت و در آنجا اقامت کرد و با ابوحذیفه که از بنی‌مخزوم بود، پیمان بست.[۲]
مادرش سمیه دختر خباط[۳] اولین شهید زن در اسلام است.[۴] پدر و مادر و عبدالله برادر عمار به دست قریش شکنجه شدند تا از اسلام روی‌گردان شوند. سمیه و یاسر در اثر این شکنجه‌ها جان دادند.[۵] برای عمار یک پسر به نام محمد و یک دختر به نام اُمّ حَکَم گزارش شده است وخدمتکارش به نام لؤلؤة از آخرین لحظات پیش از شهادت عمار گزارشی نقل کرده است. [۶]
صحابی پیامبر
براساس روایتی، عمار پس از سی و چند نفر مسلمان شد و بنابر روایتی دیگر، یکی از هفت تن مسلمان نخست بود.[۷] مشرکان، عمار را مجبور کردند که به پیامبر(ص) ناسزا بگوید؛ پیامبر اکرم(ص) عذر او را پذیرفت و به او فرمود اگر دیگربار نیز مجبورش کردند، چنین کند. در پی این ماجرا بود که آيه مَن کفَرَ بِاللَّهِ مِن بَعْدِ إِیمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُکرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمَانِ (ترجمه:هر کس پس از ایمان آوردن خود، به خدا کفر ورزد [عذابی سخت خواهد داشت] مگر آن کس که مجبور شده [ولی ] قلبش به ایمان اطمینان دارد.)[۱۶–۱۰۶][۸] نازل شد.[۹]
بنابر برخی از گزارش‌ها، عمار از جمله مهاجران به حبشه بود.[۱۰] و در هجرت به مدینه همراه پیامبر بود و در ساخت مسجد قبا همکاری داشت.[۱۱] وی در همه جنگ‌های پیامبر نیز شرکت داشت.[۱۲]
روایاتی از پیامبر اسلام(ص) در فضایل عمار نقل شده است؛ از جمله اینکه بهشت مشتاق علی، عمار، سلمان و بلال است.[۱۳] همچنین از پیامبر(ص) نقل شده است که فرمود: «عمار با حق است و حق با عمار، عمار گرد حق می‌چرخد هرجا که باشد، و قاتل عمار در آتش است».[۱۴]
در دوران خلفا
عمار در کنار سلمان، مقداد و ابوذر غفاری از نخستین شیعیان دانسته شده‌اند که در زمان پیامبر(ص) بدین نام شناخته شده‌اند.[۱۵]
عمار در دفاع از ولایت امام علی(ع) در آغاز از بیعت با ابوبکر سرباز زد.[۱۶] وی در زمان خلیفه اول در جنگ یمامه شرکت کرد و در این جنگ، گوشش بریده شد.[۱۷][یادداشت ۲]
در دوران خلافت عمر فرماندار کوفه و فرمانده سپاه مسلمانان در این شهر شد.[۱۸] در دوران فرماندهی او جنگ نهاوند روی داد و بخشی از مناطق داخلی ایران فتح شد؛[۱۹] اما بعد از چندی از این منصب عزل شد. برخی گزارش‌ها از نارضایتی مردم و درخواست آنان از عمر بن خطاب برای عزل عمار خبر داده‌اند. در یکی از این گزارش‌ها اعتراض مردم به ضعف عمار و بی‌اطلاعی وی از سیاست نسبت داده شده است.[۲۰]
در زمان خلیفه سوم مشاجراتی میان وی و عمار درگرفت. یکی از این موارد اعتراض عمار به تبعید ابوذر غفاری به ربذه بود که به مشاجره بین عمار و عثمان انجامید و عمار به دستور عثمان به سختی کتک خورد. عثمان قصد داشت عمار را نیز از مدینه تبعید کند؛ اما با اعتراض بنی‌مخزوم و امام علی(ع) از این کار منصرف شد.[۲۱] برخی گزارش‌ها ماجرای برخورد، مشاجره و ضرب و شتم عمار را، زمانی دانسته‌اند که او و سایر کوفیان به شراب‌خواری و بی‌قیدی ولید بن عقبه که از سوی عثمان حاکم کوفه بود، اعتراض کردند.[۲۲] گزارش دیگر ضرب و شتم عمار را زمانی ذکر کرده است که عمار به نحوه تقسیم بیت المال از سوی عثمان اعتراض و به این سخن خلیفه که نحوه مصرف بیت‌المال را از اختیارات خود می‌دانست، انتقاد کرد.[۲۳]
عمار در ماجرای شورش بر عثمان با معترضان همراه بود. او در مصر به معترضان پیوست و در مدینه در محاصره عثمان شرکت داشت.[۲۴]
