محمد خیابانی: تفاوت میان نسخه‌ها

تحصیلات ابتدایی را در زادگاه خود گذراند، سپس به پتروفسک رفت و در تجارتخانه پدرش به کار پرداخت. وی مدتی بعد به [[ایران]] بازگشت و در [[تبریز]] به تحصیل علوم دینی روی آورد و [[فقه]] و [[اصول]] را از حاجی میرزا ابوالحسن آقا انگجی فراگرفت.<ref>. بادامچی، ص۲۳، آذری، ص۱۰.</ref> محمد بر خلاف دیگر [[طلاب]] که به فراگیری فقه و اصول قناعت می‌کردند، ریاضیات و [[فلسفه|حکمت]] و طبیعیات و تاریخ و ادبیات را نیز آموخت و در مدت کمی به مدارج بالای علمی نایل شد.<ref>بادامچی، همانجا، کسروی، ص۹۱.</ref> او در [[مدرسه طالبیه تبریز]] به تدریس پرداخت.

وی پیش‌نماز مسجد کریم‌خان محله خیابان تبریز و چندی نیز پیش‌نماز [[مسجد جامع تبریز]] بود.<ref>بادامچی، ص۲۴.</ref>

خیابانی پس از به توپ بستن مجلس در ۱۳۲۶ق،به آزادی‌خواهان پیوست. <ref>قس همو، ص۲۶۳</ref> و عضو منتخب انجمنی گردید که وظیفه‌اش سامان دادن امور شهر بود.<ref>امیرخیزی، ص۱۳۷</ref> در همان زمان، انجمن ایالتی تبریز پس از ناامید شدن از همراهی عین الدوله –فرمانده نیروهای اعزامی محمدعلی شاه- با مشروطه خواهان، ضمن تنظیم لایحه‌ای با وی اتمام حجت کرد که این لایحه را خیابانی به همراه سه تن دیگر نزد عین الدوله بردند و با وی مذاکره کردند که نتیجه‌ای عاید نشد.<ref>همان، ص۱۶۴-۱۶۶، کسروی، ص۷۴۸، انجمن، سال ۳، ش ۶، شعبان ۱۳۲۶، ص۱-۴</ref>

خیابانی پس از فتح تهران و تشکیل مجلس دوم  به نمایندگی مجلس انتخاب شد. او در پی اولتیماتوم روسیه به دولت ایران در ۱۳۲۹ق، در مخالفت با آن در مجلس سخنرانی کرد. <ref>کسروی ص۴۷۷، ۴۹۱، ۶۷۶ برای متن سخنرانی خیابانی، مجلس، ج ۵، ش ۶۲، ۱۴ ذیحجه ۱۳۲۹، ص۲</ref> خیابانی پس از آنکه دولت صمصام السلطنه اولتیماتوم را پذیرفت و مجلس را بست، به مخالفت خود ادامه داد و در پی دستگیری نمایندگان مخالف راهی قفقاز شد. <ref>تقی بواا، ص۳۲، کسروی، ص۶۷۶، بادامچی، ص۲۶</ref> وی پس از مدتی به تبریز بازگشت؛ ولی به سبب آنکه تبریز در اشغال روس‌ها بود و فعالیت سیاسی امکان نداشت، به تجارت روی آورد. <ref>. بادامچی، همانجا؛ آذریف ص۳۷-۳۸</ref>

خیابانی اگرچه در مجلس دوم در جناح نمایندگان فرقه دموکرات ایران بود<ref> محمدتقی بهار، ج ۱، ص۴۹</ref>و در نطق‌های روزانه خود در جریان قیام بارها دموکرات‌ها را نیروهای پیشاهنگ ترقی و تجدد در دوره پانزده ساله پس از نهضت مشروطیت ایران می‌خواند<ref>ص ۸۳، ۸۸، ۹۳</ref>، رسماً عضو آن فرقه‌ نبود<ref>مجلس، سال ۵، ش ۶۷-۶۸، ۴ ربیع الاول ۱۳۲۹، ص۳؛ تقی زاده، ص۶۴۹</ref>

اما پس از انقلاب ۱۹۱۷ روسیه و فراهم شدن زمینه برای فعالیت‌های سیاسی آزادی‌خواهان، روزنامه تجدد، ارگان فرقه را در جمادی آلاخر ۱۳۳۵ق منتشر شد. <ref>کسروی، ص۱۰۲-۱۰۵؛ صدرهاشمی، ج۲، ص۱۰۵</ref> و در اوایل ذیقعده ۱۳۳۵ق، در اجلاس ایالتی فرقه در تبریز، خیابانی به رهبری فرقه برگزیده شد.<ref>تجدد، سال ۱، ش ۳۵، ۱۰ ذیقعده ۱۳۳۵، ص۱-۲</ref>

