هلال شیعی به انگلیسی (Shi`ite Crescent) جریانی سیاسی- مذهبی که شامل بخش‌هایی از هند، پاکستان، ایران، عراق، بحرین، شرق عربستان سعودی، بخش‌هایی از ترکیه، لبنان، سوریه و آفریقا می‌شود. این واژه، علاوه بر شیعیان دوازده‌امامی، گروه‌های اسماعیلیه، زیدیه، علویان سوریه و بکتاشیه ترکیه را نیز شامل می‌شود. هلال شیعی اولین بار توسط عبدالله دوم پادشاه اردن در سال ۲۰۰۴م مطرح و در پی به قدرت رسیدن شیعیان در عراق، فراگیری سیاسی وسیعی یافت. این اصطلاح، غالباً از سوی کسانی که درصدد القای نوعی خطر از شدت یافتن روابط شیعیان عراق با جهان خارج خصوصا ایران هستند، استفاده می‌شود. مقام‌های جمهوری اسلامی ایران طرح چنین واژگانی را توطئه دشمنان و در راستای شیعه‌هراسی می‌دانند.
تاریخچه
واژه «هلال شیعی» اولین بار از سوی عبدالله دوم پادشاه اردن، مطرح شد که در خلال آن خطر قدرت گرفتن شیعیان را در منطقه مطرح کرد. پس از او حسنی مبارک در مصر برخی از مقامات عربستان سعودی، از جمله کسانی بودند که خطر هلال شیعی را در منطقه مطرح کردند به عقیده آن‌ها جمهوری اسلامی ایران می‌تواند، با اعمال نفوذ طبیعی در میان شیعیان عراق، تحولات ژئوپلتیک خاورمیانه را هدایت کرده و موازنه قدرت را به نفع شیعیان و علیه منافع آمریکا، اسرائیل و اهل سنت تغییر دهد.[۱]
کاربرد این واژه، مقارن با به قدرت رسیدن شیعیان در انتخابات عراق، پس از حمله ایالات متحده آمریکا در سال ۲۰۰۳ م به این کشور بود. بر این اساس به قدرت رسیدن شیعیان در عراق، تکمیل‌کننده هلالی از حوزه‌های نفوذ شیعی بود که کشورهای لبنان، سوریه، عراق، ایران، پاکستان و افغانستان را در برمی‌گرفت؛ به این معنا که نه تنها در ایران، شیعیان در قالب جمهوری اسلامی و در لبنان در مقام جنبشی مقتدر و پیشرو، بلکه در عراق و سوریه نیز که دولت را در اختیار دارند، از جایگاه تعیین‌کننده‌ای در منطقه برخوردار هستند.[۲]
محدوده جغرافیایی
مقصود از شیعه در هلال شیعی تنها شیعیان امامیه نیست بلکه منظور جریانی مذهبی است که در یک امتداد جغرافیایی و بخش‌های وسیعی از هند، پاکستان، تمام ایران، اکثریت عراق و بحرین، شرق عربستان سعودی، قسمت‌های مهمی از ترکیه، لبنان، سوریه و آفریقا حضور دارند. فرقه‌های شیعی مطرح در این محدوده جغرافیایی علاوه بر شیعیان دوازده‌امامی شامل گروه‌های اسماعیلیه، زیدیه، علویان ترکیه، علویان سوریه و بکتاشیه ترکیه نیز می‌شوند. امتداد جغرافیایی مذکور، فضای فرهنگی یکپارچه‌ای را شامل می‌شود. از دیدگاه این اندیشه، نفوذ تاریخی ایران بر شیعیان خاورمیانه عاملی برای اختلال امنیت سیاسی منطقه خاور میانه محسوب می‌شود و باورمندان به این اندیشه، به شدت بر استفاده از این واژه اصرار دارند. این مفهوم از یک‌سو نشان‌دهنده افزایش وزن شیعیان در عرصه سیاست بین‌الملل و خاورمیانه است و از سوی دیگر نوعی جهت‌دهی به حساسیت‌های منفی فضای رسانه‌ای به شمار می‌رود.[۳]
منطق تحلیل معتقدان