در زمان خلافت امیرالمومنین(ع)
عمار یاسر از طرفداران خلافت علی(ع) بود. پس از کشته شدن خلیفه دوم و ماجرای تشکیل شورای تعیین خلیفه، در گفتگویی با عبدالرحمن بن عوف به او توصیه کرد علی(ع) را انتخاب کند تا مردم دچار تفرقه نشوند.[۲۵] بعد از کشته شدن عثمان، عمار از جمله افرادی بود که مردم را به بیعت با امام علی(ع) دعوت می‌کردند.[۲۶]
وی در حکومت امیرالمؤمنین(ع) در جنگ‌های جمل و صفین شرکت داشت. در جمل، فرمانده سمت چپ لشکر امام(ع) بود.[۲۷] و در روز سوم جنگ صفین نیز فرمانده لشکر امام(ع) بود.[۲۸]
شهادت
عمار در جنگ صفین در صفر[۲۹] یا ربیع الثانی سال ۳۷ق[۳۰] به شهادت رسید. امام علی(ع) بر او نماز گزارد.[۳۱] [یادداشت ۳]عمار هنگام شهادت، بیش از نود سال داشت. برخی ۹۳، برخی ۹۱ و برخی ۹۲ سال گفته‌اند.[۳۲] امیرالمؤمنین پس از شهادت عمار اشعاری را درکنار بدنش به این مضمون خواند: ای مرگ که قطعاً سراغ من نیز می‌آیی مرا راحت کن که همه دوستانم را از دستم گرفتی، تو را نسبت به این دوستانم تیز بین می‌بینم ، که گویی چراغ بدست ، دنبال آنها می گردی. [۳۳]
شهادت عمار در جنگ صفین به دست سپاهیان معاویه، همواره از عوامل سرزنش معاویه و از دلایل حقانیت علی(ع) در این نبرد دانسته شده است. دلیل این مسئله، حدیثی از پیامبر(ص) بود که قاتل عمار را، گروهی باغی (یعنی گروه خارج از اطاعت امام عادل) معرفی می‌کرد.[یادداشت ۴] ابن عبدالبر این حدیث را متواتر و از صحیح‌ترین احادیث دانسته است.[۳۴] گفته‌اند که خزیمه بن ثابت، در جنگ جمل و صفین حاضر شد ولی شمشیر از غلاف بیرون نیاورد؛ ولی در جنگ صفین هنگامی که دید عمار به دست لشکر معاویه [یادداشت ۵] کشته شده گفت: اکنون گروه گمراه برای من مشخص شد و شروع به جنگ در رکاب امام علی(ع) کرد تا اینکه به شهادت رسید.[۳۵]
آرامگاه
قبر عمار در محل شهادتش در استان رقه در سوریه قرار دارد.[۳۶] که بر فراز آن، گنبدی از بتون و سیمان قرار داشت.[۳۷] در کنار مقبره عمار یاسر، قبر چند تن از شهیدان جنگ صفین از جمله اویس قرنی و اُبَی بن قیس قرار دارد. قبل از انقلاب اسلامی ایران، قبر عمار و اویس در اتاقی کوچک و محقر قرار داشت؛ اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به توصیه امام خمینی و با موافقت حافظ اسد، رئیس جمهور وقت سوریه، زمین اطراف مقبره خریداری شد و در سال ۱۳۸۲ش با پشتیبانی دولت وقت ایران، زیارتگاهی بر روی آن بنا نهاده شد.[۳۸]
تخریب
در ۲۱ رمضان سال ۱۴۳۴ق برابر با ۶ مرداد سال ۱۳۹۲ش، همزمان با شب قدر، گروه‌های تکفیری در سوریه که کنترل استان رقه را به دست گرفته بودند، با حمله خمپاره‌ای به حرم عمار یاسر و اویس قرنی، صحن آن‌را تخریب و با شلیک پیاپی موشک به دیوارهای حرم، بخش‌هایی از آن را منهدم کردند.
در ۲۴ جمادی‌الاول ۱۴۳۵ق برابر با ۶ فروردین سال ۱۳۹۳ش، داعش با کارگذاشتن مواد منفجره، دو مناره مقبره عمار یاسر و اویس قرنی را تخریب کردند.[۳۹] داعش در ۱۵ رجب سال ۱۴۳۵ قمری برابر با ۲۵ اردیبهشت سال ۱۳۹۳ش این زیارتگاه را به طور کامل تخریب کرد.[۴۰]
تک‌نگاری
کتاب عمار یاسر -هفتمین شماره از مجموعه آشنایی با اسوه‌ها- نوشته جواد محدثی که چاپ چهارم آن در سال ۱۳۸۱ش از سوی انتشارات بوستان کتاب قم در ۶۴ص منتشر شده، گزارشی به زبان فارسی امروز از زندگی عمار بن یاسر ارائه کرده است.[۴۱]
پانویس
- ↑ ابن اثیر، أسد الغابة، ۲۰۰۱م، ج۴، ص۴۳.