خیابانی در دوران مسؤولیتش کوشید ضمن برقراری ارتباط با سازمان‌های نقاط دیگر ایران <ref>تجدد، سال ۱، ش ۳۵، ۱۰ ذیقعده ۱۳۳۵، ص۲</ref>، از موجودیت و استقلال کمیته تبریز در جریان اختلافات دموکرات‌های تهران <ref>محمد تقی بهار، ج ۱، ص۲۷</ref> حفاظت نماید.

*اعتراض به ترکیب دولت عین‌الدوله( این اقدام از علل عمده سقوط سریع دولت مذکور به شمار می‌رود.) <ref>رئیس نیا، ص۳۶۳؛ داوودی، ص۲۵۶-۲۶۱ </ref>

فعالیت کمیته پس از اشغال تبریز از سوی نیروهای عثمانی، با مانع جدی مواجه شد. عثمانی‌ها برای رشد و توسعه جمعیت اتحاد اسلام که در تبریز تشکیل داده بودند، کمیته را زیر فشار قرار دادند و حتی خیابانی را با دو تن از یارانش دستگیر و به [[ارومیه]] و سپس به قارص تبعید کردند که بازگشت آنها به تبریز تا [[صفر]] ۱۳۳۷ طول کشید. <ref>رئیس نیا، ص۳۶۶؛ بادامچی، ص۳۰-۳۱؛ کسروی، ص۱۱۹-۱۲۱؛ اتابکی، ص۵۵-۵۶</ref> با عقب نشینی عثمانی‌ها از آذربایجان، دموکرات‌ها دست به کار تجدید سازمان فرقه شدند. در همان زمان خیابانی به تبریز بازگشت و رهبری دموکرات‌ها را به دست گرفت. دموکرات‌ها از همان ایام به دو دسته تقسیم شدند: تجددیون به رهبری خیابانی؛ و تنقیدیون که به شیوه رهبری خیابانی انتقاد داشتند، به رهبری زین العابدین کاظم زاده. <ref>کسروی، ص۱۲۵-۱۳۳</ref>

در همان زمان که دولت وثوق الدوله بر سر کار بود و احساسات عمومی و ملی بر ضد قرارداد ۱۹۱۹ برانگیخته شده بود، دموکرات‌های تبریز به رهبری خیابانی در رجب ۱۳۳۸/ فروردین ۱۲۲۹ قیام کردند. گفته شده که اقدامات تضییقی وثوق الدوله بر دموکرات‌های تبریز- که پس از انتخاب شدن آنان به نمایندگی مجلس از مشارکت مؤثر آنان در مجلس بر ضد دولت و قرارداد ۱۹۱۹ نگران بود- از علل عمده قیام خیابانی است. <ref>آذری، ص۱۶۳-۱۶۴؛ بادامچی، ص۳۲-۳۳؛ رویین دژ، ص۳۰۰</ref> اما کسروی <ref>سروی، ص۸۴۶</ref> تأکید کرده که هواداران خیابانی در برابر قرارداد ۱۹۱۹ سکوت کردند و خود خیابانی نیز اظهارنظری نکرد.کاتوزیان <ref>کاتوزیان ص۲۶۹، ۲۹۰-۲۹۱، ۳۰۴</ref> هم با استدلال‌های این ادعا را که قیام خیابانی عمدتاً واکنشی در برابر وثوق الدوله و قرارداد ۱۹۱۹ بود، مردود دانسته است. در عین حال، گزارش مفصل اعمال خشونت بار و تحریک آمیز مأموران اعزامی نظمیه از تهران، به ریاست ماژور بی‌یورلنگ سوئدی و معاون او که منجر به درگرفتن قیام در روزهای ۱۶ و ۱۷ فروردین شد، در روزنامه تجدد <ref>ش ۴۵، ۱۷ رجب ۱۳۳۸، ص۲-۳</ref> مندرج است. سه روز پیش از درگرفتن قیام، «هیآت مدیره اجتماعات» دموکرات‌ها در بیانیه‌ای به زبانهای فارسی و فرانسه ضمن اشاره به قیام آزادی خواهان شهر تبریز در برابر اقدامات ضدمشروطیت حکومت، برنامه آزادی خواهان را برقرار داشتن آسایش عمومی و از قوه به فعل درآوردن نظام مشروطیت اعلام داشت. <ref>همانش ۴۶، ۲۵ رجب ۱۳۳۸، ص۲</ref>