از نظر طرح کنندگان این مفهوم، در ترسیم قوای حاکم در منطقه با محوریت مذهب، اهل سنت از قدرت بیشتری برخوردار هستند. اما از نظر ژئوپلیتیک، شیعه در منطقه از قدرت بالایی برخوردار است. در واقع موقعیت جغرافیایی استقرار شیعیان یا ژئوپلیتیک شیعه در منطقه خاورمیانه، کمربند استراتژیک اقتصادی و سیاسی در منطقه محسوب می‌شود، زیرا شیعیان در قلب بزرگ‌ترین منطقه نفت خیز خاورمیانه که بیش از ۷۰ درصد از ذخایر نفتی جهان را در اختیار دارد، قرار گرفته‌اند و «با اکثریت شیعیان ایران، عراق و آذربایجان بر ۳۰ درصد ذخایر نفت دسترسی دارند که اگر قسمت شیعه نشین شرق عربستان سعودی به این ارقام اضافه شود، این مقدار به ۵۰ درصد می‌رسد. بنابراین شیعیان عرب به همراه ایران می‌توانند اکثر منابع خلیج فارس را به کنترل خود درآورند.[۴]
همین مزیت استراتژیک، با وقوع انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ش در ایران، دو چندان شده و نگرانی حاکمان عرب افزون‌تر شد، ترس ناشی از گسترش امواج انقلاب اسلامی را می‌توان در تکاپوی کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس در تشکیل شورای همکاری خلیج فارس نظاره کرد. حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ میلادی و سرنگونی صدام و به تبع آن انهدام سیاسی حزب قدرتمند بعث، منجر به شکل گیری نوع جدیدی از توازن قوای منطقه‌ای شد. چرا که بعد از انتخابات پارلمانی ۲۰۰۵م در عراق و پیروزی شیعیان، دومین دولت شیعی در منطقه خلیج فارس ظهور کرده بود و این به معنای فصل جدیدی در معادلات امنیتی و سیاسی خاورمیانه و احیای هویت شیعیان منطقه بود. «شیعیان عربستان سعودی و بحرین خوش بین بودند که حکومت شیعه در عراق دولت‌های ان‌ها را الزام به اصلاحات جدی خواهد نمود تا موضعیت آن‌ها را در دولت ارتقا بخشد.[۵]
نگرانی حاکمان عرب در همین راستا بود چرا که شکل گیری و گسترش اعتراضات شیعیان منطقه می‌توانست موجب بحرانی شدن شرایط آن کشور‌ها گردد. به خصوص آنکه شیعیان ۷۰ درصد کارکنان شاغل در میادین نفتی عربستان را تشکیل می‌دادند، این مساله موجب نگرانی مفرط آل سعود گشت. از سوی دیگر تداوم فعالیت‌های هسته‌ای ایران در سایه دستیابی به چرخه سوخت هسته‌ای، پیشرفت‌های ایران در صنایع دفاعی و نظامی و توسعه تکنولوژیک و علمی این کشور، پیروزی حزب الله لبنان در جنگ ۳۳ روزه علیه اسرائیل، سرنگونی طالبان، قیام‌های شیعیان یمن و... موجب شد تا حکام عرب از بازیابی هویتی شیعیان و برهم خوردن نظم سنتی منطقه احساس نگرانی کنند. این احساس نگرانی ابتدا از سوی پادشاه اردن، ملک عبدالله بیان شد. او در اواخر دسامبر ۲۰۰۴ طرح هلال شیعی که بحثی ژئوپلیتیکی و بر مبنای ژئوکالچر بود را مطرح کرد. او گفته بود «اگر احزاب یا سیاستمداران طرفدار ایران بر دولت جدید عراق مسلط شوند یک هلال جدید شامل جنبش‌ها یا حکومت‌های مسلط شیعه از ایران تا عراق، سوریه و لبنان ظاهر خواهد شد که موجب برهم زدن موازنه قوای موجود میان شیعه و سنی شده و چالش جدیدی برای منافع امریکا و متحدانش خواهد بود... برنامه ریزان استراتژیک در دنیا باید در مورد این احتمال آگاهی داشته باشند.[۶]
