مفسر
مُفَسِّر کسی است که با استفاده از منابع معتبر، به تفسیر آیات قرآن و روشن‌سازی معانی و اهداف خداوند می‌پردازد.
پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) به دلیل اینکه وظیفه تبیین آیات قرآن برای مردم را بر عهده داشتند جزو اولین مفسران قرآن هستند. برای روشن‌سازی معانی آیات قرآن نیازمند مفسرانی است که آشنای با منابع تفسیر قرآن و همچنین دارای شرایط ضروری و کمال این علم باشند. از جمله شرایط ضروری آشنایی با ادبیات عرب؛ شناخت علوم قرآن؛ آگاهی‌های تاریخی و جغرافیایی؛ شناخت فقه و اصول فقه و آشنایی با علوم حدیث است. از جمله شرایط کمال نیز آگاهی از علم کلام (اصول دین) و ایمان می‌باشد. قرآن، سنت و عقل را از جمله منابع مورد نیاز مفسر دانسته‌اند. مفسران شیعه را به هشت طبقه تقسیمبندی کرده‌اند که هر طبقه دارای ویژگی خاصی است.
مفهوم‌شناسی و جایگاه
مفسر قرآن کسی است که بر اساس منابع، مستندات و قرائن معتبر به استنباط از متن قرآن می‌پردازد تا معانی و اهداف خداوند را روشن سازد.[۱] فهم صحیح قرآن و عمل به آن نیاز به مفسر قرآن دارد، زیرا فهم قرآن براى همه افراد بطور كامل ميسّر نیست. قرآن داراى ظاهر و باطن، ناسخ و منسوخ و عام و خاص مى‌باشد؛ به همین جهت افراد برای بهره بردن از این کتاب نیازمند شخصی هستند که بتواند این کتاب را تفسیر نمایند که در اصطلاح به چنین شخصی مفسر می‌گویند.[۲]
پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) مفسران قرآن
به‌گفته سید حیدر آملی اولين مفسر و مُبَيِّن قرآن، پیامبر(ص) است.[۳] در مرحله دوم، خود قرآن مفسری کامل و مطمئن برای آیات قرآن است و در مرحله سوم اهل‌بیت(ع) مفسران قرآن هستند.[۴] اهل‌بیت(ع) نقش هدایتی و تربیتی داشتند و مردم را به مفاهیم و معانی حقیقی قرآن هدایت می‌کردند و از طرف دیگر به تربیت مفسر برای درک فهم قرآن و استنباط احکام شرعی از آیات قرآن می‌پرداختند.[۵]
شرایط مفسر
به‌گفته رضایی اصفهانی شرایط مفسر به دو قسم شرایط ضروری و شرایط کمال، قابل تقسیم است.[۶] این شرایط عبارت‌اند از: آشنایی با ادبیات عرب؛ شناخت علوم قرآن؛ آگاهی‌های تاریخی و جغرافیایی؛ شناخت فقه و اصول فقه؛ آشنایی با علوم حدیث؛ شناخت منابع، قواعد، روش‌ها، مبانی و پیش فرض‌های تفسیر؛ رعایت بی‌طرفی علمی؛ پرهیز از پیش داوری در تفسیر (پرهیز از تفسیر به رأی). شرایط کمال هم شروطی هستند که در تعمیق و کمال حداکثری تفسیر مؤثر است، از جمله: آگاهی از علم کلام (اصول دین)؛ ایمان؛ علم الموهبه؛ آگاهی از مکاتب و علوم مرتبط با قرآن و مبانی و دیدگاه‌ها در مورد آنها؛ مُمارِست و تمرین تفسیر.[۷]
منابع مورد نیاز مفسر
آیت‌الله جوادی آملی قرآن و سنت معصومین(ع) و عقل را از منابع تفسیر می‌داند. وی اولین و مهمترین منبع مفسر را قرآن کریم می‌داند زیرا که قرآن خودْ مفسِّر خویش است. وی منبع دیگر مفسِّر را سنت معصومین(ع) می‌داند زیرا که طبق حدیث متواتر ثقلین، اهل‌بیت(ع) همتای قرآن هستند و بهره‌گیری از هر کدام باید همراه با دیگری باشد. جوادی آملی منبع سوم مورد نیاز مفسر را عقل می‌داند. بنابراین اگر عقل، مطلبی را اثبات یا نفی کرد، نباید مفسر با ظاهر آیات آن مطلب را رد کند.[۸]
طبقات مفسران شیعه
مفسران را از لحاظ مذهب، مکتب نحوی، طبقه، قرن، گرایش تقسیمبندی کرده‌اند: مفسران از جهت مذهب به شیعه (امامیه، زیدیه، اسماعیلیه) و اهل سنت (حنفیه، مالکیه، شافعیه، حنبلیه) و از حیث مکتب نحوی به بصری و کوفی و از نظر طبقه به هشت طبقه و از حیث قرن (تا قرن پانزدهم) به قرن اول تا قرن پانزدهم و از حیث گرایش به تاریخی، تربیتی، رموز قرآن، روایی، عرفانی، علمی، فلسفی، اجتماعی، اخلاقی، کلامی تفسیم‌بندی شده‌اند. مفسران شیعه را به‌دلیل شیوه‌های تفسیری متفاوت به هشت طبقه تقسیم کرده‌اند:
- طبقه اول: پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) و همچنین شامل تعدادی از صحابه به‌نام و مورد اعتماد از پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) بودند که روایات تفسیری نقل کرده یا ثبت نموده‌اند. مهمترین آنان عبارتند از: ابن‌عباس، اُبَیّ بن کَعب، جابر بن عبدالله، عبدالله بن مسعود.[۹]