خیابانی پس از آن در نطق‌های روزانه در صحن تحدد، اصول کلی و اهداف قیام را به طور پراکنده و‌گاه سربسته برای هواخواهان خود بازگو می‌کرد. اهم این اهداف عبارت بود از

* و تلاش برای پیشرفت و تعالی کشور. <ref>خیابانی، ص۷۴، ۹۶، ۱۱۰ و جاهای دیگر</ref>

خیابانی همچنین بر استقلال قیام از قوای بیگانه تأکید داشت و استمداد از نیروهای خارجی را به شدت نفی می‌کرد. <ref>ص ۷۶، ۸۵، ۱۰۱-۱۰۲</ref>

با این همه خیابانی و یارانش با گفتن «مرام نگفتنی است» <ref>هدایت، ص۳۱۵</ref> و «هرگز تهران به مقاصد این قیام پی نخواهد برد» <ref>خیابانی، ص۷۴ </ref>اهداف قیام را در هاله‌ای از ابهام فرو بردند.

گفتنی است بر خلاف کسانی چون مهدیقلی هدایت <ref>هدایت، ص۳۱۸</ref> و عبدالله مستوفی<ref>عبدالله ستوفی، ج ۳، ص۱۳۰</ref> که خیابانی را تجزیه طلب دانسته و بر وی خرده گرفته‌اند، قیام وی به نام ایرانیت، دفاع از حقوق دموکراسی ایران در برابر وطن فروشان بود. <ref>خیابانی، ص۸۴-۸۵؛ آذری، ص۳۶۶، ۳۷۷</ref> کاتوزیان بر خلاف نظری که تغییر نام آذربایجان به آزادیستان <ref>کسروی، ص۸۷۳</ref>، را دلیلی بر تجزیه طلبی قیام خیابانی می‌داند، با توجه به شعار آذربایجان جزء لایفنک ایران است و شوهد دیگر، اتهام تجزیه طلبی خیابانی را نفی می‌کند. <ref>کاتوزیان، ص۲۶۶، ۲۶۹، ۲۸۶، ۲۹۱</ref>

* انتشار مجله ادبی آزادیستان<ref>. ناهیدی آذر، ص۲۱۳-۲۳۰</ref>

پس از روی کار آمدن دولت میرزا حسن مشیرالدوله، مذاکره با خیابانی آغاز شد که طی آن، دولت با تأکید بر موقوف الاجرا ماندن قرارداد ۱۹۱۹ و آزادی مطبوعات، وعده داد مجلس شورای ملی- که خیابانی با پنچ دموکرات دیگر به نمایندگی آن انتخاب شده بودند- هر چه زودتر افتتاح شود. <ref>مستوفی، ج ۳، ص۱۲۸؛ آذری، ص۲۲۴-۲۲۷ </ref>ولی وعده‌های آشتی جویانه دولت، خیابانی را به ترک قیام وانداشت.

از این رو مخبرالسلطنه، از وزیران کابینه مشیرالدوله، به سمت والی آذربایجان منصوب شد تا امور را فیصله دهد. خیابانی گمان نمی‌برد مخبرالسلطنه بر ضد وی به اسلحه متوسل شود، اما مخبرالسطنه مشغول تهیه قوا بود و سرانجام قیام را به یاری قزاق‌ها سرکوب کرد و خیابانی نیز پس از کشف مخفیگاهش کشته شد. <ref>بادامچی، ص۳۵-۳۹، کسروی، ص۱۶۴-۱۶۷</ref> ادعای هدایت مبنی بر خودکشی خیابانی، به گفته کسروی عاری از حقیقت است. <ref>کسروی، ص۸۹۳</ref>

مرگ خیابانی موجب تأثر و تأسف شد و شاعرانی چون ملک الشعرای بهار، عارف قزوینی، محمدعلی صفوت و علی اکبر آگاه در رثای او شعرهایی سرودند. <ref>. ناهیدی آذر، ص۲۸۵-۲۸۷</ref> مهدی بامداد <ref>مهدی بامداد، ج ۶، ص۱۹۸</ref> او را مردی با استعداد، درستکار و ناطق زبردست دانسته و قیام وی در برابر خیانت وثوق الدوله و قرارداد ۱۹۱۹ را ستوده است. حسین مکی<ref>حسین مکی، ج ۱، ص۳۶</ref> ضمن اشاره به دانشمندی و زبان دانی خیابانی، بر اینکه وی به جای ایجاد نیروی مسلح به تربیت معنوی مردم همت گماشته و با نطقهای خود سعی در تنویر افکار عمومی داشته، تأکید کرده و بی‌توجهی خیابانی به جمع آوری نیروی نظامی را دلیل شکست قیام دانسته است.