چند ماه بعد در سپتامبر سال ۲۰۰۵م وزیر خارجه عربستان سعودی در سفر به امریکا از نگرانی دولت متبوعش در مورد آن چیزی که وی آن را تحویل عراق به ایران در نتیجه حمله امریکا به این کشور نامید سخن گفت. سپس در ماه آوریل ۲۰۰۶م رئیس جمهور مصر در مصاحبه با شبکه العربیه ضمن این ادعا که بیشتر شیعیان ساکن کشورهای عربی به ایران وفادارترند تا کشور خود، مدعی شد شیعیان عراق تحت نفوذ ایران قرار دارند.[۷]
واکنش‌های ایران
- قاسم سلیمانی فرمانده سپاه قدس ایران در بهمن ۹۲ هلال شیعی را سیاسی ندانسته و آن را هلال اقتصادی توصیف می‌کند و مهم‌ترین مسئله اقتصادی را، نفت می‌داند. از نظر وی ۳ کشور در جهان (ایران، عربستان و عراق) بیشترین نفت جهان را دارند که عربستان نخست، ایران و عراق دوم و سوم هستند و تقریباً ۷۰ درصد نفت جهان در این ۳ کشور واقع شده که همه این ۷۰درصد در منطقه شیعه نشین است.[۸]
- بدنبال انتساب برخی سخنان در تایید هلال شیعی به سردار جعفری فرمانده وقت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در اردیبهشت ماه۹۴، مسؤول روابط عمومی کل سپاه ضمن رد این سخنان، راهبرد «شیعه هراسی» و سناریوی «تشکیل هلال شیعی» را اقدامی تبلیغاتی و شکست خورده توصیف و تصریح می‌کند جهان اسلام با هوشمندی و هوشیاری تاکنون ترفندهای جهان استکبار در این عرصه را خنثی کرده است. وی گفت: تردیدی نیست آنچه مورد توجه افکار عمومی آحاد مسلمانان عالم قرار دارد «گفتمان انقلاب اسلامی» است که از مهم‌ترین شاخصه‌ها و مؤلفه‌های آن «وحدت جهان اسلام»، «استکبار ستیزی» و مبارزه با آمریکا و رژیم صهیونیستی با عنوان دشمنان اصلی اسلام و مسلمین است. علت اصلی تلاش آمریکا و صهیونیست‌ها در ترویج موضوع هلال شیعی، اختلاف افکنی بین اقوام و مذاهب اسلامی و نیز وحشت آنان از وحدت و بیداری آحاد مسلمانان است که جمهوری اسلامی و ملت ایران همواره پرچمدار آن بوده و هستند.[۹]
- آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران در سخنرانی ۱۴ خرداد ۹۴ در سالروز درگذشت امام خمینی، طرح «هلال شیعی» توسط عوامل دست‌دوم آمریکا و همچنین مماشات آمریکا با جریان‌های تروریستی در عراق و سوریه نظیر داعش یا کمک به آن‌ها را از جمله شواهد سیاست تفرقه‌افکنی مذهبی استکبار برشمرد و از سنی و شیعه خواست در زمین دشمن بازی نکنند.[۱۰]
- رئیس جمهور ایران در نشست مجمع جهانی اهل بیت در سال ۱۳۹۴ اعلام کرد که هلال شیعه نداریم بلکه قمر و بدر اسلام داریم. همه مسلمانان یکپارچه و متحد در برابر کفر و نفاق هستند. وی اشاره می‌کند که از نظر امام خمینی شیعه و سنی در کنار هم قرار دارند و رهبر انقلاب هم همواره بر اصل وحدت تکیه کرده است.[۱۱] [۱۲] حسن روحانی در بیست و نهمین همایش بین‌المللی وحدت اسلامی در دی ماه ۱۳۹۴ بار دیگر تاکید کرد که آنچه عده‌ای به نام هلال شیعی مطرح می‌کنند گفتمان بیمارگونه و غلط است و ما نه هلال شیعی داریم و نه هلال سنی، بلکه ما بدر اسلامی داریم.[۱۳]
پانویس
- ↑ ابراهیمی، عربستان و سیستم قدرت در خلیج فارس، ۱۳۸۳ش.