- ↑ ابن اثیر، اسد الغابه، ۲۰۰۱م، ج۳، ص۳۰۸.
- ↑ ابن اثیر، أسد الغابة، ۲۰۰۱م، ج۴، ص۴۳.
- ↑ ابن اثیر، الکامل، ۱۳۷۰ش، ص۸۸۵.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۲۰، ج۱۳، ص۲۸.
- ↑ بلاذری، احمدبن یحیی، انساب الاشراف،۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۷۲.
- ↑ ابن اثیر، اسد الغابه، ۲۰۰۱، ج۴، ص۳۰۹.
- ↑ سوره نحل، آیه۱۰۶
- ↑ ابن اثیر، أسد الغابه، ۲۰۰۱، ج۴، ص۳۰۹؛امین، اعیان الشیعة، ۱۴۲۰، ج۱۳، ص۲۸
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، ۱۳۸۳ق، ج۱، ص۲۲۰.
- ↑ ابن الأثیر، أسد الغابة، ۲۰۰۱، ج۴، ص۴۶.
- ↑ ابن سعد، طبقات الکبری، دار صادر، ج۳، ص۱۰۹.
- ↑ ابن عبدالبرّ، الاستعیاب فی معرفة الاصحاب، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۲۲۹.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۳۹۷، ج۹، ص۲۵.
- ↑ رجوع کنید به: نوبختی، فرق الشیعه، ۱۴۰۴ق، ص۱۸؛ شهابی، ادوار فقه، ۱۳۶۶ش، ج۲، ص۲۸۲.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۵۲۴.
- ↑ ابن عبدالبرّ، الاستعیاب فی معرفة الاصحاب، ۱۴۱۵، ج۳، ص۲۲۸.
- ↑ طبری، تاریخ الأمم، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۱۴۴.
- ↑ ابن قتیبه، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۲۸.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۴ق، ج۲، ص۲۷۴.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۱۷۳.
- ↑ ابن قتیبه، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۵۱.
- ↑ مقدسی، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، ج۵، ص۲۰۲.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۴ق، ج۵، ص۵۴۹.
- ↑ مقدسی، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، ج۵، ص۱۹۱.
- ↑ طوسی، الأمالی، ۱۴۱۴ق، ص۷۲۸.
- ↑ مفید، الجمل، مکتبة الداوری، ص۱۷۹.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۴ق، ج۲، ص۳۰۳.
- ↑ طبری، تاریخ الأمم، ۱۳۸۷ق، ج۱۱، ص۵۱۱.
- ↑ ابن عبدالبر، استیعاب، ۱۹۹۲م، ج۳، ص۱۱۳۸.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج ۳، ص۲۶۲.
- ↑ ابن عبدالبرّ، الاستعیاب فی معرفة الاصحاب، ۱۴۱۵ق، ج ۳، ص۲۳۱.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۳، ص۱۹
- ↑ ابن عبدالبرّ، الاستعیاب فی معرفة الاصحاب، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۲۳۱.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج۳، ص۲۵۹.
- ↑ حرزالدین، مراقد المعارف، ۱۹۹۲م، ج۲، ص۱۰۰.
- ↑ قائدان، اماکن زیارتی سیاحتی سوریه، ۱۳۸۱ش، ص۱۹۸.
- ↑ خامه‌یار، «زیارتگاه‌های اهل بیت و اصحاب در سوریه»، ص۴۰.
- ↑ داعش مرقد عمار یاسر و اویس قرنی را منفجر کرد، سایت خبری مشرق.
- ↑ زيارتگاه عمار ياسر در سوريه تخريب شد، خبرگزاری حج و زیارت.
- ↑ آشنایی با اسوه‌ها ۷: عمار یاسر، پاتوق کتاب فردا.
یادداشت
- ↑ کنیه، اسمی است غیر از اسم اصلی شخص که در اول آن لفظ اَبْ یا ابن یا اُمّ می‌آید و بیشتر برای تعظیم و تکریم است. البته گاهی کنیه در جایگاه لقب قرار می‌گیرد که بیانگر خصوصیت و ویژگی و صفتی ممدوح یا مذموم و مثبت در فرد است.به نظر می رسد «ابویقظان» که به معنای پدر بیداری است و عرب به خروس می‌گوید نشانه‌ی سحرخیزی است نه این که حتماً عمار فرزندی به نام یقظان داشته است.