- طبقه دوم: از تابعین و مورد اتفاق همه علمای شیعه هستند. شیوه این طبقه این بود که روایات مأثور را که از طبقه اول گرفته بودند، با استناد در تألیفات خود درج و از هرگونه اعمال نظر خودداری می‌کردند. مشهورترین آنها عبارت‌اند از: سعید بن جُبَیر، یحیی بن یعمر، طاووس یمانی و محمد بن سائب کلبی، جابر بن یزید جُعْفی.[۱۰]
- طبقه سوم: جمعی از اصحاب ائمه(ع) هستند که به تفسیر یا تألیف تفسیری شهرت دارند، افراد معروف این طبقه عبارتند از: ابوحمزه ثُمالی، ابان بن تغلب و حسین بن سعید.[۱۱]
- طبقه چهارم: مفسرانی هستند که نزدیک به زمان ائمه(ع) می‌زیسته‌اند و احادیث تفسیری را جمع‌آوری کرده و تألیفاتشان به عنوان اولین منابع تفسیری شیعه محسوب می‌شود؛ مانند: علی بن ابراهیم قمی، فرات بن ابراهیم کوفی و عیاشی، محمد بن ابراهیم نعمانی، محمد بن حسن شیبانی.[۱۲]
- طبقه پنجم: کسانی هستند که تفسیر را وارد مرحله جدیدی کردند و با استناد به روایات به استنباط از قرآن و احادیث همت گماشتند، ازجمله شیخ مفید، ابن‌شهرآشوب و ابوالقاسم مغربی.[۱۳]
- طبقه ششم: کسانی هستند که مجموعه‌ای از کتب تفسیری را به وجود آوردند که تا امروز مرجع و منبع اصلی تفسیر شمرده می‌شوند؛ از جمله: سید مرتضی، سید رضی، شیخ طوسی، ابوالفتوح رازی، قطب‌الدین راوندی، امین الدین طبری، شیخ معز الدین سمان.[۱۴]
- طبقه هفتم: افرادی هستند که در قرن هفتم تا یازدهم زمینه تحولی زیر بنائی در تفسیر را بوجود آوردند: مانند: شیخ طبرسی، فیض کاشانی و شریف لاهیجی، ملاصدرا، سید عبدالله شُبّر، سید هاشم بحرانی، سید حیدر آملی، عبدعلی حویزی.[۱۵]
- طبقه هشتم: یا مفسران جدید شیعه که از یک شیوه پیروی نکرده‌اند، عبارتند از: محمدجواد بلاغی، سید محمدحسین طباطبایی، سید مصطفی خمینی، سید محمود طالقانی، ناصر مکارم شیرازی، جعفر سبحانی، عبدالله جوادی آملی، حسین شاه‌عبدالعظیمی، سید عبدالحسین طیب، سید محمدحسین فضل‌الله، سید محمدتقی مدرسی.[۱۶]
تک‌‌نگاری
در رابطه با موضوع مفسر و مسائل پیرامون آن کتاب‌هایی توسط نویسندگان شیعه و اهل سنت نوشته شده است؛ از جمله:
- التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب؛ نوشته محمدهادی معرفت؛ که توسط الجامعة الرضوية للعلوم الإسلامية در سال ۱۴۱۸ق به‌چاپ رسیده است. این کتاب در دفاع از عقاید شیعه در برابر التفسیر و المفسرون، نوشته ذهبی به تالیف درآمده است.[۱۷]
- المفسرون حیاتهم و منهجهم؛ تألیف محمدعلی ایازی؛ که توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و در سال ۱۴۱۴ق به‌چاپ رسیده است. این کتاب به معرفی اجمالی تفاسیر چاپ‌شده در میان مذاهب مختلف اسلامی در سه جلد اختصاص یافته است.[۱۸]
- آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران: حسین علوی‌مهر؛ که توسط مرکز جهانی علوم اسلامی در سال ۱۳۸۴ش به چاپ رسیده است. موضوع این کتاب بررسی تفاسیر و مفسران بر اساس قرن‌های مختلف از عصر رسالت است.[۱۹]
- آشنایی با تفاسیر و مفسران: ابوالفضل علامی؛ که توسط نمایندگی ولی فقیه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در سال ۱۳۷۹ش به‌چاپ رسیده است. هدف از مؤلف آن است که خوانندگان، ضمن آگاهی از مفاهیم علوم قرآنی، با مفسران معروف قرآن و شرح‌حال، روش تفسیری، نام تفسیر و طبقات مفسران، آشنا شوند.[۲۰]
- آشنایی با تفاسیر و شناخت مفسران؛ نوشته سید مجتبی بحرینی؛ در این کتاب به شناخت تفاسیر شیعه و اهل سنت و همچنین علوم قرآنی و شناخت مفسران پرداخته است.[۲۱]
- شروط و آداب تفسیر و مفسر: کامران ایزدی مبارکه؛ که توسط انتشارات امیر کبیر در سال ۱۳۷۶ش به‌چاپ رسیده است. هدف از نوشتن اين كتاب ارائه ملاک‌ها و ضوابطى است كه بتوان تفسير صحيح و مقبول را از انواع گوناگون تفسير جدا ساخت.[۲۲]
- از دیگر کتاب‌ها می‌توان به این کتاب‌ها اشاره کرد: طبقات المفسرین نوشته عبدالرحمن بن ابی‌بکر سیوطی؛ طبقات المفسرین نوشته محمد بن علی داودی؛ التفسیر و المفسرون نوشته محمدحسین ذهبی؛ المفسرون مدارسهم و مناهجهم نوشته فضل حسن عباس؛ طبقات المفسرین نوشته احمد بن محمد ادنه‌وی؛ التفسیر و المفسرون في العصر الحدیث نوشته عبدالقادر محمد صالح؛ التفسیر و المفسرون نوشته فاطمه‌محمد ماردینی و المفسرون بين التأويل والإثبات في آيات الصفات: محمد مغراوی.