دو دستگی و نبود وحدت در کادر رهبری دموکرات‌ها و اختلاف خیابانی با دو دسته رادیکال و اصلاح طلب، جدی نگرفتن نیروی قزاق‌ها و خلع سلاح نکردن آن‌ها، فقدان نیروی نظامی قوی و متشکل، ارتباط برقرار نکردن با جنبش‌های [[میرزا کوچک خان]] و تنگستانی‌ها و محدود کردن قیام به تبریز از علل شکست قیام خیابانی است. <ref>ناهیدی آذر، ص۲۹۱-۲۹۵</ref>

در واکنش به سرکوب قیام خیابانی، دست کم دو قیام در آذربایجان صورت گرفت: جنبش قیامون انتقامیون به رهبری زین العابدین قیامی، از یاران خیابانی و رئیس دیوان عالی عدالت آذربایجان در دوره حکومت فرقه دموکرات،که بی‌نتیجه بود. <ref>اتابکی، ص۶۶، ۱۴۲</ref> و قیام ابوالقاسم لاهوتی که یک هفته پس از سربرآوردن سرکوب شد. <ref>بیات، ص۴۸-۴۹، ۷۴</ref>

جنبش خیابانی در دوره‌ای بحرانی از تاریخ ایران و مقارن با استقرار نظام شوروی و ورود بلشویکها به قفقاز و تهدید مرزهای ایران از سوی آن‌ها و نیز تحمیل قرارداد ۱۹۱۹ به دولت دست نشانده وثوق الدوله به منظور پرکردن خلأ ناشی از عقب نشینی نیروهای روسی از شمال ایران و جلوگیری از نفوذ ارتش سرخ به وقوع پیوست. حدود پنج ماه پس از سرکوب جنبش خیابانی، کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ به شکل گیری دولتی تمرکزگرا منجر شد و در عرض کمتر از یک سال جنبش کلنل پسیان در خراسان را در نیمه اول مهر ۱۳۰۰ <ref>مهرداد بهار، ص۲۲-۳۴</ref> و جنبش جنگل را در نیمه اول آذر همان سال و قیام لاهوتی را در ۱۹ بهمن همان سال –<ref>بیات، ص۷۵-۷۶</ref> سرکوب کرد. فرقه دموکرات آذربایجان (۱۳۲۴-۱۳۲۵ش) خود را ادامه حزب دموکرات ایران، که خیابانی رهبر شاخه آذربایجان آن بود، وانمود می‌کرد<ref>. مجتهدی، ص۷۴،۱۱۹</ref> اما آرمان‌ها و وابستگی‌ها و عملکرد سیاسی و اجتماعی آن هیچ سنخیتی با این حزب نداشت. <ref>کسروی، مقدمه کاتوزیان، ص۷۲-۷۳؛ اتابکی، ص۲۰۰-۲۰۱</ref>

از دو ازدواج خیابانی چهار پسر و دو دختر به جاماند. <ref>بادامچی، ص۳۹ </ref>به گفته نوه وی، فرامرز خیابانی اصل، مصاحبه، [[۱۸ مهر]] ۱۳۹۰، چند ماه پس از کشته شدن خیابانی در [[۲۹ ذی‌الحجه]] ۱۳۳۸، خانواده‌اش به تهران مهاجرت کردند. پیکرش را که به طور موقت در گورستان امامزاده حمزه تبریز دفن شده بود، به تهران منتقل کرده و در صحن حضرت [[عبدالعظیم حسنی]] به خاک سپردند.

* همو، قیام کلنل محمدتقی پسیان در خراسان، تهران، ۱۳۲۹ش، چاپ افست ۱۳۵۲ش

* همو، «پیش به سوی شرق: فعالیت تشکیلاتی سری عثمانی در ایران»، در ایران و جنگ جهانی اول: آوردگاه ابردولت ها، ترجمه حسن افشار، تهران: نشر ماهی، ۱۳۸۹ش

* همو، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، تهران، ۱۳۷۸ش

* همو، قیام شیخ محمد خیابانی، تهران، ۱۳۷۶ش