- ↑ عبد الله بن عمر قال: رأيت عماراً يوم اليمامة على صخرة وقد أشرف عليها يصيح يا معشر المسلمين أ من الجنة تفرون أنا عمار بن ياسر هلموا إلي، وأنا أنظر إلى أذنه قد قطعت فهي تذبذب وهو يقاتل أشد قتال. امین، اعیان الشیعه، تحقيق وتخريج : حسن الأمين ج۸، ص۳۷۳.
- ↑ تأثر شدید امام علی(ع) پس از شهادت عمار تا حدّی بود که سر او را حضرت بر ران خود قرار داد و گریست و اشعاری را که بیانگر حزن خویش و جایگاه عماربود قرائت کرد. ألا أيها الموت الذي لست تاركي/ أرحني فقد أفنيت كل خليل /أراك بصيرا بالذين احبهم /كأنك تأتي نحوهم بدليل/ بحار الأنوار،العلامة المجلسي۷ ۱۴۰۳ق، ج۳۶، ص۳۲۸
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج۳، ص۲۵۱-۲۵۳. ابن سعد، جمله مذکور را با اندکی تغییر در عبارت ولی با همان مضمون که «عمار را گروه باغی می‌کشد» با اسناد گوناگون نقل کرده است.
- ↑ معاویه از این که عمار را کشته شده به دست گروهی باغی بدانند به شدت هراس داشت چون مشروعیت حکومتش با تحقق این حدیث نبوی متزلزل می شد و برای توجیه کارش می گفت که قاتل عمار کسی است که او را به میدان جنگ آورده که منظورش امام علی(ع) بود شیخ صدوق نیز در ردّ این توجیه گفته است اگر چنین باشد پس پیامبر قاتل حمزه و دیگر شهیدان در جنگ‌هااست. بحار الانوار ج۳۳ ص ۸ به نقل از الامالی (شیخ صدوق) البته به مضمون سخن شیخ صدوق نیز روایتی از امام علی نقل شده است. بحارالانوار ج۳۳ ص۷ به نقل ازاحتجاج طبرسی
منابع
- ابن هشام الحمیری، السیرة النبویة، ج۱، تحقیق: محمد محیی الدین عبدالحمید، مصر، مکتبة محمد علی صبیح وأولاده، ۱۳۸۳ق-۱۹۶۳م.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۹، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۳۹۷-۱۹۷۷م.
- ابن اثیر، علی بن احمد، أسد الغابة فی معرفه الصحابه، ج۴، بیروت، دارالمعرفه، ۲۰۰۱م.
- ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، ترجمه محمد حسین روحانی، تهران، اساطیر، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.
- ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۳، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- ابن قتیبه دینوری، احمد بن داود، اخبار الطوال، تحقیق عبد المنعم عامر مراجعه جمال الدین شیال، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۸ش.
- ابن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق و تعلیق: علی محمد معوض، عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق./۱۹۹۵م.
- امین، السیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۱۳، حققه واخرجه وعلق علیه حسن الامین، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۲۰ق ـ۲۰۰۰م.
- بلاذری، احمد بن یحی بن جابر، انساب الاشراف، تحقیق: محمدباقر محمودی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۴ق-۱۹۷۴م.
- حرزالدین، محمد، مراقد المعارف، قم، منشورات سعید بن جبیر، ۱۹۹۲م.
- خامه‌یار، احمد، «زیارتگاه‌های اهل بیت و اصحاب در سوریه»، وقف میراث جاویدان، شماره ۷۶، سال ۱۳۹۰
- شهابی، محمود، ادوار فقه، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۶ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
- طوسی، محمد بن حسن بن علی بن حسن، الأمالی، تحقیق: قسم الدراسات الإسلامیة - مؤسسة البعثة، قم، دار الثقافة للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۱۴ق.
- قائدان، اصغر، اماکن زیارتی سیاحتی سوریه، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۰ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، محقق محمدباقر محمودی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
- مفید، محمد بن محمد، الجمل، قم، مکتبة الداوری، بی‌تا.
- مقدسی، محمد بن طاهر، البدء و التاریخ، بور سعید، مکتبة الثقافة الدینیة، بی‌تا.
- نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعة، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
- یعقوبی، ابن واضح احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸ش.
- داعش مرقد عمار یاسر و اویس قرنی را منفجر کرد، سایت خبری مشرق، تاریخ انتشار: ۶ فروردین ۱۳۹۳ش.
- زيارتگاه عمار ياسر در سوريه تخريب شد، خبرگزاری حج و زیارت.
- آشنایی با اسوه‌ها ۷: عمار یاسر، پاتوق کتاب فردا.
پیوند به بیرون