پانویس
- ↑ رضایی اصفهانی، منطق تفسیر قرآن(۱)، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۲.
- ↑ علامی، آشنایی با تفاسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ص۲۱.
- ↑ آملی، تفسیر المحیط الاعظم، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۳۱.
- ↑ آملی، تفسیر المحیط الاعظم، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۳۱.
- ↑ علوی‌مهر، آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران، ۱۳۸۴ش، ص۱۵۵.
- ↑ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۳۱.
- ↑ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۳۱.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۵۷.
- ↑ علامی، آشنایی با تفاسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ص۲۹.
- ↑ جلالیان، تاریخ تفسیر قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ص۲۰۰.
- ↑ علامی، آشنایی با تفاسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ص۲۹.
- ↑ جلالیان، تاریخ تفسیر قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ص۲۰۴.
- ↑ علامی، آشنایی با تفاسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ص۲۹.
- ↑ جلالیان، تاریخ تفسیر قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ص۲۰۶.
- ↑ جلالیان، تاریخ تفسیر قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ص۲۰۶ و ۲۰۷.
- ↑ عمید زنجانی، مبانی و روش‌های تفسیر قرآن، ۱۳۶۷ش، ص۴۷–۵۴؛ جلالیان، تاریخ تفسیر قرآن کریم، ۱۳۷۸ش، ص۱۹۸-۲۰۹؛ عواد، معجم المؤلفین العراقیین، ۱۹۶۹م، ج۳، ص۱۱۷.
- ↑ معرفت، التفسیر و المفسرون، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۴.
- ↑ المفسرون حياتهم و منهجهم، وبگاه آثار برتر.
- ↑ آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران، وبگاه مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی.
- ↑ علامی، آشنایی با تفاسیر و مفسران، ۱۳۷۹ش، ص۱۳.
- ↑ آشنایی با تفاسیر و شناخت مفسران، وبگاه نشر آفاق.
- ↑ ایزدی مبارکه، شروط و آداب تفسیر و مفسر، ۱۳۷۶ش، ص۹.
منابع
- آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران، وبگاه مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، تاریخ بازدید: ۲۰ آذر ۱۴۰۳ش.
- آشنایی با تفاسیر و شناخت مفسران، وبگاه نشر آفاق، تاریخ بازدید: ۲۰ آذر ۱۴۰۳ش.
- آملی، حیدر بن علی، تفسیر المحیط الاعظم و البحر خضم فی تأویل کتاب الله العزیز المحکم، قم، نور علی نور، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
- ایزدی مبارکه، کامران، شروط و آداب تفسیر و مفسر، تهران، امیر کبیر، ۱۳۷۶ش.
- جلالیان، حبیب‌الله، تاریخ تفسیر قرآن کریم، تهران، اسوه، چاپ چهارم، ۱۳۷۸ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تسنیم: تفسیر قرآن کریم، تحقیق: علی اسلامی، قم، اسراء، چاپ هشتم، ۱۳۸۸ش.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، منطق تفسیر قرآن(۱)، قم، جامعه المصطفی العالمیه، ۱۳۸۷ش.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، تفسیر قرآن مهر، قم، پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- علامی، ابوالفضل، آشنایی با تفاسیر و مفسران، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- علوی‌مهر، حسین، آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- عمید زنجانی، عباسعلی، مبانی و روش‌های تفسیر قرآن، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۶۷ش.
- عواد، کورکیس، معجم المؤلفین العراقیین، بغداد، مجمع العلمی العراقی، چاپ اول، ۱۹۶۹م.
- معرفت، محمدهادی، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد، الجامعة الرضوية للعلوم الإسلامية، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- المفسرون حياتهم و منهجهم، وبگاه آثار برتر، تاریخ بازدید: ۲۰ آذر ۱۴۰۳ش.