- ↑ پوراحمدی، اقتصاد سیاسی بین‌الملل و تهاجم آمریکا به عراق، ۱۳۸۳ش.
- ↑ منظور سران اعراب از هلال شیعی چیست؟، جهان نیوز.
- ↑ جاودانی مقدم و گوهری، استراتژی آمریکا در قبال جهان تشیع» استراتژی آمریکا در قبال جهان اسلام، ۱۳۸۷ش، ص۱۴۷.
- ↑ نکاست، شیعیان در جهان عرب مدرن، ۱۳۸۸ش، ص۱۳.
- ↑ Wright, Robin and Baker, Peter. “Leaders Warn against forming religious state”, Washington Post, 8 December 2004
- ↑ حاجی یوسفی، هلال شیعی و فرصت‌ها و تهدیدها برای جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۸ش، ص۱۵۹.
- ↑ نبض اقتصاد جهان در دست شیعیان/ تعریف حاج قاسم از «هلال شیعی»، عصر ایران.
- ↑ طرح «تشکیل هلال شیعی» سناریوی شکست‌خورده صهیونیستی - آمریکایی است، خبرگزاری فارس.
- ↑ بیانات آیت‌الله خامنه‌ای در مراسم سالگرد امام خمینی، پایگاه اطلاع رسانی آیت الله خامنه‌ای.
- ↑ هلال شیعه نداریم، سایت خبری فرارو.
- ↑ به دنبال هلال شیعی نیستیم، خبرگزاری ابنا.
- ↑ بدر اسلامی داریم، نه هلال شیعی و سنی، خبرگزاری رسمی حوزه.
منابع
- ابراهیمی، شهروز، «عربستان و سیستم قدرت در خلیج فارس»، فصلنامه مطالعات راهبردی، شماره ۳، سال هفتم، پاییز ۱۳۸۳ش.
- پوراحمدی، حسین، «اقتصاد سیاسی بین‌الملل و تهاجم آمریکا به عراق»، فصلنامه راهبرد دفاعی، شماره ۳، سال دوم، بهار۱۳۸۳ش.
- جاودانی مقدم، مهدی و گوهری، ابوذر «استراتژی آمریکا در قبال جهان تشیع» استراتژی آمریکا در قبال جهان اسلام، مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام، ۱۳۸۷.
- نکاست، اسحاق، شیعیان در جهان عرب مدرن، ترجمه ارسلام قربانی شیخ نشین، نشر دانشگاه امام صادق(ع). ۱۳۸۸.
- حاجی یوسفی، امیر «هلال شیعی و فرصت‌ها و تهدیدها برای جمهوری اسلامی ایران، اعراب و آمریکا» دوفصل نامه دانش سیاسی، سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان ۱۳۸۸.
- Wright, Robin and Baker, Peter. “Leaders Warn against forming religious state”, Washington Post, 8 December 2004
- نبض اقتصاد جهان در دست شیعیان/ تعریف حاج قاسم از «هلال شیعی»، عصر ایران تاریخ انتشار: ۱۶ مهر ۱۳۹۳ش.
- طرح «تشکیل هلال شیعی» سناریوی شکست‌خورده صهیونیستی ـ آمریکایی است، خبرگزاری فارس، تاریخ انتشار: ۱۳۹۴-۲-۱۹.
- بیانات آیت‌الله خامنه‌ای در مراسم سالگرد امام خمینی، پایگاه اطلاع رسانی آیت الله خامنه‌ای، تاریخ انتشار: ۱۳۹۴/۰۳/۱۴.
- هلال شیعه نداریم، سایت خبری فرارو، تاریخ انتشار: ۲۴ مرداد ۱۳۹۴ش.
- به دنبال هلال شیعی نیستیم، خبرگزاری ابنا، تاریخ انتشار: ۲۴ مرداد ۱۳۹۴ش.
- بدر اسلامی داریم، نه هلال شیعی و سنی، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ انتشار: ۶ دی ۱۳۹۴ش.
- منظور سران اعراب از هلال شیعی چیست؟، جهان نیوز، تاریخ انتشار: ۲ خرداد ۱۳۹۴ش.