آیه اعتصام
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | آیه وحدت |
| واقع در سوره | آلعمران |
| شماره آیه | ۱۰۳ |
| جزء | ۴ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | جنگ و نزاع میان دو قبیله اوس و خزرج |
| مکان نزول | مدینه |
آیه اعتصام یا آیه وحدت به بخشی از آیه ۱۰۳ سوره آلعمران اشاره دارد که مسلمانان را به چنگ زدن به ریسمان الهی و پرهیز از تفرقه فرامیخواند. البته در تفسیر ریسمان الهی دیدگاههای مختلفی وجود دارد که عموماً قرآن، اسلام، پیامبر(ص) و اهلبیت(ع) را شامل میشود و همگی بر وحدت به عنوان وسیله ارتباط با خدا اتفاقنظر دارند.
از نظر مفسران این آیه درباره دشمنی دیرینه قبایل اوس و خزرج و تبدیل آن به برادری و الفت نازل شده است.
متن و ترجمه آیه
﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ ١٠٣﴾ [آل عمران:103]
﴿و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید و نعمت خدا را بر خود یاد کنید آنگاه که دشمنان [یکدیگر] بودید پس میان دلهای شما الفت انداخت تا به لطف او برادران هم شدید و بر کنار پرتگاه آتش بودید که شما را از آن رهانید این گونه خداوند نشانههای خود را برای شما روشن میکند باشد که شما راه یابید ١٠٣﴾
سوره آلعمران، آیه ۱۰۳
محتوای آیه
مفسران محتوای آیه اعتصام را دعوت به اتحاد و پرهیز از تفرقه میان مسلمانان میدانند.[۱] در این آیه، خداوند با اشاره به دشمنی پیشین قبایل اوس و خزرج که با اسلام به برادری تبدیل شد، برادری و محبت را راه نجات از آتش جنگ و نزاع معرفی میکند.[۲] علامه طباطبایی با استناد به واژههای «جمیعاً» و «لاتتفرقوا» استدلال میکند که این آیه برخلاف آیه ۱۰۲ سوره آلعمران که بر تمسک فردی به کتاب و سنت تأکید داشت، جامعه اسلامی را به صورت جمعی به چنگ زدن به ریسمان الهی و وحدت فرامیخواند.[۳]
تفسیرهای مختلف حبلالله
در تفسیر حبلالله در این آیه، دیدگاههای مختلفی وجود دارد. برخی مفسران شیعه و سنی آن را به قرآن یا اسلام تفسیر کردهاند،[۴] در حالی که عدهای از اهلسنت «جماعت مسلمانان»[۵] و مفسران شیعه «اهلبیت پیامبر(ص)» را مصداق آن دانستهاند.[۶] علامه طباطبایی، قرآن و پیامبر را منظور آیه میداند[۷] و طبرسی با استناد به حدیث ثقلین، جمع بین اقوال مختلف (اسلام، قرآن و اهلبیت) را ترجیح داده است.[۸] برخی از مفسران نیز معتقدند این تفاسیر همگی به مفهوم کلی «وسیله ارتباط با خدا» اشاره دارند؛ همانند ریسمانی که انسان را از تاریکی جهل و غفلت نجات میدهد.[۹]
تفسیر لاتفرقوا
بر اساس دیدگاه فخر رازی، عبارت لَا تَفَرَّقُوا در آیه اعتصام میتواند سه معنا داشته باشد: نهی از اختلاف در امور دینی، نهی از مجادله و دشمنی میان مسلمانان و نهی از هر عاملی که باعث تفرقه و زوال محبت و یکپارچگی در جامعه مسلمانان شود.[۱۰] طبری نیز، این عبارت را به معنای پراکنده نشدن از اطراف پیامبر(ص)، دور نشدن از قرآن با عمل نکردن به احکام آن، و فاصله نگرفتن از دین خدا میداند.[۱۱]
استفاده از آیه برای اثبات لزوم وحدت
علامه طباطبایی با استناد به این آیه، دو دلیل برای لزوم وحدت و پرهیز از تفرقه ارائه میدهد: نخست، دلیل تجربی و تاریخی که به دشمنی پیشین قبایل اوس و خزرج اشاره دارد («إِذْ كُنتُمْ أَعْدَاءً») و دوم، دلیل عقلی که هشدار میدهد اختلاف و تفرقه، انسانها را بر لبه پرتگاه آتش جهالت و نابودی قرار میدهد («كُنتُمْ عَلىَ شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ النَّارِ»).[۱۲]
شأن نزول
بسیاری از مفسران معتقدند آیه ۱۰۳ سوره آل عمران در مدینه و در مورد دو تن از اوس و خزرج نازل شده است.[۱۳] بر اساس گزارشی که در مجمع البیان نقل شده، زمینه نزول این آیه، درگیری و نزاعی بود که میان دو فرد از این قبایل آغاز شد و به سرعت به یک اختلاف بزرگ قبیلهای تبدیل گردید. زمانی که خبر آمادهسازی دو قبیله برای جنگ به پیامبر(ص) رسید، پیامبر برای جلوگیری از درگیری خود را به آن مکان رساند و در همین هنگام این آیه نازل شد.[۱۴]
در اشعار
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۳۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۳۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۶۹.
- ↑ طبری، جامعالبیان، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۲۱-۲۲؛ طبرسی، مجمعالبیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۰۵؛ ماتریدی، تأویلات اهل السنه، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۴۴۴؛ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۸، ص۳۱۱.
- ↑ طبری، جامعالبیان، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۲۲؛ ماتریدی، تأویلات اهل السنه، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۴۴۴.
- ↑ طبرسی، مجمعالبیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۰۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ج۳، ص۳۶۹، نشر اعلمی، بیروت، ۱۳۹۱ق.
- ↑ طبرسی، مجمعالبیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۰۵.
- ↑ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۸، ص۳۱۱؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۲۹.
- ↑ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۸، ص۳۱۱-۳۱۲.
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص ۲۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۳۷۰-۳۷۱.
- ↑ طبری، جامعالبیان، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۲۲؛ طبرسی، مجمعالبیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۰۴؛ ماتریدی، تأویلات اهل السنه، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۴۴۴؛ ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم،۱۴۱۹ق، ج۲، ص۷۷؛ آلوسی، روحالمعانی، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۲۳۶.
- ↑ طبرسی، مجمعالبیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۰۴.
- ↑ مولوی ، مثنوی معنوی ، دفتر ششم
منابع
- قرآن کریم، ترجمه فولادوند.
- ابن کثیر، اسماعیلبن عمر، تفسیر القرآن العظیم، محقق محمد حسین شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
- آلوسی، سید محمود، روحالمعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمعالبیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمدبن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، لبنان، دار المعرفه، ۱۴۱۲ق.
- فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- ماتریدی، محمدبن محمد، تاویلات اهل السنه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۶ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، فرهنگنامه علوم قرآنی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۴ش.